Депозиттік операциялар

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ………………………………………………………3

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.    Депозиттердің жіктелуі...................................................4

2.    Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты және депозиттерді қалыптастыруға әсер ететін факторлар..........................................................................9

3.    Депозиттер бағаларының ерекшеліктері..................11

4.    Депозиттерді сақтандырудың әлемдік тәжірибесі...14

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................18

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.......................................20

КІРІСПЕ

Қазіргі банктік жүйе – бұл кез келген дамыған мемлекеттің ұлттық шаруашылығының маңызды саласы. Оның практикалық ролі мемлекетте төлемдер мен есепайырысулар жүйесін басақаратындығымен, өзінің коммерциялық мәмілелерінің көп бөлігін салымдар, инвестициялар және кредиттік операциялар арқылы жүргізуімен анықталып, басқа да қаржы делдалдарымен қатар банктер халықтың жинақ ақшасын фирмаларға және коммерциялық құрылымдарға бағыттайды. Коммерциялық банктер мемлекеттің ақша-кредит саясатына сәйкес әрекет ете отырып ақша ағындарының айналымына, эмиссиясына, жалпы массасына, оған қоса айналымдағы қолма-қол ақша санына әсер ету арқылы қозғалысын реттейді.

Құрамы жағынан банктердегі тартылған қаржылар әр түрлі болып келеді. Тартылған қаржылардың ең негізгісіне банктердің клиенттермен жұмыс жасау барысында тартылған қаржылары – депозиттер жатады.

Негізінен банктің депозиттік саясаты әр түрлі сатыдағы, әлеуметтік және жастық топтағы халықтың қызығушылығын көмектесуі тиіс. Қазіргі уақыттағы кең ауқымды депозиттердің түрлері клиенттерге ақша-қаражаттарын қартайған жақтарын қамсыздандыруға және алдағы уақыттағы шығыстарын жоспарлауға сонымен қатар,  басқа да мақсаттарға қаржы жинақтауға көмектеседі.

1. Депозиттердің жіктелуі

Банк мекемесінің коммерциялық кәсіпорын түрлерінің бірі ретіндегі ерекшелігі оның ресурстарының басым көпшілігі өзінің жеке қаражатынан емес тартылған заемдық қаражаттардың есебінен қалыптастырылуында. Банктердің қаражатты тартуының шегі бар және ол кез келген мемлекеттің Орталық банкі тарапынан реттеліп отырады.

Депозит латынның (depositum) деген сөзінен алынған, ол сақтауға берілген затты немесе депозиттік операциялардың субъектілері банкке енгізетін белгілі ақша қаражатын немесе банктік және қаржылық операцияларды жүргізу тәртібіне байланысты белгілі уақытқа банктердің есепшоттарында болатын қаражатты айтады.

Қазақстан Республикасының «Банктер және банк қызметі туралы» Заңында депозиттің анықтамасы былай деп берілген – бұл бір тұлғаның (депозитордың) басқа тұлғаға – банкке (оның ішінде Ұлттық банкке) бірінші талап бойынша немесе қандай да бір мерзімнен кейін қайтарылуы тиіс пе, тиіс емес пе, оған қарамастан толығымен немесе бөлшектеліп, алдын ала айтылған үстеме ақымен немесе онсыз, тікелей депозиторға немесе оның тапсырысы бойынша үшінші тұлғаға ұлттық мәнде қайтарылу талаптарымен берілген ақшасы.

Демек, депозиттік рынок – салымдар және депозиттер рыногы – халықтың ақша қаражатын пайда табу мақсатымен белгілі талаптармен әртүрлі қаржы мекемелеріне салу жөніндегі экономикалық қатынастар саласын көрсетеді.

Депозиттік операциялар – банктердің ақша қаражатын салымдарға (пассивтік депозиттерге) тарту немесе иеліктерінде бар қаражатты басқа банктерге немесе кредиттік-қаржы институттарына (активті депозиттер) орналастыру.

Нарықтық қатынастар жағдайында депозиттік банк мекемелерінің ролі өсе түседі. Бұл операциялардың есебін және ұйымдастырылуын дұрыс және тиімді жүргізу банк қызметінің коммерциялық мақсатпен пайда табуын қамтамасыз ету үшін қажет.

Депозиттік есепшоттар әртүрлі болуы мүмкін, және олардың жіктелуінің негізінде салымдар көздері, оларды мақсатты пайдалану, табыс табу дәрежесі және т.б. критерийлер жатыр. Ең көп қолданылатындары төменде келтірілген.

Салымдар санаттарына орай депозиттер былай бөлінеді:

- заңды тұлғалардың (кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің және б.) депозиттері

- жеке тұлғалардың депозиттері.

Экономикалық тағайындалуы бойынша депозиттер 4 топқа бөлінеді:

1. мерзімдік;

2. талап етілгенге дейін;

3. халықтың жинақ ақша салымдары;

4. бағалы қағаздар.

