Бағалы қағаз

Тақырып 2. Бағалы Қағаздар: түсінігі, түрлері және қызметтері

Мақсаты: «Бағалы қағаз» экономикалық категорияның мазмұнымен танысу және олардың түрлерін оқп үйрену

Негізгі сұрақтар:

1. Бағалы қағаздар түсінігі: мәні және мазмұны
2. Бағалы қағаздардың жіктелуі

Бағалы қағаз – бұл мүліктік құқықты куәландыратын арнайы рәсмделген қаржылық құжат. 

Қазақстанда бағалы қағаздар үш санатқа бөлінеді:

• Үлесті бағалы қағаздар – иесінің кәсіпорынның жарғылық қорына белгілі бір үлес қосқандығын куәландыратын қағаз., оған акцияны жатқызуға болды. Акция – бұл акционерлік қоғамның жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сонымен қатар иесіне табыс әкелетін бағалы қағаз. 
• Қарызды бағалы қағаз – иесімен эмитенттің арасындағы қарыздық қатынасты көрсететін және белгілі бір мерзім өткеннен кейін оны қайта сатып алатындығын , оған пайыз төлейтіндігін растайтын бағалы қағаз. Оған: Облигация, вексель, қазынашылық міндеттеме және ҚР Ұлттық банкі нотасы
• Туынды бағалы қағаз- қандай да бір базалық активтерге негізделіп шығарылатын бағалы қағаз. Оларға опцион, депозитарлық қол хат, варрант, фьючерс, ипотекалық куәлік және коносомент  жатады.

Нарықтық экономикасы  дамыған елдерде бағалы қағаздарды сату тәсіліне қарай төмендегідей бағалы қағаздар нарықтары дамуда.

• алғашқы және екінші нарық;
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• жай және қос аукциондық нарық;
• дәстүрлі және компьютерленген нарық;
• кассалық және мерзімді нарық.

Алғашқы нарықта бағалы қағаздардың  жаңа шығарылғандары орналастырылады. Олардың эмитенттері корпорациялар, үкімет және жергілікті басқару органдары. Екінші нарықта бұрын шығарылған бағалы қағаздар қайта сатылады. Екінші нарық – ол барлық сатып алу және сату актілерінің жиынтығы, немесе бағалы қағаздардың бүкіл айналысы кезіндегі оның бір иемденушіден басқаға ауысу формасы. Ұйымдастырылған нарық – ол заңнама негізінде бекітілген ережеге сай бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар – делдалдар  арасында нарыққа басқа қатысушылардың тапсырысы бойынша бағалы қағаздардың айналысы. Ұйымдастырылмаған нарық – ол нарыққа қатысушыларға арналған ережені сақтамай-ақ бағалы қағаздардың айналысы. Биржалық нарық  – бағалы қағаздарды қор нарығына саудаға түсіру, ол – әдетте, ұйымдастырылған нарық. Биржадан тыс нарық – бұл бағалы қағаздарды қор нарығынан тыс саудаға түсіру. Ол ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған да болуы мүмкін.

Дәстүрлі және компьютерленген  нарықтың бірінен-бірінің айырмашылығы мынада:

• компьютерленген нарықта сатушы және сатып алушы кездесетін орын болмайды, демек олар бір-бірімен тікелей кездеспейді;
• сауда жүргізу және оған қызмет ету процестері түгелдей автоматтандырылған;
• саудаға қатысушыларға бағалы қағаздарды сатып алу-сату туралы мәлімдемені компьютердегі сауда жүйесіне енгізеді.

Кассалық нарық (немесе «кэш» нарық, я «спот» нарық) – ол мәмілені дереу (1-2 жұмыс күнінде) орындау. Ал мерзімді нарық - ол мәмілені орындау мерзімі (2 жұмыс күнінен бастап 3 айға дейін) бекітілген нарық. Қазіргі кезде әлемде осы аталған нарықтардың қосындысы іспеттес төрт нарық концепциясы кеңінен мойындалуда. Алғашқы нарық қор биржасы деп аталып, онда тіркеуден өткен қор құндылықтарымен мәміле жүргізіледі. Эмитент-компания бағалы қағаздардың жаңасын шығарып ұсынғанда оны сату процесіне көптеген қаржы институттары қатысуы мүмкін. Өркендеген елдерде бағалы қағаздарды орналастырумен инвестициялық банктер шұғылданады. Әдетте,инвестициялық банктер андеррайтер ретінде шығарылымның барлығын сатып алып, шығарылымды орналастыруға өзіне қаржылық міндеттеме (кепілдік) алады. Андеррайтердің жүргізетін іс-шаралар кешенін андеррайтинг деп атайды. Екінші нарық –ол биржадан тыс нарық, онда биржада тіркеуден өтпеген бағалы қағаздармен операциялар жүргізіледі. Бағалы қағаздардың екінші нарықтағы айналысы – ол негізінен бағалы қағаздарды қайта сату. Сатып алу-сату мәмілелерінің көп бөлігі брокер-делдалдардың, инвестициялық дилерлердің, трейдерлердің (биржаның сауда аймағындағы фирмалардың өкілі) қатысуымен нарықтық баға бойынша жүргізіледі. Үшінші  нарық –ол биржадан тыс нарық, онда қор биржасынан тыс делдалдар арқылы тіркеуден өткен бағалы қағаздар сатып алынып, қайта сатылады. Оларға жоғары комиссиялық ақы бекітіледі. Төртінші нарық  немесе компьютерленген нарық, онда сауда қор делдалдарын біріктіретін компьютерлік желі арқылы жүргізіледі. Бұндай жүйенің көмегімен инвесторлар комиссиялық ақыдан және қор нарығының тұрақсыздану қатерінен көп сома үнемдейді. Қорытындысында бағалы қағаздар нарығының құрылымы жөнінде айта кететін жәйт, «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының заңында «алғашқы нарық» – бастапқы бағалы қағаздар нарығы, ал «екінші нарық» – қайталама бағалы қағаздар нарығы деп аталған.

Бағалы  қағаздардың жіктелуі        

Қарыз міндеттемелерінің  анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен  тығыз байланысты. Олардың экономикалық мәні бір-біріне сай келеді. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі.Қарыз міндеттемелерінің  барлығының бағалы қағаздар сияқты арнаулы құжаттық формасы болмайды. Олардың көбісі келісім құжатында (шартта) 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың  көбі арнаулы тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы  дәл  және маңызды  мағлұмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.Көптеген елдерде бағалы қағаздар түсіретін кірісіне, эмитентіне,  айналыс жеріне байланысты жіктеледі

Жоғарыда бағалы қағаздардың  жіктелуі көрсетілген 

1. Кіріс төлеу жөнінен қарыздыжәне үлесті бағалы  қағаздар болып екіге бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген  уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаз, немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігіндегі үлесін көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс түсіреді. Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері осы қарызды және үлесті түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың эмитенттері мемлекет, жергілікті үкімет органдары, акционерлік қоғамдар, қаржы институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін. Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар төмендегідей түрге бөлінеді:

• Қазынашылық – ол үкімет атынан Қаржы Министрлігі шығаратын бағалы қағаздар.  Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін (өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы қағаздардың көп тараған түрлері қазынашылық вексельдер мен қазынашылық облигациялар. Мемелекеттік меншіктегі кәсіпорындар көбіне облигация түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.

• Жергілікті үкімет органдарының бағалы қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
• Қаржы институттары мен акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы қорлары, инвестициялық компаниялар шығарады.
• Банктердің бағалы қағаздары – олар депозиттік сертификаттар (салым құжаты), чектер және бұлардан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
• Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер, фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.

Бағалы қағаздар сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал  нарығындағы бағалы қағаздар болып  екіге бөлінеді.  

Ақша нарығында қысқа  мерзімді бағалы қағаздар сатылады және сатып алынады. Оның айналым мерзімі 1 күннен  1 жыл аралығына созылады. Бұл нарыққа қазынашылық вексельдер, депозиттік сертификаттар және басқа коммерциялық қағаздар айналымға түседі. Оларды шығарушылар әртүрлі топтарға  жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарға жатады. Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың эмитенттері де әртүрлі: мемлекет, жергілікті атқарушы органдар, корпорациялар, қаржы институттары және тағы басқалар. Кейбір авторлардың көзқарасы бойынша  кез-келген бағалы қағаздарда болатын кейбір белгілерге (уақыт, кеңістік және нарықтық) байланысты жіктейді.

Қорыта айтқанда, бағалы қағаздарды жоғарыда келтірілген суреттердегідей  жіктеу қазіргі нарықта олардың  сан алуан түрлерінің бар екенін білуге мүмкіндік береді.

Бақылау сұрақтары:

1. Бағалы қағаз дегеніміз не?
2. Бағалы қағаздың ерекшеліктері
3. Бағалы қағаздардың қандай түрлері бар?