Басқару есебінің мәні мен мағынасы

Басқару есебінде пайдаланылатын әдістер әр түрлі:

• Бухгалтерлік есеп әдістерінің кейбір элементтері;
• Статистика мен экономикалық талдауда қолданылатын әдістер мен тәсілдер ;
• Математикалық әдістер.

Басқару есебінің мақсаттары:

• Басқарушыларға жедел басқару шешімдерін қабылдау үшін ақпараттық көмектер көрсету;
• Кәсіпорынның және жауапкершілік орталықтарының экономикалық қызметін жоспарлау, болжау және бақылау;
• Баға құрылымы үшін базаларды қамтамасыз ету;
• Кәсіпорынның тиімді даму жолдарын таңдау.

2. Басқару есебінің пәні оның объектілері

Басқару есебінің пәні – объектіге ықпал ету  процесі немесе өндірістің ең жоғары тиімділігіне жету үшін ұйымды басқару мақсаты мен адамдардың қызметін үйлестіру процесі болып табылады. Басқару – басқару пәніне жоспарлаудың, ұйымдастырудың, үйлестірудің, ынталандырудың және бақылаудың көмегімен әсер етуді жүзеге асырады.

Басқару жөніндегі  ғылым теориясы басқару есебінің пәні жөніндегі концепцияны құрады. Басқару есебінің пәніне жалпы түрде өндірісті басқару процесінің барлық жүйесіндегі объектілердің жиынтығы кіреді. Басқару пәнінің мазмұны ашатын оның көп санды объектілерін екі топқа біріктіруге болады:

• Кәсіпорынның шаруашылық процесіндегі мақсатты адам еңбегімен қамтамасыз етілетін өндірістік ресурстар;
• Шаруашылық процестері мен кәсіпорынның шаруашылық ісінің жиынтығын жасаудағы олардың нәтижелері;

Өндірістік  ресурстардың құрамына кіретіндер:

• Негізгі қорлар – бұл еңбек құралдары (машина, өндірістік – ғимараттар, жабдықтар) олардың жағдайы және пайдаланылуы;
• Материалдық емес активтер – ұзақ мерзмді салымдар объектілері олардың жағдайы және пайдаланылуы;
• Материалдық ресурстар – еңбек құралдарының көмегімен өндіріс процесінде қолдануға арналған еңбек заттары.

Басқару есебінде бұл ресурстар кәсіпорынның, цехтар мен бөлімшелердің және өндірістік бөлімдердің қоймаларындағы өндірістік босалқылар ретінде танылады. Олар ауыл шаруашылығы өндіріс саласында өнім өндіруге шикізат ретінде қатысады.

• Мақсатты істер мен еңбек нәтижесі процесінде пайдаланылатын еңбек ресурстары, кәсіпорынның дәл қазіргі уақытта мүшесі болып табылатын тірі еңбек массасы.

Басқару есебі  объектісінің екінші добына кіретіндер:

• Жабдықтау-дайындау қызметті – бұл жабдықтау процесімен байланысты маркетингтік қызмет, өндірісті шикізат ресурстармен, көмекші материалдармен және өндірістік жабдықтарды жөндеуге арналған қосалқы бөлшектермен қамтамасыз ету, оларды табу және сақтау;
• Өндірістік қызмет негізгі және көмекші операциялар енгізілетін, өнім өндірудегі келісілген технологиялық процесстер. Ол операциялар арқылы жаңа өнімдерді шығару мен өңдеу жүзеге асырылады; 
  қаржы- сату қызмет маркетингтік зерттеу және өнімдерді сату нарығын құру бойынша операциялар; өнімдерді орау, транспортпен жеткізу және басқа жұмыс түрлері бойынша тікелей сату операциялары; сату көлемінің деңгейіне әсер ететін, өнімдерді жарнамалаудан бастап тұтынушылармен шығарылған өнімдердің сапасын бақылауда тікелей байланыс құрумен аяқталатын операциялар;
• Ұйымдастыру қызметі – кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымын құру, жоспарлау бақылау, жоспардың орындалуын бағалау, ынталандыру функцияларына сәйкес басқарудың әртүрлі деңгейлеріндегі құрылымдық бөлімшелердің арасындағы ішкі қатынас жол талаптарына жауап беретін кәсіпорындағы тікелей және кері байланыстармен ақпараттық жүйелерді ұйымдастыру; кәсіпорынның негізгі мақсаттарын орындауға бағытталған, ішкі орындаушылар әрекетін үйлестіру операциялары.