Мерзімдік депозиттер –банктер белгілі мерзімге тартатын депозиттер. Мерзімдік депозиттердің өзі заңды және жеке тұлғалардың мерзімдік салымдары және алдын ала хабарлаумен жасалатын мерзімдік салымдары деп бөлінеді.

Мерзімдік салымдар шартта көрсетілген мерзімге және талаптармен банктің толық қарамағына қаражатты беру, ал ол мерзім аяқталған соң салымды иесі кез келген сәтте алуы мүмкін. Клиентке мерзімдік депозит үшін төленетін сыйақы мөлшері депозиттің мерзімінен, сомасынан және салымшының шарт талаптарын орындауына байланысты болады. Салымның мерзімдері неғұрлым ұзақ және (немесе) сомасы үлкен болса соғұрлым сыйақы мөлшері үлкен болады.

Мерзімдік депозиттер мерзімі бойынша: 3 айға дейін, 3 айдан 6 айға дейін, 6 айдан бір жылға дейін, бір жылдан астам болып бөлінеді. Мұндай мерзімдерінің егжей-тегжейлі бөлінуі салымшылардың өз қаражаттарын тиімді ұйымдастыруға және оларды салымдарға орналастыруға ынталандырып, сондай-ақ банктерге өздерінің өтімділігін басқару үшін жағдай туғызады.

Талап етілгенге дейінгі депозиттер – белгісіз мерзімге салынатын, салымшы кез келген уақытта банкті алдын ала хабардар етпестен алатын немесе басқа тұлғаға аудара алатын қаражат.

Талап етілгенге дейінгі депозиттер қаражаттың сипаты және кімге тиесілілігі бойынша бөлінеді:

• кәсіпорындардың және ұйымдардың есепайырысу, ағымдағы есепшоттарында сақталған қаражаттары, әртүлі қорларда сақтауы бойынша арнайы есепшоттардағы қаражаттары; кәсіпорындардың капиталдық салымдарға арналған есепшоттарындағы, жергілікті бюджеттердің табыстары бойынша есепшоттардағы қаражат;

• жергілікті бюджеттердің қаражаты;

• басқа банктермен есепайырысу бойынша корреспонденттік есепшоттардағы кредиттік қаражат қалдықтары және шетелдік банк-корреспонденттердің есепшоттарындағы қаражат.

Жекелеген топтарға арнайы есепшоттарда есепайырысуға (мысалы, аккредитивтермен, чек кітапшаларымен) тартылған (арнайы қорларға) және арнайы мақсаттарға (капиталды салымдарды және т.б. қаржыландыру үшін) резервтелген қаражаттарды біріктіріледі.

Мерзіміне байланысты салымдар мыналарға бөлінеді: талап етілгенге дейінгі салымдар (есепайырысу және ағымдағы есепшоттардағы қаражат), мерзімдік (белгілі мерзімге, бірақ бір айдан кем емес мерзімге орналастырылған қаражат) және квазимерзімдік (жеткілікті түрде ұзақ уақытқа, бірақ белгісіз мерзімге тартылған қаражат).

Банктердің депозиттік базасын нығайту мәселесін шешуде әртүрлі депозиттердің көлемін ұлғайту ғана емес, сонымен қатар депозиттік операциялардың ұйымдастырылуын жақсарту және салымдарды тартуды ынталандыру жүйесін арттырудың да үлкен маңызы бар. Бұл ең алдымен банктердің дәстүрлі емес банктік құралдарды: депозиттік және жинақтау сертификаттарды, чек депозиттерді, банктік вексельдерді шығару есебінен қол жеткізілуі мүмкін.

Депозиттік сертификат – мерзімі 1 жылдан астам, бірақ оған қарағанда бұл ақша қаражаттың депозитке салғандығы жөніндегі салымшының салымды (депозитті) алу құқығын куәландыратын кредиттік мекеменің жазбаша куәлігі - мерзімдік сертификаттың түрі. Онда депозиттік шарттың мөлшері, салымды алу мерзімі, проценттік ставка секілді талаптар көрсетіледі. Депозиттік сертификаттың артықшылықтары мынада: біріншіден, ол биржа ойынының заты болып табылады, яғни сатып алушының рыноктағы оңтайлы өзгеруі нәтижесінде қосымша пайда алуына болады; екіншіден, кәсіпорындардың депозиттері тоқтатылып қалған жағдайда рынокта еркін қозғалыста болатын сертификатты сатып алу олардың иелеріне біршама еркіндік береді.

Сертификаттарды салымшылардың санатына байланысты депозиттік және жинақтаушы сертификаттарға бөлуден басқа сертификаттарды басқа белгілері бойынша да жіктеуге болады:

• шығарылу әдісі бойынша:

бір рет қана шығарылатын;

  сериялармен шығарылатын;

•ресімделу әдісі бойынша:

атаулы;

ұсынушыға;

• айналым мерзімдері бойынша:

мерзімдік;

талап етілгенгше дейін.

Депозиттік сертификаттар бойынша айналым мерзімі 1 жылдың шегінде белгіленген, ал жинақтаушы сертификаттар бойынша 3 жыл шегінде белгіленген.

