Бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасының көрсеткіштері

Үш жылдық кезеңге арналған жалпы сипаттағы трансферттер көлемін  анықтау, олардың әрбір үш жыл  сайын өзгеруі Қазақстан Республикасының  Үкіметі анықтайтын жалпы сипаттағы  ресми трансферттерді есептеу әдістемесінің  негізінде жүргізіледі. Жалпы сипаттағы  трансферттер көлемін есептеу кезінде  нысаналы трансферттер мен бюджеттік  несие ескерілмейді. Егер, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) жергілікті бюджетте бюджеттік алулар мен субвенцияларды есептеу кезінде ескерілген шығыстар көзделмесе, онда Үкімет немесе облыстың жергілікті атарушы органы қаржы  жылы ішінде тиісті өлшемге бюджеттік  субвенцияны қысқарту немесе бюджеттік  алуды арттыру туралы шешім қабылдайды.

Жергілікті атқарушы органдар нысаналы трансферттер мен несиені  олардың мақсатты пайдаланылуына сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер дамуға арналған нысаналы трансферттер және ағымдағы нысаналы трансферттер болып  бөлінеді. Дамуға арналған нысаналы трансферттер республикалық немесе жергілікті бюджеттерде  бекітілген сома шеңберінде мыналар  үшін жоғары тұрған бюджеттен төмен  тұрған бюджетке берілетін трансферттер болып табылады:  

- мемлекеттік немесе салалық  бағдарлама немесе өңірлік бағдарлама  негізінде жергілікті атқарушы  органдар ұсынатын жергілікті  бюджеттік инвестициялық жобаларды  (бағдарламалард) іске асыруға;

- төмен тұрған мемлекеттік  басқару органдарының стратегиялық, орта мерзімді бағдарламалардың  іс-шараларын және жоғары тұрған  мемлекеттік басқару органының  құзыретіне жататын, экономикалық  пайда көруге немесе әлеуметтік-экономикалық  әсерге қол жеткізуге бағытталған  республиканың даму жоспарларын  орындауға. 

 

 

2.3 Бюджеттіңшығыстарыфункционалдық сыныптамасына сипаттама

Қазақстан Республикасы республикалық бюджетінің шығындары 2010 жылы 2 716 млрд теңгені құрады. Бұл 2011 жылмен салыстырғанда 31,3%-ға көп. Бюджеттің шығыстары ЖІӨ-ге қатысы бойынша 2010 жылы (19,3%) 2008 жылдың деңгейінде сақталды. Қазақстанның республикалық бюджеті шығыстарының жалпы көлемінің өсу серпіні 2-суретте ұсынылған.

 

2-сурет.Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті шығыстарының жалпы көлемі.

Қазақстан Республикасының  Бюджет кодексінде республикалық бюджеттің  шығыстары үшін мынадай функционалдық  топтар бойынша жіктеме көзделген:

- жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер; 

- қорғаныс;

- қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік,  құқықтық, сот, қылмыстық-атқару  қызметі;

- білім беру:

- денсаулық сақтау;

- әлеуметтік көмек және  әлеуметтік қамтамасыз ету;

- тұрғын үй-коммуналдық  шаруашылық;

- мәдениет, спорт, туризм  және ақпараттық кеңістік;

- отын-энергетикалық кешен  және жер қойнауын пайдалану;

- ауыл, су, орман, балық  шаруашылығы, ерекше қорғалатын  табиғи аумақтар, қоршаған орта  мен жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары;

- өнеркәсіп, сәулет, қала  құрылысы және құрылыс қызметі;

- көлік және коммуникациялар;

- өзгелері;

- борышқа қызмет көрсету;

- трансферттер.

Әр түрлі деңгейлер  бюджеттерінің жалпы шығындардағы үлестері

Қазақстан республикалық бюджетінің функционалдық  топтар бойынша шығыстарының серпіні

2011 жылы республикалық бюджеттің функционалдық топтардың көпшілігі бойынша шығыстары ұлғайды, бұл соңғы бірнеше жыл ішінде республикалық бюджет шығыстары ұлғаюының жалпы серпініне сәйкес келеді. Республикалық бюджет шығындарының жалпы көлемі 812,1 млрд теңгеге немесе ЖІӨ-нің 2,13 пайыздық тармағына өсті.

 

Қазақстан республикалық  бюджетінің функционалдық топтар бойынша  шығыстары, млрд теңге

	2007жыл	2008жыл	2009жыл	2010жыл
Жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер	83,3	91,6	124,3	137,6
Қорғаныс	71,7	95,3	160,9	158,7
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі	125,1	146,4	196,7	218,5
Білім беру	70,5	101,9	149,0	193,2
Денсаулық сақтау	56,3	80,0	100,8	147,9
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету	314,7	390,2	462,7	569,8
Тұрғын үй-коммуналдық  шаруашылық	80,3	89,3	117,6	128,0
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	27,9	42,4	66,5	82,2
Отын-энергетикалық кешен  және жер қойнауын пайдалану	30,2	32,7	84,6	68,4
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы  және қоршаған ортаны қорғау	88,4	97,4	121,4	151,4
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі	1,3	6,4	5,5	3,0
Көлік және коммуникациялар	101,0	137,0	235,9	241,3
Өзгелері	119,0	138,9	424,2	457,1
Борышқа қызмет көрсету	29,6	28,2	33,7	57,7
Трансферттер	146,7	163,8	192,8	449,1
Ескерту - 2007-11 жылдардағы қаржылық мәліметтер пайдаланылды

 

Бюджет шығыстарының төмендеуі 2010 жылы отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану, қорғаныс пен өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі функционалдық топтары бойынша тиісінше 16,2; 2,2, және 2,5 млрд теңгеге болды.

Орта мерзімді кезеңде  жүргізіліп жатқан мемлекеттік шығыстар саясаты әлеуметтік-экономикалық саясаттың  ұзақ мерзімді және орта мерзімді басымдықтарына сәйкес мемлекеттік міндеттемелердің толық орындалуын қамтамасыз етуге, әрбір мемлекеттік органның стратегиялық жоспарлау сапасын жақсарту және өнімді емес шығыстарды қысқарту есебінен оларды түпкі нәтижелерге бағдарлай  отырып, бюджет шығыстарының тиімділігін  арттыруға бағытталатын болады.

2012 – 2015 жылдары мемлекеттік бюджеттің шығыстары басымдықты тәртіппен:

- әлеуметтік саланы және  адами капиталға инвестицияларды  дамытуға;

- индустриялық-инновациялық  дамытуға және серпінді жобаларды  іске асыруға;

- аграрлық секторды дамытуға  жәрдемдесуге;

- стратегиялық инфрақұрылымды  дамытуға;

- экономикалық өсудің  өңірлік орталықтарын қалыптастыруға  бағытталатын болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Көптеген мемлекеттерде мемлекеттік  бюджеттің шығыс бөлігі ағымдық  шығындар бюджеті және даму бюджеті  болып бөлінеді. Бөлудің бұл түрі бюджеттің жіктелуіне  байланысты. Бюджеттің жіктелуі- бұл біртекті сипаты бойынша бюджет шығыстары мен табыстарының жүйелі түрде топтастырылуы.

Сынып, сыныпша және  ерекшелік бюджетке төленетін төлем немесе түсім түрін айқындайды Мысалы, жымысшылардың еңбек ақы қоры  – бұл жұмысшылардың еңбек ақысын білдіреді.

Бюджеттік жіктелу тиімді басқаруға  қол жеткізу үшін шығындар мен  кірістерді жан-жақты және орын-орнымен  жүйелеуге мүмкіндік береді. 
Бюджеттік шығындардың ролін анықтау үшін оларды белгілі бір нысандары бойынша жіктейді. Бюджеттің шығыс бөлігін жіктеудің бірнеше нысандары бар. Ең бастысы бюджет шығындар олардың ұлғалмайлы өндіріс үрдісіне ықпал ету дәрежесіне байланысты бөлінеді. Сонымен қатар капиталдық және бюджеттік шығындарды бөліп көрсетуге болады. Ағымдық шығындарға заңды тұлғалардың ағымдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бөлінген бюджеттік қаражаттарды айтамыз.

Бұл шығындарға:

-    мемлекеттік тұтыну шығындары  (экономикалық  және әлеуметтік инфрақұрылымдарды, мемлекеттік салалардың шығындары, азаматтық және әскери сипаттағы тауарларды сатып алу, мемлкеттік мекемелердің ағымдық шығындары),

-   төменгі сатылы билік орагандарына, мемлеекттік және жеке кәсіпорындарға ағымдық субсидияның бөлінуі;

-    транспорттық төлемдер;

-    мемлекеттік несие бойынша пайыздарды төлеу қаражатттары;

Капиталдық шығындарға мемлекеттік  запастар мен резервтік қаражаттарды құрумен, негізгі қорлармен, материалдық емес активтерге бюджеттік қаражаттардың бөлінуімен байланысты шығындар жатады.  Оларға жаңа құрылысқа, мемлекеттік меншіктегі субъектлерді дамытуға бөлінетін қаржылар, инвестициялық субсидиялар, ұзақ мерзімді несиелер, инвесторларға мемлекеттік кепілдік шығындары жатады. Жергілікті өзін-өзі басқарудағы капиталдық шығындар жеке блок ретіндеанықталып, олардың жиынтығы даму бюджетін құрайды. Экономикалық мәні және мазмұны бойынша мемлекеттік шығындар біркелкі емес.

Экономикалық мазмұны бойынша  олар үш негізгі топтарға бөлінеді:

1)    материалдық өндіріспен тікелей байлансты және өндірістік аяға жататын шығындар;

2)     өндірістік емес саланың шығындары;

3)    мемлекеттік резервтерді құру шығындары;

Қаржылар мекемені ұстап тұруға, жалпылай жарықтандыруға, денсаулық  сақтау саласына, ғылым мен мәдениетті дамытуға, тұрғын-үй құрылысына, әлеуметтік қамтамасыдандыруға жұмсалады. Сонымен қатар мемлекеттің  қорғаныс саласымен, мемлекеттік аппаратты ұстап тұруға жұмсайтын шығындары осы топқа кіреді. Мемлекеттік шығындардың үшінші тобы  мемлекеттік резервтерді құру мен толықтыруға байлансты. Олар  күтпеген төтенше жағдайларда  материалдық және материалдық емес аяның  қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты (стихиялық жағдайлар, шығындарды орнына келтіру, үздіксіз қамтамасыз ету).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 
1. Қазақстан Республикасының Бюджет  Кодексі. №548-II 
Қазақстан Республикасы “Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы” 
2. 01.01.2007 жылға Салық Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 
3. Қазақстан Республикасы “2007 жылға арналған Республикалық бюджет туралы” Заңы. 
4. Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет. – Алматы: Экономика, 2006 ж.  
5. Бюджет: составление, утверждение, исполнение. К.К.Жуйриков. Алматы - 2003  
6. Қаржы. Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев. Алматы – 2003.  
7. Финансы. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Алматы, Қаржы - қаражат 
8. Экономика. Под редакцией Булатова А.С. Москва, Инфра – 2000г.  
9. Экономическая сущность налогов. Карагусова Г.А. Алматы, Қаржы - қаражат 
10. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. Зейнельгабдин А.Б. 
11. Государственное регулирование экономики Казахстана. Мельников В.Д. – Алматы, Қаржы 
12. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. 
13. Ильясов К.К., Саткалиева В.А. Государственный бюджет. Алматы: РИК, 1998 
15. Кулекеев Ж.А., Султангазин А.Ж. Государственный финансовый контроль в Республике 
16. Кулекеев Ж.А., Султангазин А.Ж. Проблемы эффективности использования средств государственного 
17. Макарова Н.А. Бюджет и бюджетная система Казахстана. – Астана, 
18. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер. – Алматы: Экономика, 2005ж.  
19. ҚазақстанРеспубликасының Бюджет Кодексі. 01.01.2005 жыл.  
20. ҚазақстанРеспубликасы “Салықжәнебюджеткетөленетінміндеттітөлемдертуралы” Заңы