Бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасының көрсеткіштері

КІРІСПЕ

 

Бұл зертттеу жұмыстың тақырыбы – «Бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасының көрсеткіштері». Жұмыстың тақырыбы өте өзекті болып келеді, өйткені объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория ретінде көрінеді.

Зерттеу жұмыстың мақсаты - мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлін көрсету. Бұл мақсатқа жету үшін біз мына міндеттерді орындауымыз керек:

- мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлін;

- бюджет жүйесі және бюджет құрылысын;

- бюджет балансы және  бюджет тапшылығын;

- мемлекеттік бюджеттің  кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымын;

- Қазақстан республикасының мемлекеттік бюджетін;

Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасының  бюджет заңдары Қазақстан Республикасының  Конституциясына негiзделедi және Бюджет Koдексінде көзделген өзге де нормативтiк  құқықтық актiлерден тұрады.  
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға қолданылады.

Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың  тиiсiнше республикалық және жергiлiктi бюджеттерден тиiстi қаржы жылына арнап  ақша бөлу туралы актiлерi, осы актiлердiң  қайтарымды негiзде ақша бөлу туралы ережелерiн қоспағанда, ағымдағы қаржы  жылы аяқталғаннан кейiн күшiн жояды.

Тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға  өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдар, тиiстi қаржы жылына арналған жергiлiктi бюджет туралы мәслихаттардың шешiмдерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы мәслихаттардың шешiмдерi, сондай-ақ Қазақстан Республикасының  Үкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың  оларды iске асыру туралы актiлерi тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгiзiледi.

Шығыстардың экономикалық сыныптамасы  оларды экономикалық белгілері бойынша  төрт бөлімге бөледі: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат мыналарды  қамтиды: ағымдағы шығыстар, күрделі  шығыстар, кредит беру, қаржыландыру. Сынып  ішкі сынып және ерекшелік шығыстардың  арналымы мен сипатын нақтылай түседі, мысалы, ағымдағы шығыстарда : тауарлар мен қызметтер көрсетуге жұмсалатын шығыстар – жұмысшылар мен қызметшілердің жалақысы – жұмысшылар мен қызметшілердің негізгі жалақысы.

Бюджеттің атқарылуы кезінде  екі сыныптаманың негізгі бөлімшелерін қамтитын тоғыспалы сыныптама түріндегі  функционалдық және экономикалық сыныптамалардың  ұштастырылуы пайдаланылады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БЮДЖЕТ ҮДЕРІСІНІҢ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Бюджет және бюджет жүйесі  ұғымы

 

Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық қамтамасыз ету үшін арналған оның орталықтандырылған ақшалай қоры.

Бюджеттің экономикалық тұрғыдан арналуы, оның қоғамдық ұдайы өндірудегі орны мен рөлі, сондай-ақ Конституцияда  белгіленетін Қазақстан Республикасының  мемлекеттік құрылымы Қазақстанның бюджеттік құрылысы үшін негіз құрайды.

Бюджеттік құрылыс деп  экономикалық та, сондай-ақ ұйымдастырушылық-құқықтық та тұрғыдан алғанда, мемлекеттік бюджетті ұйымдастыру ұғынылады. Бұған мемлекеттік  бюджеттің ішкі бөлімшелерінің құрамы мен құрылымы, оларды пайдалану саласының  функционалдық ара жігінің ажыратылуы, тең бағыныстылық, өзара іс-қимыл, сондай-ақ бюджетті ұйымдастырудың құқықтық және рәсімдік жағы енгізіледі. Басқа  сөзбен айтқанда, бюджеттік құрылыс  – бұл бюджет жүйесін ұйымдастыру, оны құру қағидаттары.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 4-бабында айқындалған  қағидаттарға негізделеді. Оларға бірлік, толықтық, шынайылық, транспаренттілік, сабақтастық, нәтижелілік, дәйектілік, негізділік, уақтылылық, кассалардың  бірлігі, бюджеттердің дербестігі, тиімділік, жауапкершілік, бюджет қаражатының  атаулылық және нысаналы сипаты сияқты қағидаттар жатады.

Мемлекеттің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне мемлекеттік билік пен  басқару деңгейлері сәйкес келеді, бұл өзара байланысқан және бірыңғай бюджет жүйесіне біріктірілген әр түрлі  деңгейдегі бюджеттерді де алдын  ала айқындайды.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі республикалық және жергілікті бюджеттер мен Ұлттық қордың, сондай-ақ бюджет үдерісінің жиынтығын білдіреді.

