Қазақстан Республикасының Салық Кодексіндегі жанама салықтардың әрекет ету механизмі

Қосымша құн салығын  салатын объект болып : салық салынатын  айналым және салық салынатын  импорт қосылған құн салығын салу объектілері болып табылады. Қосылған құн салығын төлеушінің тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) өткізу бойынша жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады. , оған осы Кодекске сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды.

Салық салынатын  импорт дегеніміз - Қазақстан Республиксасының кеден заңдарына сәйкес декларациялануға тиісті ,Қазақстан республикасынң аумағына әкелінетін немесе әкелінген тауарлар.

Қосымша құн  салығын төлеушілер болып Мемлекеттік  мекемелерді қоспағанда , осы Кодекстің 208 бабына сәйкес Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы бойынша есепке тұрған тұлғалар қосылған құн салығын төлеушілер болып табылады.

Тауарлар импорты  кезінде қосылған құн салығын  төлеушілер Қазақстан Республикасының  кеден заңдарына сәйкес осы тауарларды Қазақстан Республикасының аумағына импорттайтын тұлғалар болып табылады.

Қосымша құн  салығын төлеушілр қатарына жатпайтындар, жеке өндірген тауарларын сату барысындағы  біріңғай жер салығын төлеуші. Ал егерде біріңғай жер салығын қолданылатын тұлға өзінің өндірмеген тауарын  сату барысында қосымша құн салығын салық Кодексіне сәйкес төлейді.

Қазақстан Республикасының  Кіріс Министірлігі салық төлеуші  арызы негізінде заңды тұлғаның бөлімшелерін қосымша құн салығын  төлейтін өз бетінше төлеуші ретінде  қарастыра алады.

Қосымша құн  салығын импортталатын тауарларға төлеушілер болып Қазақстан Республикасының шекарасында тауарларды импорттайтын заңды тұлғалар мен олардың филиалдары мен бөлімшелері және жеке тұлғғалар мен резидент еместер табылады.

Салық салынатын  айналым мөлшері өткізілетін  тауар құны негізінде анықталады.

Мысалы, ЖШС  «Трансмарс» 2002 жыл қарашасында (ҚҚС  есепке алмағанда) 12 млн. теңге көлемінжде газдалған су өткізді делік. Қараша айында ҚҚС –н есепке алу алу  операциясы жасалмаған , салық ставкасы 15 % құраған .

Бұл жағдайда салық салынатын айналым 2 млн. теңгені құрайды, ал аударылған ҚҚС-н сомасы 2 млн. теңге * 15 %= 300 000 теңгені құраған.

Дт   Кт

301  701   2 млн. теңге

301  633   300 000 теңге

300 000 теңге - бұл ҚҚС – ғы бойынша салық  салынтын айналымға сәйкес кәсіпорынның мемлекетке төлеген салық сомасы болып табылады.

Тауарды айырбастағанда немесе қайтарымсыз негізде бергенде салық салынатын айналым айырбас  немесе қайтарымсыз беру барысында  салық төлеушіде болған ҚҚС –  н қоспағандағы баға деңгейіне сәйкес анықталады. ЖШС «Трансмарс» 2004 жылдың желтоқсанында «Жомарт» фирмасымен тауарларды қарама – қарсы жеткізу туралы бартерлік келісім шартқа отырған. ЖШС «Трансмарс » 250 000 теңге мөлшерінде (ҚҚС есепке алмағанда ) алкоголь өнімін жеткізген , ал «Жұма» фирмасы 400 000 (ҚҚС-н есепке алмағанда )теңге көлемінде шекер жеткізген . ЖШС «Трансмарс » үшін салық салынатын айналым 250 00 теңге болып табылады, себебі бұл жеткізудің жоғары соммасы, сәйкесінше ҚҚС соммасы 250 000 * 15 % = 37 500 теңгені құрайды. Жалақы және басқа да төлемдерді табимғи нысанда жүргізілген жағдайда , ұсынылатын тауарлар сомасына Ққс қосылады. Мысалы: ЖШС «Трансмарс» өз жұмысшыларына жалақыны табиғи нысанда өз өндірген тауарлары негізінде 280 000 теңге (ҚҚС –н қосқанда ) соммасында төледі делік. Мұнда Ққс –ң сомасы 280 000 * 15 % = 42 000 теңгені құрайды.