Егер депозитті немесе салымды алу мерзімі өтіп кетсе, онда мұндай сертификат талап етілгенге дейінгі құжат болып есептеледі және иесінің бірінші талабы бойынша төленуі тиіс. Банк мерзімдік серитификатты мерзімінен бұрын ұсынылғанда төлеу мүмкіндігін сертификат сомасын төлей отырып және проценттерін төмен ставка бойынша ала отырып төлеуді былай қарастырады:

төлеу талаптары бойынша:

- белгілі есептесу кезеңі өткенге дейін тұрақты проценттік ставкамен төлеу;

- сертификатты өтеу күніне проценттерді төлеу.

Сертификаттарды өтеу үш жолмен жүргізіледі:

- жаңа шығарылған сертификаттармен;

- салымдардың басқа түрлеріне немесе талап етілгенге дейінгі есепшотқа қолма-қол ақшасыз аударымдар жасау арқылы;

- қолма-қол ақшамен (жеке тұлғалар үшін).

Сертификаттарды шығаратын банк өз сертификаттарының шығару және айналу талаптарын дербес әзірлейді.

Чек депозиттері – бұл салымшыға төлемдер жасау үшін чек жазуға құқық беретін есепшоттар.

«Жаңа есепшоттар (нау-есепшоттар)», Батыста көп таралған, мерзімдік салымдарды және талап етілгенге дейінгі салымдарды сақтаудың және пайдаланудың қағидаларын біріктіретін есепшоттар. Олар клиентке талап етілгенге дейін салым ретінде пайдалы, өйткені төлем құралы күші бар құжат көмегімен есеп айырысуға мүмкіндік береді, негізінен олар бойынша және мерзімдік салымдар бойынша табыс алуға құқық береді. Банк үшін жаңа есепшоттар оларда қаражаттың қатаң белгілі бір мезгілде сақталатындығынан және сондықтан инвестицияларға пайдалануға мүмкін болатындықтан тартымды.

Банкаралық депозиттік операцияларда мерзімдік және талап етілгенге дейінгі болып бөліндеі. Мұндай операциялар, әдетте, банк балансының есепайырсуларын және өтімділігі деңгейін реттеу мақсатында жүргізіледі.

Коммерциялық банктерге өз қызметі үшін ресурстар тарту мақсатында коммерциялық банктердің жарғысында бекітілген жоғары пайда табу мен қажетті банк өтімділігін сақтау мақсатына және міндеттеріне орай депозиттік саясат стратегиясын әзірлеу маңызды.

2. Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты және депозиттерді қалыптастыруға әсер ететін факторлар

Банктің депозиттік саясаты қаражатты депозитке тарту және оларды тиімді басқару жөніндегі банктің саясаты. Біз депозиттік саясатты банкке салымшылардың және басқа кредиторлардың қаражатын тарту және ресурстардың ең тиімді қисынын (өтімділік, пайдалылығы, сенімділігі тұрғысынан) анықтау жөніндегі тактикасы ретінде айқындаймыз.

Кез келген коммерциялық банктердің депозиттік саясатын анықтайтын рыноктың мүмкіндіктеріне орай банк ресурстарының тиімділік критерийлер қисынын табуға болады. Мұндайда тиімділік критерийлері банктердің бәріне ортақ және таңдап алынған банктің депозиттік саясатының ерекшеліктерін көрсететін арнайы деп бөлуге болады.

Жалпы критерийлерге мыналарды жатқызуға болады:

А) банктің тұрақтылығын, қаржылай орнықтылығын қолдайтын депозиттік, кредиттік және басқа операциялардың өзара байланысы. Атап айтқанда, активтердің және пассивтердің (сомалары, мерзімдері, өтімділіктері, тәуекел дәрежелері және табыстылығы бойынша) келісілуі қажет, яғни банк депозиттік саясатты жүргізу кезінде депозиттер портфелінің тиімді қалыптастырылуына аса маңызды назар бөлінуі қажет, ал депозиттер портфелін салымшылардың банкке тәуекел дәрежесін, өтімділігін, табыстылығын анықтайтын критерийлердің негізінде жіктелген талаптардың жиынтығы ретінде қарастырған жөн;

Б) тәуекелді азайту мақсатымен банктің ресурстарын диверсификациялау;

В) депозиттік портфельді сегменттеу (клиенттер, өнімдер және рыноктар бойынша);

Г) әртүрлі клиенттер топтарына сай келетін жол табу;

Д) банк өнімдері мен қызметтері бәсекелес банктің өнімдерінен айырмасы болуы тиіс;

Е) ресурстардың тиімді қисынының қажеттілігі, жоғары тәуекел жағдайында банктің депозиттік портфелінде тұрақты ресурстардың үлесі (оның ішінде депозиттік операциялар бойынша) ұлғайған кезде тұрақты және «айнымалы» ресурстардың тиімді ұштасуын қамтамасыз ету;