Республикалық бюджет салық  және өзге де түсімдер есебінен қалыптастырылатын  және республикалық бюджеттік бағдарламалар  мен іс-шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақшалай  қаражат қорын білдіреді.

Республикалық бюджеттің  қаражаты экономиканы құрылымдық қайта  құруды қаржыландырудың, өндіріс саласындағы  перспективалық бағыттарды дамытудың  маңызды көзі болып табылады. Республикалық  бюджет өнерді, мәдениетті, бұқаралық  ақпарат құралдарын қолдау мен дамытуда үлкен рөл атқарады.

Азаматтар мен ұйымдардан алынатын салықтар, мемлекеттік меншікті жалға беруден немесе оларды сатудан  түскен кірістер, берілген кредиттер  бойынша пайыздар және т.б. мемлекет үшін кірістердің көздері болып табылады.

Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің құрылымы 1-суретте ұсынылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-сурет. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

 

Қазақстан РеспубликасыныңҰлттық  қорыелдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақтар үшін қаржы қаражатын жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне  тәуелділігін азайту үшін құрылды.

Мемлекеттік бюджетолардың  арасындағы өзара өтеу операцияларын  ескермегенде, республикалық және жергілікті бюджеттердің жиынтығын білдіреді.

Республикалық бюджет –  бұл Бюджет кодексінде белгіленген  салық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын орталықтандырылған ақшалай қор. Республикалық бюджет орталық мемлекеттік органдардың,олардың  бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және мемлекеттік  саясаттың жалпы республикалық  бағыттарын іске асыру үшін арналған. Тиісті қаржы жылына арналған республикалық  бюджет Қазақстан Республикасының  заңымен бекітіледі. Қазақстандағы қаржы жылы күнтізбелік жылға сәйкес келеді, яғни 1 қаңтарда басталады және 31 желтоқсанда аяқталады.

Облыстық бюджет, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың бюджеті  де Бюджет кодексінде белгіленген салық  және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын  орталықтандырылған ақшалай қорды  білдіреді. Ол облыстық деңгейдегі жергілікті атқарушы органдардың, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың, олардың  бағынысындағы мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз ету және тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктегі мемлекеттік саясатты іске асыру үшін арналады. Тиісті қаржы  жылына арналған облыстық бюджет, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың бюджеті  облыстың, республикалық маңызы бар  қаланың, астананың мәслихатының шешімімен  бекітіледі.

Ерекше жағдайларда төтенше  мемелекеттік бюджет әрекет етеді –  Қазақстан Республикасында төтенше  немесе әскери жағдай болған кезде  республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде құрылатын төтенше  мемлекеттік бюджет енгізіледі. Төтенше  мемлекеттік бюджетті енгізу және оны  тоқтату үшін негіздеме Қазақстан  Республикасы Президентінің республиканың  бүкіл аумағында төтенше немесе әскери жағдай енгізу немесе оның күшін  жою туралы Жарлығы болып табылады.

Төтенше мемлекеттік бюджеттің  әрекет етуі кезінде республикалық  бюджет туралы заңның және мәслихаттардың жергілікті бюджеттің барлық деңгейлеріндегі  бюджеттер туралы шешімінің қолданысы  тоқтатыла тұрады. Төтенше мемлекеттік  бюджеттің қабылдануы туралы Республика Парламенті жедел хабардар етіледі.

Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың,  республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерін және олардың  арасындағы өзара өтелетін операцияларды  ескерместен, Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорына  жіберілетін түсімдерді біріктіретін мемлекеттің орталықтандырылған ақшалай қоры. Шоғырландырылған бюджетті заңнамалық билік органдары бекітпейді және талдамалық мақсаттарда пайдаланылады.

Шоғырландырылған бюджеттің  құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:

– республикалық бюджет;

– облыстың,  республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;

– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына  жіберілетінбюджетке түсімдер мен олардың Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына  аударымдары.

 

 

 

1.2 Бюджеттік жіктелуді құрудың жалпы принциптері

Бюджеттерді кұрастыру мен  атқару олардың нысанды тағайындауына  сәйкес болуы үшін кірістердің қайнар көздерін регламентациялауы және бюджеттік  қаражаттарды бюджетте қарастырылған  шығындар көлемі мен бағыттарына  сәйкес жұмсалуы тиіс. Кірістердің  қайнар көздері мен бюджеттік  ақша болу бағыттарын регламенттеу - ол бюджет құрастыру мен атқарудың  міндетті шарты. Бұл шарт кірістер мен  шығындарды топтау арқылы, яғни кірістерді формалар мен түрлері бойынша, ал шығындарды шаралар мен нысанды  тағайындары бойынша біріктіру  жолымен іске асырылады. Мүндай кірістер мен шығындарды топтастыру бюджеттік  жіктеу деп аталады. Бюджеттік жіктеу бюджеттен нысанды қаржыландыру, бюджеттік қаражаттар пайдалануына қаржылық бақылау және бюджеттік  тәртіпті сақтауды қамтамасыз етуге мүмкіншілік береді.