Егер салық  төлеушіге тауарлар кәсіпкерлік  мақсатта жеткізіліп , оны қайтарымсыз  негізде жеке мақсатта қолданған  болса, онда мұндай тауарлар құны салық  салынатын объектіге жатады.

Мысалы: ЖШС  «Трансмарс» 2004 жыл қарашасында кәсіпкерлік мақсатында 200 000 теңге көлемінде лимон қышқылы жеткізілсе. Бірақ алынған тауар қайтарымсыз нысанда басқа мекемеге берілсе және бұл кәсіпорын Ққс – ғы бойынша декларацияны толтырғанда қосса ҚҚС – ң соммасы 200 000 * 15 % = 30 000 теңгені құрайды.

Дт   Кт

301  701      200 000 теңге салық салынатын айналым

301   633       30 000 теңге аударылған ҚҚС соммасы

Негізгі қорды қосқанда тауарлар бұзылған , жоғалған жағдацда тауар  құны салық салынатын айналым  ретінде қарастырылады. ҚҚС бойынша есепке алу қарастырылмаған тауарлар бүлінген және жоғалған жағдацда оның есептік қүны салық салуға жатпайды.

2004 жыл 1 қазанында ЖШС  «Трансмарс» қоймада инвентаризация  жүргізу барысында 1 200 050 теңге  көлемінде есептен шығарылмаған  тауарлар табылған. Желтоқсан айына декларация толтыру барысында осы сомма жазылып , қққс сомасы 1 200 050 * 15 % / 100 % = 180 007 теңге құраған.

Дт  Кт

301   701   1 200 050 теңге

302  633   180 007 теңге

Қосымша құн салығын төлеуші  кәсіпорыны жабылған жағдайда . тауар қалдығы және Салық кодексінің 64 бабына сәйкес оның негізгі қоры бюджетпен өзара есеп айырысу мақсатында салық салынтаны айналым болып табылады.

ЖШС «Трансмарстың» филиалы  құрылтайшылар жинаолысының шешімімен  жабылу ұйғарылды делік. Жабылу жағдайында кәсіпорында 45 000 теңге көлемінде ҚҚС-на есепке алынған 600 000 теңге мөлшерінде тауарлы материалды қор бар делік . Заңның 64 бабына сәйкес қалдық тауар құны салық салынатын айналым болып табылады. 600 000* 15 % = 45 000 теңге.

Дт    Кт

301  701  600 000 теңге салық салынатын айналым

301  633   45 000 теңге аударылған ҚҚС соммасы

ҚҚС мен сатып  алынған тауарды ҚҚСна есепке алу қарастырылмаған жағдайда өткізілген тауарларға өткізу және есептік құн  арасындағы табыс салық салынатфын айналым болып табылады. Мұнда есептік құн дегеніміз тауардың баланстық құны болып табылады. 2002 жылдың қазанында ЖШС «Трансмарс» 18 мың теңге көлемінде өз жұмысшыларына қолдану мақсатында шаруашылық және спорттық инвентар сатып алынған, бұл сатып алынған тауар кәсіпкерлік мақсатта қолдану қарастырылмағандықтан сатып алынған тауар құнындағы ҚҚС –ғы есепке алу қарастырылмай тауар құнында есепке алынған. Кейіннен тауарды 22 000 теңге мөлшерінде сату қарастырылған. Бұл жағдайда салық салынатын айналым сату құны мен баланстық құн арасындағы айырма болып табылады.

22,0 - 18,0 = 4 мың  теңге салық салынатын айналым, 4 000 * 15%= 600 теңге .

Құрылыс , құрылыс  – монтажды , жөндеу – құрылысты  жүргізудегі айналым жасалынған жұмыс құны және тапсырыс берушінің  алған жұмысқа төлемі болып табылады. Шаруашылық тәсілмен жеке өндірістік мақсатты құрылыс , құрылыс – монтажды , жөндеу – құрылысты жүргізуде қолданылған қыззмет, тауар, жұмыстар бойынша есепке алынған ҚҚС сомасы объект құнын жоғарлату барысында алып тастау қажет.