Басқару есебінде объектілердің басқадай топтамасы  таңдалып алынуы мүмкін, бірақ ол қандай жағдай да басқарудың негізгі мақсаттарына жауап беруі керек.

3. Басқару есебінің әдістері мен тәсілдері

Басқару есебі  жүйесінде басқару объектілері  белгілі бір өзгеше көріністе  болады. Алдымен өндірістік ресурстар  кәсіпорынның шаруашылық қызметі процесіндегі мақсатты пайдалануы, қозғалысы, жағдайы бойынша көрсетіледі.

Кәсіпорынның  ақпараттық жүйесінде басқару есебінің объектілерін көрсететін әртүрлі әдіс- тәсілдер жиынтығы – басқару есебінің әдістері деп аталады. Ол келесі элементтерден  тұрады: құжаттау, түгелдеу, бақылау, бағалау  шоттарын топтастыру және жинақтау, жоспарлау, талдау бақылау, мөлшерлеу және лимиттеу.

Құжаттау –  бастапқы құжаттар және кәсіпорынның өндірістік қызметін жеткілікті толық  түрде көрсетуде басқару есебіне  кепілдік беретін ақпараттарды машиналарға  тасушылар. Бастапқы есеп жалпы есеп жүйеінде қаржылық және басқару есептері үшін негізгі ақпарат көздері болып табылады.

Кәсіпорынның  ерекшелігіне сәйкес бастапқы есепті ұйымдастыруға кешендік қадамдар жасау  мыналарды қамтамасыз етеді:

• Өндірістің жүрісін бақылау және жедел-күнтізбелік жоспар жасау, жедел бақылауда одан ары жетілдіру;
• Қаржылық және басқару есептері үшін біріңғай құжат айналымын енгізу және өңдеу, бастапқы құжаттарды ретке келтіру және бірізге салу;
• Материалдық және еңбек ресурстары шығындарына, төленген еңбекақы көлемінің сәйкестігіне, ессептеп шығарылған материалдардың дайындалған өнімдердің санына сәйкестігіне қатаң бақылау жасау;
• Бөлшектерді, түйіндерді және шала фабрикаттарды өңдеу, тұтыну және сақтау сатылары бойынша олардың қозғалыс процесінде сақталуы;
• Қоймадағы бөлшектердің есебін ұйымдастыруды жақсарту, арнйы сақтау орындарын жабдықтауға арналған түйіндерді және жинақтаушы бірліктердің; қоймадағы қазіргі заманғы таразы өлшеуіштермен және талдамалық құрылғылармен қамтамасыз ету;
• Ақпараттарды жинақтаудың толықтығына және оларды құжаттарда толтырудың дұрыстығына персоналдың жауапкершілігін жоғарлату, машина құрылысындағы ақпараттарды жинау немесе есеп құжаттарын толтыру бойынша функцияларды орындауды ұжымдағы жауапты тұлғаларға бекіту;
• Басқару және қаржылық есептердегі жиынтық құжаттардағы бөлшектер мен шала фабрикаттардың қозғалысын балансты пайдалану жолымен байқай отырып, өндіріс жөніндегі ақпараттардың жеткіліктігін және уақтылылығын қамтамасыз ету;
• Бастапқы есептің негізінде қорытындылаушы ақпараттарды әр түрлі басқару деңгейіндегі персоналдың ЭЕМ-ның көмегімен ала отырып, бөлшектер мен шалафабрикаттардың қозғалысы жөніндегі ақпараттарды беру және өңдеу, механикаландырылған жиынтыққа көшу;
• Белгілі есептік кезеннің ішінде жедел есептің көрсеткіштерін нақты жағдайымен салыстырып, тексерудің уақтылылығы және толықтығын қамтамасыз ету.

Түгелдеу объектінің нақты жағдайын көрсететін тәсіл.

Түгелдеудің көмегімен  есептік көрсеткіштерден ауытқу анықталады: бірде есепке алынбаған  құндылықтар, ал бірде жоғалтулар, жетіспеушілік, ұрлық көрсетіледі. Түгелдеу материалдық құндылықтардың сақталуына, олардың пайдаланылуын бақылауды, есеп ақпараттарының толықтығы мен жеткіліктігін анықтауға мүмкіндік туғызады.

Топтастыру  және бағалау, бақылау шарттарын  пайдалану объекті эөнінде ақпараттарды жинауды және жүйелендіруді меңгеру  тәсілі. Басқару есебі объектілері тобының басты белгілеріне мыналар жатады: өндірістік қызметтің ерекшелігі, кәсіпорынның технологиялық және ұйымдастыру құрылымы, басқару ұйымы, басқару жүйесінің мақсатты функциялары, объект жөніндегі топтастырылған ақпараттар істің қорытындысын бағалау үшін оларды тиімді пайдалануға, жедел және стратегиялық шешімдер қабылдау үшін қажетті, дұрыс қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Бақылау шоты – бұл жиынтық  шот, яғни осы кезендегі операциялардың жиынтық сомалары бойынша жазулар  жазылады.

Жоспарлау, мөлшерлеу және лимиттеу кәсіпорынның басқару жүйесіне кіреді.

Жоспарлау – ол нарық  шартымен кәсіпорынның мүмкіндіктеріне  сәйкес жүргізуге бағытталған үздіксіз циклдік процесс. Ол келешектің мәселелерін  шешумен байланысты. Егер жоспарлау  статистикалық зерттеу мен шаруашылық қызметтің қорытындысын талдауға негізделген болса, онда ол тиімді.

Мөлшерлеу шығындарды өнім шығаруға жұмсаудың неғұрлым тиімді жолдарын іздеу және ресурстардың барлық түрлерін тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған оптималды мөлшер мен мөлшерлеуді кәсіпорын қызметінің барлық формасын қамтитын мөлшерлеу шаруашылығы құрады.

Лимиттеу - босалқылар мен  шығындардың мөлшер жүйесіне негізделген, материалдық шығындарға бақылау  жасаудың алғашқы сатысы. Лимит –  мөлшерден шығатын, біреудің белгіленген шекарасы. Лимиттеу жүйесі тек ғана цехтағы материалды босату лимиті есебінен ғана емес, сонымен бірге есептік және бақылау операцияларынан тұрады. Сондықтан басқару есебі жүйесінде мөлшерлеуі материалдық шығындардың құрылуына белсенді әсер етуіне мүмкіндік беретін жедел ақпараттар ролін атқарады. Талдау процесінде өндірістің тиімділігі мен нәтижесінде пайда болған ауытқулар мен олардың есептері анықталып, соған сәйкес басқару шешімдері қабылданады.

Бақылау – кәсіпорын қызметіне алдын-ала белгіленген тапсырмаларды орындауға бағытталған жоспарлау мен талдаудың қорытынды процесі. Бақылаудың негізгі жүйесі кері байланысқа қызмет етеді, яғни ол бақылау – өлшеу қызметтерін жүзеге асыру үшін сенімді, керекті және мақсатты ақпараттарды береді. Бақылаудың әр түрлі жүйелері мен түрлері бар. Олар барлық уақытта өзгереді, қызметтің өзгеше сферасын көрсете отырып, әрбір кәсіпорынның ерекшелігіне байланысты болады.

Әдістің барлық элементтері  бір-бірінен жекеленген түрде емес, басқару мақсатындағы шешімдерге бағытталған ішкі шаруашылық байланыс жүйесінде бірігіп әрекет етеді.

Бухгалтерлік аналитиктер  дайындаған ақпараттар шешімдер қабылдаудағы олардың соңғы әсер етуімен қарастырылуы крек, яғни басқару есебін дұрыс  қабылдау үшін қажетті шартты шешімдер қабылдау процесін түсіну болып табылады: жоспарлау процесі, бақылау және реттеу процесі.

Көрсетілген шешімдер қабылдау модельдерінен байқағанымыздай, алғашқы  бес кезең шешімдер қабылдау процесін немесе жоспарлауды көрсетеді. Жоспарлау  мәні жағынан шешімдер қабылдау жөніндегі жұмыстарды және альтернативтік варианттардың арасынан таңдауды жүзеге асыру болып табылады. Соңғы екі кезең таңдалып алынған альтернативтік варианттарды жүзеге асыру мақсатымен нақты көрсеткіштерді түзетуден және бағалаудан құралатын басқару процесін көрсетеді.

Фирма қоғам жағынан шектеуге ұшырған. Қоршаған ортаны тазалауды  қолдау, кәсіпорынның инфоқұрылымын  және демалыс пен ойын – сауық  орындарын құру.

Шешімдер қабылдау процесінің екінші кезеңі алға қойған мақсатқа жету үшін жұмыстың мүмкін болатын варианттарын іздеумен аяқталады: Егер компанияның әкімшілігі өнімнің ассортименті мен бүгінгі күнгі нарықтағы өтімділікке ғана назар ауларса, онда ақша қаражаттарының қозғалысы мен өз өнімінің нарықта өтуінің тарылуына алып келетін тенденцияға бақылау жасаудан шығып қалады, яғни қауіп пайда болады. Ол келешектегі нарықтағы бәсекелестікті ұстап тұру үшін қажетті, жеткілікті ақша қаражаттарын басқару мүмкіндігінен айырылады. Ең жоғары мөлшерде ақша қаражаттарының құйылуы дамыған экономика жағдайында мүмкін болатын жағымды және жағымсыз тенденциялар жөнінде әкімшіліктің үнемі ақпарат алып отыруы және келешектегі әр түрлі күтпеген жағдайлардан компанияны қорғауға болатын шараларды бірден қабылдау үшін маңызды болып табылады.

Компания келесі жұмыс варианттарының біріне немесе бірнешеуіне сүйенуді ұсынады:

• Қазіргі өмір сүріп жатқан нарық өтімділігі үшін жаңа тауарлар шығару;
• Жаңа нарықтың өтімділігі үшін жаңа тауарлар шығару;
• Шығарылып қойған тауарлар үшін жаңа нарық құру.

Істің алтернативтік варианттарынан кейін күтілетін конъктура және экономикалық жағдайлардың өзгерісі жөніндегі ақпараттарды алудың қажеттілігі туындайды. Бұл шешім қабылдау процесінде ең қиын және маңызды кезең.

Істің ықтимал  сферасы анықталғанда, әкімшілік  өзінің қызметінің мүмкін болатын, өсу қарқынын бағалауды, компанияның мүмкіндігін сәйкесінше нарықтағы үлесінде ұстауды және әр түрлі экономикалық ортадағы істің әрбір альтернативтік варианттары үшін ақша қаражаттарының қозғалысын жүзеге асыру керек. Өзінің шешімін күтетін мәселелер құбылмалы және түсініксіз экономикалық ортада болуы мүмкін, сондықтан істің әрбір альтернативтік варианттарға әсер етуі мүмкін және шешім қабылдауда бақылаудан тыс болатын белгілі факторларды қарау қажет. Бұл басқарылмайтын факторлар – экономикалық орта деп аталады. Экономикалық ортаның осындай мүмкін болатын жағдайларына экономикалық шум, инфляцияның жоғары деңгейі, өндірістің түсуі, бәсекелестіктің күшеюі мысал бола алады.

Жоғарыдағы  айтылған ақпараттардың негізінде  фирманың таңдап алған варианттары  оның ресурстарының өндірісте ұзақ уақыт қалыптасуына шақырады және фирманың жағдайы экономикалық ортаның әсеріне байланысты болады. Таңдалып алынған курс келешекте қабылдауы мүмкін шешімдерді және фирманың ұзақ мерзімді және стратегиялық деп аталады.