Ақша нарығының мәні мен мағынасы

Ақша айналымын реттеудегі маңызды элемент-қолма-қол ақшаны пайдалану аясын тарылту. Қазір  бұл мәселе біздің елде кәсіпорындар арасындағы өзара есепке қолма-қол  ақшаны тек төменгі жалақының  төрт еселенген мөлшері көлемінде  пайдаланумен және банктегі салым иелерінің  бөлшек сауда мен есеп айырысу  үшін есептеу чектерін енгізумен  шектелуде.

Эконмикасы дамыған мемлекеттерде  ақша айналымын басқаратын экономикалық әдістерді енгізу процесі кең  тараған. Мысалы, АҚШ-та халықтың барлық төлемдерінің тек 1,4 бөлігі ғана қолма-қол  ақша төлеумен жүргізілсе, қалған төлемдер чектермен, несие карточкалармен және т.е.е. жүргізіледі. Қолма-қол ақшасыз  есептесуді жетілдірудің қаржының айналмалылығын жеделденуге айналыстағы қолма-қол  ақшаны қысқартуға және айналым шығындарын азайтуға тигізер экономикалық маңызы зор. ^[3]

Монета

Монета – ол формасы, сыртқы пішіні, салмақтың құрамы заңмен бекітілген металдан жасалған ақша белгісі. Мемлекет сынаманы (пробаны), массасын, типін ремедмумды, эмиссиялау, ережесін және т.б. белгілейді. Монетада бет жағы – аверс, келесі жағы реверс, кесіндісі-гурт болып ажыратылады.

Егер монетаның коминалды  құны құрамындағы металдық құнына сәйкес келсе, онда бұл толық құнды ақшалар. Толық құнды еместері биллонды ақшалар  деп аталады.

Монеталық ақшалар айналысы тарихында мынадай түсініктермелер  бар:

Биметаллизм

Биметаллизм – жалпыға бірдей эквивалент рөлін екі немесе одан да көп металл атқарады, яғни айналыста алтын және күміс монеталар пайдаланылады. Монометализм – жалпыға бірдей эквивалент ретінде бір ғана металл түрі қолданылатын ақша жүйесі.

Қағаз ақшалар

Қағаз ақшалардың пайда болуы металл айналысының объективті заңдылықтары мен капитализм тұсындағы тауарлы өндірістің дамуымен сипатталатын ақша айналымына деген қосымша қажеттіліктері мен байланысты.

Бірақ қағаз ақшаның шығу тарихы б.з.д. І-е тән, яғни ол кездегі  теріден тасалған ақшаларға байланысты. Бұл уақытта Қытайда ақ бұғы терісінен  жасалған ақшалар пайда болды. Ақ бұғылардың барлығы императордың меншігінде болған.

Қағаз ақшаның  эмитенттері (шығарушылары)

Қаржы министрлік (қазынашылық), немесе мемлекеттің Орталық банкі. Бірінші жағдайда, мемлекет өз шығындарын жабу үшін ақша басып шығаратын станоктарды  тікелей пайдаланады. Ал екінші жағдайда, оны жанама түрде жүргізеді, яғни орталық банк мемлекеттік бюджеттің  кемшілігін толтыруға оған несие  береді. Шығарылған қағаз ақшаның  көрсетілген құнымен оны шығаруға кеткен құнының (қағаз алуға және басуға кеткен шығындар) айырмалы эмиссиялық табыс мемлекеттік табыстың едәуір бөлігін құрайды.

Өз құны болмағандықтан қағаз  ақша тұрақсыз, ол тез құнсызданады. Қағаз ақшаның құнсыздануына  әр түрлі себептер әсер етеді:

• Бюджеттің тапшылығын жоюға шығарылған ақша эмиссиясы;
• әскери және басқа өндірістік емес шығындар еңбек өнімділігінің құндырады;
• тауар массасының төмендеді;
• пассивтік төлем балансы;
• ақша шығаратын үкіметке сенімнің төмендеуі, т.б.