Қазақстан Республикасындағы зейнетақы жүйесі

Қазақстан Республикасындағы зейнетақы  жүйесі.

1.Жаңа зейнетақы жүйесіне  көшудің себебі неде?1

Кеңестік  дәуірден мұра болып қалған зейнетақы  тағайындау жүйесі қысқа уақыт ішіндегі соңғы жалақыға негізделетін, бұл  еңбек қызметінің бүкіл кезеңіндегі  жалақы туралы толық деректерге қол  жеткізудің шектеулілігін білдіреді. Еңбек еткен бағзы жылдардағы табысын қалпына келтіру бұрынғы  зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандырудың неғұрлым күрделі мәселелерінің  біреуі болып табылады. Бұл мәселенің  қиындығы осы жұмыстың күрделілігі  мен ең бастысы, растаушы нақты фактілерді алу мүмкіндігінің болмауымен байланысты. Сондықтан мұндай жағдайларда, мәселені шешудің неғұрлым жеңілдеу жолдарын қолдану жиі ұсынылады. Бұл универсалдық база бойынша (республикалық орташа жалақы немесе “бұрынғы” зейнетақы  мөлшерін “кейінгі” зейнетақы мөлшерлерімен  салғастыру жолымен) өткен кезеңдерді “несиелеу” нысанында берілуі мүмкін, тбұның да белгілі бір кемшіліктері бар. Мәселе мынада, бұл әдіс бойынша  біреулер ұтқанымен, басқа біреулер өз мүдделеріне қысым жасалды  деп есептеуі мүмкін. Өткен кезең  деректерін қалпына келтіру және оларды тану туралы ереже тағы бір  жаңа әділетсіздіктерге жол бермеуінің маңызы зор.

Зейнетақы төлемдері процесінде, зейнетақымен қамсыздандырудың қажетті деңгейі  есепке алынуы тиіс, зейнетақыны индекстеу  секілді маңызды факторды ескеру қажет. Ең оңтайлы индекстеу қандай болуы керек? Бұған қатысты әртүрлі  пікір айлылып жүр. Кейбіреулер  зейнетақыларды тұтыну бағаларының  деңгейіне қарай индекстеу және олардың нақты құнын осылайша қолдау жеткілікті деп есептейді. Енді біреулер, зейнеткерлердің әл-ауқаты оның нақты табысына ғана емес, бұл  табыстардың қоғамда қабылданған  өлшемдеріне қатыстылығына да тәуелді  деп көрсетеді. Өмір сүру стандарттары жедел өсіп келе жатқан біздің республикамыз  үшін бұл мәселе қай кездегіден де өткір болып отыр.

Жоғары  айтқанымыздай, әр зейнеткердің өткен  уақыттардағы табыстары туралы толық  нақты фактілер алу өте қиын. Бұл  жағдайда зейнетақы мөлшерін арттыру  үшін зейнетақының осы кезеңге қалыптасқан  және заңнамамен бекітілген мөлшерлері негіз болуы мүмкін. Бұл ретте  “бұрынғы” зейнетақыларды жаңадан  тағайындалатын зейнетақыларға жеткізудің мүмкін жолы қалыптасқан зейнетақы  төлемдерінің мөлшерлерін индекстеудің сараланған тәсілі болуы ықтимал. Бұндай жағдайда оның мөлшер сәйкестігінің  өлшемін ғана назарда ұстап қоймай, қалыптасқан фактілерді де ескеру қажет.

Зейнетақымен қамтамасыз етудің жолдары қандай?

Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету реформасы зейнетақымен  қамтамасыз етудің сферасында негізгі  субъектісі ретінде мемлекеттік  емес жинақтау зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін басқару компаниялары және кастодиан – банктерінің  пайда болуына, дамуына жағдай жасады.

Зейнетақы реформасын жүргізілген 1-2 жыл ішінде, жинақтау зейнетақы қорларының, қажетті  талаптары мен мемлекеттік реттеудің  деңгейіне байланысты экономикаға  қажетті инвестициямен қамтамасыз етуіне мүмкіншілігі бар екенін көрсетті.

Зейнетақы реформасының мақсатты бағыты біреу-ақ қарттарды әлеуметтік қорғау және экономикалық дамуға әсер ету.

Осы уақытқа  дейінгі зейнетақымен қамтамасыз ету  жүйесінің қарттарды, жұмыс істемейтін халықты қамтамсыз етуге мүмкіншілігі болмады.

Қазақстан Республикасында зейнетақы реформасының Үкімет қабылдаған концепциясы үш деңгейлі зейнетақы жүйесінің даму қажеттігін айқындайды. Оның ішінде мемлекеттік  емес зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі де бар: ол банкі және сақтандыру жүйесінің  қызметтері арқылы, - мемлекеттік емес зейнетақы қорлары арқылы жүзеге асырылады.

Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары халықтың қартайған шағында, жұмысқа қабілеті жойылған кезде материалдық негізін  қалауға қажетті қаражатты жинауға  мұқтаждығын қамтамасыз етеді.

Зейнетақы қорларының активтері кәсіпорындар мено ұйымдардың міндетті зейнетақылық жарналарынан, азаматтардың жеке жарналарынан және де осы төлемдерді инвестициялаудан түсетін табыстардан құралады.

Зейнетақы жарналарының ерекшелігі – иұзақ  мерзімнен кийінгі көп жылдар есебі бойынша төленеді, сондықтан  жарнаның төлену мерзімі мен жиналған соманың төлену мерзімі айтарлықтай  үлкен. Зейнетақымен қамтамасыз ету  жүйесінің жинақтау мерзімін ұзаққа болжамдау осы факторға байланысты. Сондықтан, қаражатты инфляциядан  қорғау мақсатында олар қысқа мерзімді қаржы инструменттерін қолданып, ұзақ мерзімді активтерге немесе инвестициялық бағдарламаларға да салуға болады.

Жинақтау  зейнетақы қорлары қызметінің ерекшелігіне байланысты ұзақ мерзімді инвестициялық  концепцияларды қолдану қажет, жинақтау зейнетақы қорлары қаржы нарығының  ұзақ мерзімінің секторының қатысушысы болып табылады.

Нарық экономикасы  дамыған мемлекеттерде зейнетақы  қорлары ең қуатты, сенімді және тұрақты жұмыс жасайтын әлеуметтік - қаржы институттары болып табылады. Ұзақ мерзімде қызмет атқаратын зейнетақы  қорларының активтерінің мөлшері де салмақты. Мысалы, Европа мемлекеттері одағының жинақтау зейнетақы қорларының активтері 1993 жылы 1.2 трлн доллардан  асқан, ал ООН қызметкерлерінің жинақтау қоры 1995 жылы 12.6 млрд доллар сомасында  бағаланған.

Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының инвестор ретіндегі қаржы нарығындағы  үлес салмағына байланысты, активтердің  қарқынды өсуіне кейбір мемлекеттерде  мемлекеттік емес зейнетақы қорларына  салық салудан жеңілдік беріледі:

• ол енгізілген активтерге қалай әсер етсе, инвестициялаудан түскен табысқа да солай әсер етеді. Бұны түсіну үшін қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі дамыған болуы керек, ол мемлекеттік ауыртпашылықты төмендетуге жол береді;
• ел экономикасына мемлекеттік емес зенетақы қорларының қаражаттарын қатыстыру қордың өсуіне және күнделікті тұтынудың азайуын қамтамасыз етеді.

Дамыған елдерде мемлекеттік емес зейнетақы  қорларының инвестициялық шегі 40-60 жыл. Ал басқа инвестициялардың, мысалы, банктер ғана емес, және де әртүрлі  инвестициялармен қаржы корпорацияларының  ұзақ мерзімді инвестициялары 12-15 жылға  дейін ғана жоспарланады.

Мемлекуеттік  емес жинақтау зейнетақы қорларының активтері ұзақ мерзімді болып табылады да қаржы инструменттеріне инвестицияланады және күнделікті айналымнан алынып тасталынады. Зейнетақы қорларының активтері  елдің қаржы жүйесінің өзгене стабилизаторы болып табылады.

Осыдан  мынадай қорытынды жасауға болады: зейнетақы қорлары қаржыны жинақтауға және біздің елімізде оны реттеугежағдай жасай алады. Ұзақ мерзімді айналымды  дамытуға арналғанмемлекеттік емес зейнетақы қорларының активтері  Қазақстан экономикасына ең қажетті  ұзақ мерзімді инвестицияны тартуға  және де Қазақстанның қор нарығының  стабилизаторы бола алады.

Осы күйдегі  зейнетақы жүйесі ары қарай осындай  жағдайда қала берсе, онда ол дағдарыстың  шиеленісуіне және күйреуіне әсер етеді. Бұл жайсыз жағдайдан айналып  өту үшін 1997 жылы 20 маусымда “Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” Қазақстан Республикасының  Заңы қабылданған, сонымен бірге, 1998 жылдың 1 қантарында нарық экономикасының барлық талаптарына сай жаңа зейнетақы жүйесі енгізілген.

 Зейнетақы  қорларының ары қарай дамуы  үшін осы жүйеге қатысушылардың  жұмысын қадағалап, зейнетақы  көлемі мен оған түскен ақшаның  сақталуын қамтамасыз ету мақсатында, мемлекет жеке тұлғалар үшін  міндетті зейнетақы жарналарын  бекітті.

Зейнетақы жүйесінің тағы бір ерекшілігі зейнетақының жинақталуы тек қана жарна берушінің  есебінен ғана емес және әртүрлі инвестициялардан алынатын табысынан да құралады.

Зейнетақылық  төлемдерді бағалы қағаздарға инвестициялауға  зейнетақы активтерін басқару компаниялары жүзеге асырады. Бұл компаниялардың қызметін Қазақстан Республикасының  бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссиясы реттейді. Қазіргі кезде зейнетақы  жарналарын жинақтау және зейнетақыларды төлеуді іске асыруға заңмен бекітілген тәртіп бойынша 1 мемлекеттік, 15 мемлекеттік  емес зейнетақы қорларына лицензия берілді.

Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қоры жабық  акционерлік қоғам нысанында  құрылады. Және де ашық немесе корпоративті болуы мүмкін. Ашық зейнетақы қорларының құрылтайшылары – заңды және тұлғалар бола алады.

Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорларының қызметін реттеуші комиссия қорлардың  әрбір түріне жарғылық қордың төменгі  мөлшерін, лицензия беру, реттеу және бақылау  қызметі арқылы зейнетақы жинақтарының мүлтіксіз сақталуын және қайтарылуын  қорғайды. Ұлттық зейнетақы агенттігінің талаптарына сәйкесәр қор зейнетақы  тәртібін бекітуі қажет. Тікелей  қызметі бойынша зейнетақы жарналарынан 1% және инвестициялық табыстан 10% мөлшерінде шығындарын қамтамасыз етуге комиссиондық алым алуға болады.

Зейнетақы активтерін басқару компаниясы жабық  акционерлік қоғам нысанында  құрылады, құрылтайшылары резидент және резидент емес заңды және жеке тұлғалар бола алады.

Мемлекеттік емес зейнетақы қоры – коммерциялық ұйым, оның қызметі кәсіпорындардың, ұйымдардың және азаматтардың ерікті мақсатты жарналарын жинауға, оларды зейнетақы  активтерін басқару компаниялары арқылы инвестициялау және зейнетақы жүйесінің  қатысушыларына зейнетақылық төлемді  беруді қамтамасыз етуді жүзеге асыруға  бағытталған.

Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қорынан  мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы  қорының айырмашылығы – мемлекет зейнетақы төлемдерінің сақталуын қорғайды: зейнетақы активтерін тәуекелділігі аз  және біршама табысы аз тетіктерге инвестициялайды.

Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы  қорларының активтерінің негізгі бөлігі активтерді басқару компаниялары арқылы мемлекеттік бағалы қағаздарға және банкі депозитттеріне инвестициялай  арқылы жұмсайды. Қалған бөлігі Қазақстан  қор биржасының  А  листингі бар  қазақстандық кәсіпорындардың акцияларын алу арқылы отандық  кәсіпорыдардың даму  инвестициясы жұмсалады.  А листингі бар  кәсіпорындарға халықаралық аудит  станедартына өткеніне 2 жылдан асқан кәсіпорындар жатады.

         Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы  қорлары мемлекеттік жинақтау  қорларына қарағанда инвестициялық  табыстан жоғары процент мөлшерінде  табыс беріп отыр.

Мемлекеттік емес зейнетақы қорларында зейнетақы  жинағының сақталуы Үкіметпен қабылданған  бірқатар шаралар арқылы қамтамасыз етіледі.

        Ең маңызды сақтау деңгейі  зейнетақы активтерін бөлек заңды  тұлға – зейнетақы активтерін  басқару компанияларының инвестициялауды  жүзеге асыруын айтуға болады.  Одан басқа, барлық инвестициялау  операциялары арнайы лицензиясы  бар кастодиан-банктер арқылы  өтеді.

Ал өз кезінде кастодиан – банктер  және зейнетақы активтерін басқару  компанияларының қызметін бақылауға  жүзеге асыратындар. Еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінің жинақтау зейнетақы  қорларының қызметін реттеу комитеті. Бағалы қағаздар бойынша Қазақстан  Республикасының Ұлттық комиссиясы және Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі зейнетақы төлемдерінің ең жоғарғы деңгейде сақталуын қаматамасыз  етеді.

       Бірақ, сонымен қатар жинақтау  зейнетақы жүйесінде проблемалар  да жоқ емес.

        Бірінші проблема -  халықтың қорларға  сенімінің бірден қалыптасуы. 2000 жылдан бастап қана жинақтау  зейнетақы жүйесінің қатысушылары  көбейе бастады. 2000 жылдың  1 шілдесінде  салушылардың саны 3359 мыңға дейңн  жетті. Бұл көрсеткіш 1999 жылмен  салыстырғанда 12,2%–ке көп. Ерікті  зейнетақы жарналарын салушылардың  да санының өсуі байқалады: 10 мың  жеке тұлға және 43 заңды тұлға.

         Жалпы зейнетақы  жарналарының  сомасы 77,7 млрд теңге болды, соның  ішінде 2000 жылдың 1- жартысында 21,1 млрд  теңге салынды.

         Қазақстанның 2030 жылға даму стратегиясына  сәйкес жинақтау зейнетақы жүйесі  зейнетақы активтерінің айналымын  артттыру, халықаралық бухгалтерлік  есеп стандартына сәйкес зейнетақы  қорларымен қолданылатын мадақтау  және зейнетақы қорларына жоғары  сапалы шетел қаржы активтеріне  инвестициялауды еркіне беру  арқылы нығайтылады.

         Зейнетақы қорларының және зейнетақы  активтерін басқару компанияларының  қызметін дамыту үшін ішкі  нарықта оларға зейнетақы активтерін  инвестициялайтын қаржы инструменттерінің  тізімін ұлғайтуға қажет.

          Жинақтау зейнетақы қорларының  инвестициялық қызметін зерттеу  оның ерекшеліктері мен маңызды  белгілерін айқындауға мүмкіндік  береді.

        Қазақстанда жинақтау зейнетақы  қорларының қаржы нарығының жеткіліксіз  дамуы, инвестициялаудың жоғары  деңгейдегі тәуеклділігі және  заңдылық базасының жетілмегендігінен  инвестициялық қызметінің мүмкіншілігі  шектелген.

        Жалпы жинақтау зейнетақы қорларының  инвестициялық қызметі инфляция  жағдайында салушылардың қаражатын  сақтауға бағытталған. Осыған байланысты инвестициялау инструметтерін таңдау олардың сенімділігіне байланысты жүргізіледі. Қаражатты сақтау мақсатында төмен тәуекелді, өзі табысты инструменттерге салуға ұмтылады.