ЖШС «Трансмарста» 2004 жыл желтоқсан айында спритзаводтты жөндеу және қайта жаңғырту жұмыстары жүргізілен. Жөндеу бойынша шығындар: Дт Кт

А) кабель 3946890 теңге 126 208

Б) құрылыс материалдары 582 100 теңге. 126 208

Ғимараттың  алғашқы құны 1161000 теңге. Есепке алынған ҚҚС-ң салық сомасы : Дт 126 , Кт 671 (905798 теңге). ҚҚС-н есептен алып тастағанда Дт 126 , Кт 331(905798 теңге). Осылайша ғимарат құны 5434788 теңге соммасына өскен (3946890+582100+905798)  Дт 122 , Кт 126

Өткізілетін тауар  құны өзгерген жағдайда салық салынатын айналым да өзгереді. Салық төлеушіде салық салынатын айналымға өзгертулер жеткізілген тауарға төлем жүргізілгенде алынады.

ЖШС «Трансмарс» 2004 жыл қарашасында тауар өткізілген : Арақ 900,0 мың дана, 111 теңге 62 тиын бағасымен 100458,15 теңге мөлшерінде. Ай аяғында  арақтың нақты өзіндік құны өзгертіліп , ол 112 теңгені құраған. Яғни салық  салынатын айналым сәйкесінше 100800,0 теңге құраған және желтоқсан айында декларация торлытырғанда өсу жағына өзгертулер енгізілген, (100800,0-100458,15 мың теңге) = 341,85 мың теңге

Дт   Кт

301  701  100458,15 қараша

301  633  16073,3 желтоқсан

301  701  341,85 мың теңге

301  633  54,69 мың. теңге

Азайю жағына салық салынатын  айналымға өзгертулер енгізу қарастырылмайды.

Салық төлеу және есептеу  тәртібі

Салық салынатын  айналымға байланысты , салық ставкасы 15 % құрайды. Салық салынатын айналым  бойынша бюджетке төленетін салық  соммасы салық салынатын айналым  бойынша аударылған сомма арасындағы айырма ретінде анықталады. Есепке алынатын ҚҚС-ң соммасы жеткізушілерге төленетін салық соммасы , ұсынылған шот фактура, негізгі қорларды қосқанда есепті кезеңде жасалған жұмыстар, нолдік ставка бойынша салық салынатын айналдымды айтамыз.

А) № 112 03.12.2004 жылғы  шот фактураға сәйкес ЖШС «  Трансмарс » 1038884 теңге соммасында тауар өткізілген. Дт 301 Кт 701 (1038884 теңге).

Салық салынатын  айналым бойынша ҚҚС-ң салық  соммасы 1038884*15%= 155832 теңге.

Б) № 395 06.12.2004 жылғы  шот фактураға сәйкес «Ботагөз»  фирмасынан 805000 соммасына шекер  сатып алынған :

Дт 222   Кт 671 (805000 теңге).

Есепке алынған  салық соммасы 805000*15 %= 120750 теңге.

Салық салынатын  айналым бойнша бюджетке төленетін  төлем соммасы: аударылатын сомма  мен есепке алынған сомма арасындағы айырма ретінде анықталады: 166221,4 – 128 800 = 37421 теңге. Кәспорын балансында дебиторлық және кредиторлық қарыздың болуы алаңдататын фактор болып табылады.