Бюджеттік жіктеудің негізі болып әлеуметті-экономикалық, ведомствалық және аумақтық белгілері бойынша  кірістердің қалыптастыру мен құжаттардың  жұмсалатын бағыттары және олардың  құрамы мен құрылымын көрсететін көрсеткіштер топтауы табылады. Бюджеттің  кірістері мен шығындарының, оныц тапшылығын өтейтін кайнар коздерінің мүндай топтастыруы бюджетті құрастыру  мен атқаруда пайдаланады, барлық деңгейдегі бюджеттер корсеткіштерінің салыстырмалығын  қамтамасыз етеді және бюджеттік  процеске акпараттық технологиялар енгізуге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасында  бюджеттік процесс бюджеттердің барлық деңгейлеріне бірдей және міндетті бірыңғай бюджеттік жіктеу негізінде  іске асырылады. Бюджеттік кодексте берілген анықтамаға сәйкес бірыңғай бюджеттік жіктеу - ол бюджеттің  кірістері мен шығындарының функционалды, ведомствалық және экономикалық сипаттамалар бойынша және бюджеттің жіктеу объектілеріне  анықтамалық атаулар мен топтастырулық  код бекітілген міндеттілік топтастыру. Бірыңгай бюджеттік жіктеу бюджет түсімдерінің жіктеуі мен бюджет шығындарының функционалдык және экономикалық жіктеуінен тұрады.

Бюджет жіктеуін құру принциптері  бюджеттің кірістері мен шығындарының экономикалық мазмұны, ұлттық экономиканың құрылымы мен басқару жүйемен  дәлелденеді. Кірістердің қайнар көздерін топтастыру мен бюджет шығындарының мақсаттарын анықтаудың негізгі  мәні ең алдымен мұндай реттемелеу барлық бюджеттік процестің әрекеті  мен тиімділігінің және қаржылық бақылаудың міндетті шарты арқылы қорытылады. Осыған байла-нысты бюджеттік жіктеу айқын және анық болуға және де кірістердің  экономикалық, ведомствалық, аумақтық қалыптасуы мен бюджеттік құжаттарды пайдалану бағыттары, олардың құрамы мен құрылымы жөнінде толық түсінік  беруге тиісті. 
Бюджеттің кірістері мен шығындарын детализациялау бюджетке кіретін мәліметтерді тексеру мен салыстыруын, ведомстволар мен мекемелер бойынша түсімдер мен шығындардың динамикасы мен құрылымын анықтауын қамтамасыз етеді. Жіктеу бюд-жеттердің жалпы жиынтығын құруға, оларды талдауға, бюджетті атқаруы мен нысанды пайдалануын және қаржылық тәртіпті сақ-тауды бақылауға мүмкіншілік береді. Түтас айтқанда бюджеттік жіктеу бюджеттердің барлық түрлерін қүру мен атқарудың бірік-кен әдістемелік негізі болып табылады.

Басқарудың жүйесі мен  әдістерінің дамуына байланысты бюд-жеттік жіктеу де өзгереді және жетілдіріледі. Мысалы, Қазақстан Республикасында 2002 жылдан бастап бюджет ағымдағы бюджет (ағымдағы шығындар) және даму бюджетіне (күрделі шығындар) бөлінеді. Бюджеттің  мүндай формаларда болуы заңнамалармен  мемлекетке жүктелген функциялардың  орындауының нақты құнын бағалауға, елдің әлеуметті-экономикалық дамуына  жүмсалған инвестиция көлемін анықтауға  және бюджеттік бағдарламалар-ды бақылауға  мүмкіндік береді. Сонымен бірге, осы бюджеттер түрлері бойынша  анықталған мәліметтерді басқару жүйесінде  пайдалану бюджеттік ақша қаражаттарының нақты қозгалысын бағалауға және әлеуметті-экономикалық процестерді  іске асыруға уақытымен әсер етуге, бюджеттік ресурстарды қалыптастыру мен жұмсау жөнінде дәлелді қорытындылар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді.