Ақша қаражатының есебі

    Резиденттер мен резидент еместер арасындағы операциялар бойынша төлемдер екі жақтың кез келген валюта түріндегі келісімдері бойынша жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместердің өкілетті банктер арқылы жүзеге асырылатын ағымдағы операциялары шектеусіз жүргізіледі.

    24 желтоқсан 1996 жылғы "Валютаны  реттеу туралы" Заңдарына және 31 наурыз 2001 жылғы №88 ҚР ҰБ басқармасының қаулысымен бекітілген "Капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларын тіркеудің Ережелеріне" сәйкес қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін (орын ауыстыруын) карастыратын капитал козғалысына байланысты операциялардың есебін жүргізу және ұйымдастырудың тәртібі сол аталған қаулымен белгіленген.

    Капитал қозғалысымен байланысты Қазақстан  Республикасына келіп түсетін 100 мың  АҚШ долларынан астам немесе соған  сәйкес басқа валюталық операцияларынан  түскен қаражаттар (мүліктерді) міндетті түрде тіркеуге жатады:

    - резидент еместерден 120 күннен астам  мерзімге алынған несиелер, лизингіні  де қоса алғанда;

    -  резидент еместердің экспорттық-импорттық мәмілелеріне сәйкес алған несиелері;

    - резидент еместердің төлем ретінде интеллектуалды меншік объектісін толық әрі айрықша құқын берген жағдайда;

    - резидент еместердің төлем ретінде қозғалмайтын мүлікке қатысты мүліктік құқын берген жағдайда.

    Бұл операцияларды тіркеу дегеніміз, ондағы тиесілі келісім-шарттарды тіркеу және әрекет етіп тұрған заңмен белгіленгендей, келісім-шарттардың тіркелген тәртібі бойынша нақты қаражат қозғалысы туралы тоқсан сайын мәлімет беріп отыру болып табылады. Заңды тұлға-резидент өзінің келісім-шартын тіркеген орны бойынша тіркелген келісімшарттың әрекет ету кезінде болған барлық өзгерістері мен қосымшалары туралы хабарлап отыруға міндетті.

    Заңды тұлғалар — резидент еместермен шетел валютасында есеп айырысулар олардың есеп шоттарындағы қолында бар валюталық қаражаттарының шегінде қолма-қолсыз тәртіппен жүзеге асырылады. Валюталық қаражаттардың шығу тегі жариялы болуы және келесі көздерден заңды түрде алынуы тиіс; экспорттық валюталық түсім; жарғылық капиталға төленетін жарналар; резидент еместерге қаржылық жәрдем (грант) беру; өкілетті банктерден, шетеддік банктерден, қаржылық мекемелерден және басқа шетелдік заңды тұлғалардан алынатын несиелер, сондай-ақ жеке тұлғалар-резидент еместер берген қарыздар; өкілетті банктер және айырбас пунктері арқылы ішкі саудада (рыногында) теңгеге сатып алынған валюта. 
 

4. Банктегі  арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу

 

    Кәсіпорындар  банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі 42 "Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары" деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

    1070 "Аккредитивтегі ақша қаражаттары"  шоты. Бұл шотта аккредитивтегі  ақша каржыларының қозғалысы  есепке алынады. Аккредитив - клиенттің  тапсыруымен өзі келісімге отырған  контрагенттің пайдасына берілген  банкісінің сәзсіз орындалуы  тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк-эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивте кезделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.

    Қайтарып  алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала келіспей-ақ (мысалға, келісім-шартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда) жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық билікті езгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі қабылдаған қүжаттарды төлеуге міндетті.

    Қайтпайтын (немесе қаптарып алынбайтын) аккредитивте банк-эмитенттің барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға жатпайды.

    Бенефициар  аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

    Дәлелденген аккредитив — бұл банк-эмитент  болып саналмайтын басқа орыңдаушы  банктердің қосымша кеплідігі бар  болса ғана жүзеге асатын аккредитив.

    Трансферабельдік (аударма) аккредитив — бұл бенефициардың  өзінен басқа (екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.

    Аккредитив  тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі  және оның мерзімі бенефициар мен телеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттін атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны женінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, баска қажетті құжаттар мен шарттары болуы  қажет. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ҚОРЫТЫНДЫ 

    Ақша  қаражаттары баптарының соның ішінде шетел валютасы бойынша дебиторлық және кредиторлық қарыздардың кейінгі  уақыттары есеп беру кезеңі аяқталған  уақыттағы бағамды пайдалана  отырып, теңгемен көрсетіледі, яғни, есеп беру кезеңінің соңғы күніне қайта есептейді.

      Ақша қаражаттарының бір бөлігі  қызметкерлермен еңбекақы бойынша  қолма-қол есеп айырысу үшін, қолма-қол  ақшаға құндылықтарды сатқаны  үшін есеп беретін адамдар  пайдаланады. Мұндай қаражаттар  кассада сақталып, сол арқылы  айналымға түседі. Есеп айырысу операцияларының тиімділігі көбіне ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебінің жағдайына тәуелді.

    Ақша  қаражаттарының, есеп айырысулардың  және несие операцияларының бухгалтерлік есебінің міндеттері:

    1.  Қолма-қолсыз ақша аудару жолымен  және қолма-қол ақшамен қажетті есеп айырысуларды уақтылы және дұрыс жүргізу;

    2.  Ақша қаражаттарының қолда бары  мен қозғалысын және есеп  айырысу  операцияларын есептік  тіркелімдерде  толықтай және жедел түрде  көрсету;

    3.   Бөлінген лимиттерге,  қорларға  және сметаларға сәйкес ақша қаражаттарын  мақсаты  бойынша жұмсаудың қолданыстағы ережелерін сақтау;

    4.   Белгіленген  мерзімдерге   ақша  қаражаттары  мен  есеп  айырысудың жағдайына түгендеуді  ұйымдастыру және жүргізу. Мерзімі  кешігетін дебиторлық және кредиторлық берешектердің туындауын болдырмаудың мүмкіндіктерін іздестіру;

    5.  Кассадағы, есеп айырысу шотындағы  және банктегі басқа шоттардағы  ақшалардың  бар жоғы   мен   сақталуына  бақылау жасау;

    6.  Есеп айырысу — төлем тәртібінің, сақталуына, материалдың құндылықтар  мен қызметтер үшін  сомалардың уақтылы аударылуына бақылау жасау

    Ақша  қаражаттарын сақтау, қабылдау мен  беру үшін әрбір шаруашылық жүргізуші  субъектінің кассасы болады.

    Кассир  — материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу  тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбек акы мен басқа да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық, жеке дара жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 

1. ҚР  Конституциясы

2.  ҚР-ң  қаржы министрлігінің ақпараттық  хабаршысы

3. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы- 2003;

4. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп, Алматы – 2005;

5.  ҚР-ң  қаржы министрлігінің ақпараттық  хабаршысы

6. Инвестициялық  институттардағы бухгалтерлік есеп, Алматы – 2002

7. Төлегенов  Е.Т. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері// Алматы – 2001

4. Кеулімжаев  К.К «Бухгалтерлік есеп принциптері», Алматы – 2003

5. .Радостовец  В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік  есеп, Алматы- 2003;

6. Бухгалтерлік  есеп нысандары – Бухгалтерлік  есеп және аудит// 2002

7. Ақша  қаражаттарыны есебі // Қаржы – қаражат – 2003

8. Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкісінің  нормативтік құжаттары// 1999

9. Қаржылық  есеп// Алматы «Эконосмика»//2001

10. Қаржы  – қаражат// 2003

11. Бухгалтерлік  есеп және аудит // 2002

12.  ҚР-ң  қаржы министрлігінің ақпараттық  хабаршысы

13. Бухгалтерлік  ақпарат жүелері, Алматы - 2001

14. Кеулімжаев  К.К. Бухгалтерлік есеп принциптері//Алматы,2006

15. Бухгалтер  бюллетені//№7-2006