Кесте 1

Кәсіпорында келесіднй кредиторлық қарыздар бар :

№	Жарлық, тіркеме  қағаз		Шот фактура		Сатып алушы	Өткізілген  активтер атауы мен саны	Ұсынылған шоттар бойынша сомма, теңге
	№	Мерзімі	№	Мерзімі
1	12	12.03.98	18	12.03.98	ЖШС «Жұма»	Арақ 659 дана	62 000
2	36	08.08.98	39	08.08.98	ЖШС «Ботагөз»	Арақ 1297 дана	122 000
3	99	25.09.98	115	25.09.98	ЖШС «Самал»	Арақ 361 дана	34 000
		барлығы					218 000

Ұсынылып отырған  дебиторлар тізімінен 30.03.2002 жылы 34000 теңге  көлеміндегі дебиторлық қарызды  қайтарғандығы туралы ЖШС «Самалдан» салыстырмалы акт алынған, Жшс «жұма» 2001 жылдың сәір айында жабылған, оны  растау негізінде әділет басқармасынн осы заңды тұлғаның жабылғандығы туралы тіркеу жарлығы мен мемлекеттік тіркеу куәлігінің жойылғандығы және регистірден алынып тасталғандығы туралы жарлық алынған. ЖШС «Ботагөзден » салыстыру актісі алынбаған. ЖШС «Жұма» - ға 62 000 мың теңге көлемінде актке қол қойылған күнге сәйкес 30.03.2002 жыл және жабылған мерзім құжаттарының мерзіміне сәйкес 2002 жыл сәуір ЖШС «Самалға» 34000 теңге соммасында салықтық есепте салық кодексінің 238 бабына сәйкес күмәнді талаптар болып табылады.

Жиынтық табыс  бойынша және өндірістік есептен шығару бойынша декларацияны толтыру барысында келесі ақпараттарды көрсетемеміз.

Кесте 2

№	Қарыз мекеменеі  атауы	Шот фактура,тіркеме  қағаз қарыз соммасы , теңге	. Қарыз соммасы,  теңге		Жалпы табысқа  сомманы жатқызған күн	Есептен алып тастауға жажатын сомма, теңге
			жалпы	Оның ішінде ҚҚС
1	ЖШС «Жұма»	№ 18шот фактура 12.03.98 ж. №12 тіркеме қағаз 12.03.98 ж.	62 000	10 334	12.03.98	51666
2	ЖШС «Самал»	№ 115 шот фактура 25.09.98 ж. №99 тіркеме қағаз 25.09.98 ж.	34 000	5667	25.03.98	28333
	барлығы					79 999

79 999 теңге соммасында  декларацияның 21 жолына аударылады.

Күмәнді талаптар есепке алынып 2005 жылдың 1 квартылында  есепке алынып заңды тұлғаның табыс  салығы бойынша есептемесінде орын алуы тиіс. Күмәнді талаптар салық  кодексінің 238 бпа 2 тармақшасына сәйкес, 10 334 теңне сомасында 2005 жыл науырыз айында және 5667 теңге соммасында қыркүйек айында азайтылуы тиіс . Тауарлар бойынша күмәнді міедеттеме сомасын табысқа енгізген кезде осындай тауарлар бойынша бұрын есепке жатқызыоған қосылған құн салығының сомасы , ол есепке жатқызылған кезден бастап үш жыл өткен соң есептен шығарылып тасталлуы керек.

Егер ҚҚС  шығарып тастағаннан кейні ҚҚС  төлеуші тауарлар үшін ақы төлеген  жағдайда , осыатлған тауарлар боыйнша  салық сомасы сол ақы төленген салық кезеңіндегі есепте қалпына келтірілуі тиіс. Иемденіп алынған тауарлар бойынша , сондай – ақ қызметкерлерге есептелген табыстар мен осы Кодекстің 149 бабының 2 тармағына сәйес айқындалған басқа да төлемдер бойынша туындаған кезінен бастап үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған міндеттемелер күмәнді деп танылады, және кредиторлық берешек туындаған кезде қабылданған ставка бойынша бюджетпен өзара есеп айырысуды қалпына келтірілуге тиіс ҚҚС қоспағанда , салдық төлеушінің жылдық жиынтық табысына қосылуы тиіс.

Мысалы: ЖШС  «Трансмарс» мекемесіне ЖШС «Геом» жалпы 180 000 теңге (ҚҚС бойынша )соммасына  маркетингалық қызмет атқарылған. оның ішінде. № шот фактура сәйкес 24.04.2003 жылы , (ҚҚС сомасын жатқызғанда) 30 000 теңге есепке алынған.