Қаржылық инвестиция есебі

    Іс  жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын шығару арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады.

    Эмитент ретінде кім болғанына байланысты бағалы қағаздарды иемденушілердің  алдында белгілі бір жағдайда борышты болып табылады.

    Эмитент ретінде кім болғанына байланысты бағалы қағаздар мемлекеттік, муниципалдық және кооперативтік болып үш түрге бөлінеді.

    Мемлекеттік құнды қағаздар бағалы қағаздардың  бұл түрі ҚР-ның заң актілеріне сәйкес мемлекеттің сыртқы және ішкі қарыздарына байланысты шығарылады. Сонымен қатар бағалы қағаздың бұл  түрі ҚР-сы  Ұлттық Банк мекемесімен эмитенттелінетін бағалы қағаздар болып табылады. Үкімет өз атынан бағалы  қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республиканың бюджеттің тапшылығын қысқартуға, инфляцияны болдырмауға тырысады. Осыған сәйкес ҰБ  мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері   бар:

• Ұлттық жинақ облигациясы ;
• Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ);
• Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ);

    Муниципалды құнды қағаздар -бағалы қағаздардың мұндай түрі жергілікті бюджеттен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат -құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала-бақшалармен мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайларын жақсарту, аймақтың әлеуметтік мәселелерін шешу тағы да басқалар болып табылады.

    Кооперативтік құнды қағаздар -шаруашылық субьектілерінің  заң күшіне сүйене отырып, жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын бағалы қағаздарын кооперативтік бағалы қағаздар деп атаймыз. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент ретінде тіркеледі.

    Бағалы  қағаздарды жалпы мына төменде аталғандай екі топқа бөлуге болады:

    а) ақшалай ;

    ә) капиталды .

    Ақшалай бағалы  қағаздар - ақшаны қарызға  алғандығын білдіреді. Бағалы қағаздардың  бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға  болады. Жалпы ақшалай құнды қағаздардан  табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай құнды қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни 1 жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.

    Капиталды құнды қағаздар – шаруашылық субьектісінің  қорын (капиталын) құруға немесе оны  ұлғайтуға байланысты шығарылады.

    Өздерінен алынатын табысқа байланысты құнды қағаздар қарыздық және инвистициялық болып екі топқа бөлінеді:

    Қарыздық  құнды қағаздар бойынша эмитент  өзі белгіленген уақыт барысында  пайызымен тиісті қарыздарын өтеуге міндетті. Қарыздық бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы да басқа бағалы қағаздар жатады.

    Инвестициялық құнды қағаздар -иемденушіге активтің бір бөлігін иемденуге құқық береді. Құнды қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға болады.

    Құнды қағаздар шығарылу мақсатына байланысты қорлы және саудалық болып екі түрге бөлінеді:

    Қорлы құнды қағаздар - қор биржаларында айналысқа түседі және көп мөлшерде эмиссияланады. Құнды қағаздардың  бұл түріне акциялар мен облигациялар жатады.

    Саудалық  құнды қағаздар – белгілі бір  коммерциялық бағытпен  сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.

    Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты құнды қағаздар нарықтық  және нарықтық емес болып екіге бөлінеді:

    Нарықтық  құнды  қағаздар -айналыста еркін  сатылып немесе сатып алынады. Олар сатылғаннан кейін эмитентке мерзімінен бұрын ұсынылмайды.

    Нарықтық  емес құнды қағаздар - қолдан -қолға  еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға түспейді. Мұндай бағалы қағаздар қатарына оларды шығару кезінде  сатылмайды деген шарт қойса, онда оларды тек эмитенттің өзі ғана сатып алады. Сондай-ақ айналысы шектеулі бағалы қағаздар да бөлініп көрсетілуі мүмкін.

    Бағалы  қағаздар атқаратын рөлі бойынша :

• негізгі (акция,облигация );
• көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар);
• туынды (варанттар, опциондар, фьючерстер, бондар тағы басқалары);

    Акция- акционерлік қоғамда, яғни шаруашылық субьектісін дамытуға қаржы салғаны  туралы куәландыратын және иесіне акционерлік  қоғамның пайдасының бір бөлігін  дивидент түрінде алуға құқық  беретін құнды қағаз болып  табылады. Акциялар айналым мерзімі белгіленбей-ақ шығарыла береді. Шаруашылық субьектісін басқаруға қатысу құқығына сәйкес акциялар, жай және артықшылығы бар деп екіге бөлінеді.

    Жай акциялар -акционерлік қоғамды басқаруға  құқық береді. Бір акция осы  субьектідегі акционерлер жиналысында  шаруашылық субьектіге қатысты мәселелерді  шешу барысында бір дауысқа ие бола алады. Жай акциялар үшін дивиденд төлеу акционерлік қоғамның таза пайдасынан резервтер жасалғаннан кейін және артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденттер төлегеннен кейін ғана жүргізіледі.

    Артықшылығы бар акциялар -басқаруға қатысу құқығын  бермейді, әйтсе де олар тұрақты белгіленген  мөлшерде дивидендтер  алу құқығын береді, яғни белгілі бір мөлшерде табыс әкеліп тұрады. Сонымен қатар, артықшылығы бар акциялар шаруашылық субьектісінің таза табысын акционерлер арасында бөлу немесе қоғамның жойылу кезінде жай акционерлер салыстырғанда артықшылыққа ие болып табылады.

    1100 «Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар», 2000 «Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар» шоттарында есептеледі. Акция акционерлік қоғамның капиталына белгілі бір соманың салынғанын куәландыратын және ол оның иесіне дивидендтер түрінде табыстың бір бөлігін алу құқын беретін бағалы қағаз.

    Акцияларды  алған кезде 1140 «Саудаға арналған қолда бар қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар», 1150 «Өзге қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар», 2040 «Өзге ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар» және төмендегі шоттардың кредиті бойынша бухгалтерлік жазбасы жасалады: сатып алынған акциялардың сатып алу құнына -3310 «Берушілер менмердігерлерге берілетін қысқа мерзімді берешек» және 4110 «Берушілер менмердігерлерге берілетін ұзақ мерзімді берешек», 3390 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 4170 «Өзге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек», 3330 «Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 4130 «Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдарға берілетін ұзақ мерзімді кредиторлық берешек», 3320 «Еншілес ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 4120 «Еншілес ұйымдарға ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар». Акцияларды алған кезде есеп айырысу шоттарын жанай өтіп ,ақша қаражаттарының шоттарын пайдалануы мүмкін. Дебет- 1100, 2000,    Кредит-1010, 1020, 1030, 1040,1050,1060.

    Акцияларды  сатқан жағдайда және басқа да жағдайда олар есептен шығарылса, онда акцияның баланстық құнына. Дебет -7410, К-1100, 2000.

    Сосын ол  Дебет-1280, Кредит-6160.

    Кәсіпорынның  есептік саясатында қысқа мерзімді қаржылық инвестицияны ағымдағы құны бойынша, ал ұзақ мерзімді инвестицияны сатып алу құны бойынша есептеуді қарастырған болатын.

    Облигация дегеніміз –оның иесінің ақша қаражаттарын салғанын куәландыратын  және оған көрсетілген мерзім ішінде осы құнды қағаздың номиналды құнын белгіленген % төлей отырып, өтеу міндеттемесін мақұлдайтын құнды қағаз болып табылады. Облигациялар белгілі мерзімге шығарылады. Жалпы облигацияларда акциялар сияқты шаруашылық субьектісі үшін инвистицияның маңызды көзі болып табылады.

    Облигациялардың иесі бұл құнды қағаз бойынша белгілі бір уақыт аралығында пайыз түрінде табыс алып отырады. Бұл пайыздық мөлшері белгіленіп, яғни мөлшерленіп қойылған, сондай-ақ облигациядан алынатын табыс қандай да бір белгіленген мерзім ішінде ғана жүргізіледі. Ал акционер болса, есепті жылдың соңында ғана, яғни шаруашылық субьектісінің табыс табуына байланысты дивиденд алып отырады.

    Жалпы алғанда қазыналық вексельдер банктер үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы пайдаланылады.

    Бондар- мемлекеттік қазына, жекелеген мекемелер  мен кәсіпорындар шығаратын қарыздық міндеттемелері. Бодарды сатып алу  және сату қаражаттары суррогаттарының есебінде қолдана алады, ақша суррограттарынның рөліне атқарады.

          Қазыналық ноталар- қазыналық эммисия тәртібі бойынша шығарылатын ақшалардың түрі. Қазынаның билеттердің синонимі (асыл метондармен қамсыздандырылмаған және алтын мен күміске ауыстырылуға  жатпайды); ұсыну үшін шығарылатын мемлекеттік міндеттемелердің орташа мерзімдегінің бір түрі.

          Чек- чек берушінің  чек ұстаушыға сол чекте көрсетілген  сомадағы ақшаны төлеуі туралы банк мекемесіне берген жвзбаша өкімін білдіретін құнды қағаз болып табылады. Чектар негізінен төлем айналасын жеңілдету үшін қолданылады. Жалпы чекті ақша орнына төлем ретінде беруге болады. Алайда бұл ақшаның нақты өзі емес, тек сол ақшаны талап ету жөніндегі құнды қағаз болып саналады.

          Опцион- опциондық контрактіның нәтежесі болып табылатын бағалы қағаз, соған қатысушылардың бірі бір шама уақыт бойынша алуына немесе сатылуына құқығы бар қатысушыны айтады, ал екінші қатысушы болса, ақшалай сыақы алу үшін қажет болған жағдайда бағаны қөағаздарды белгілі бір келісілген бағасы бойынша сатуға немесе сатып алуға құқұғы бар.

          Варрант- эмитентің  белгілі кезең ішінде яғни белгілі бір уақыт аралығында белгіленген баға бойынша акциялар сатып алуына женілдік құқығын беретін құнды қағаз болып табылады. Варрант оның иесіне белгілі бір уақыт ішінде алдың ала белгіленген баға бойынша сатып алынған бағалы қағаздарға берілетін құқық. Варрант иесі – оның сатып алушысы. Варратты сатушы тұлға болып сол шартты қағаздарды шығаратың (эмисяны жүзеге асыратың) және варрат сатып алушыларға қатысты міндеттемелерді қабылдайтыңдар.

          Фьючерс- сатып алу  және сатк келсіміне шартты жазалған кезде белгіленген баға бойынша  онда көрсетілген мөлшердегі өнімдері жеткізіп бере немесе қабылдап алу  міндеттемесін білдіретін бирналық мерзімді белгілі бір мерзімдегі құнды қағаз болып табылады. Фьючерстік контрактар бойынша есеп айырылу әрбір қатыссушыға міндеттемелерінің орындалуына кепілдік беретін сомалар келіп түсетін биржалық есеп айырысу палатасы арқылы жүзеге асырылады.

          Төменде бухгалтерлік жазулар көрсетіліп отыр.