Қаржы және инфляция, олардың өзара үйлесімі

Инфляцияның iшкi және сыртқы факторларын айыра бiлу қажет. Iшкi факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай-монетарлық факторларды бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары – бұл шаруашылық сәйкессiздiгiнiң бұзылуы, экономиканың циклдiк дамуы, өндiрiстiң монополизациялануы, инвестициялардың теңгерiмсiздiгi, әлеуметтiк-саяси сипаттағы ерекше жағдайлар және басқалары. Ақшалай факторларға мемлекеттiк қаржының дағдырысы бюджет тапшылығы, мемлекеттiк борыштың өсуi, ақша эмиссиясы, сондай-ақ кредит жүйесiнiң кеңеюi, ақша айналысы жылдамдығының артуы нәтижесiнде кредит құралдарының өсуi және басқалары жатады.

Ал дүниежiзiлiк құрылымдық дағдарыстар (шикiзат, энергетика, валюта дағдарыстары), басқа елдерге инфляцияны экспортқа шығаруға бағытталған  мемлекеттiк валюта саясаты, алтынды, валютаны жасырын экспортқа шығару инфляцияның сыртқы факторлары болып табылады.

Сөйтiп, көпфакторлы процесс  ретiндегi инфляция – бұл ақша айналысы заңының бұзылуымен байланысты болатын  қоғамдық ұдайы өндiрiс дамуындағы алшақтықтың көрiнiсi.

Бiрiншi жағдайда қағаз ақшамен  берiлетiн алтынның нарықтық құны артады. Екiншi жағдайда тауарлардың бағасы өседi. Үшiншi жағдайда шетел валютасына қатысты ұлттық валютаның бағамы төмендейдi.

Инфляцияны келесiдей  белгiлерiне байланысты жiктеуге болады:

1. Инфляциялық процестiң сипатына қарай:

1. ашық инфляция, яғни бағаға ешқандай да кедергi болмайды, оның еркiн өсуi байқалады;

2. жабық инфляция, яғни тауар тапшылығы жағдайында бағаға мемлекет қатаң бақылау жасап отырады;
3. инфляциялық шок, яғни бiр мезетте бiрден баға өсiп кетедi.

2. Таралу орнына қарай:

1. локальдық инфляция, яғни баға бiр ғана елдiң шекарасында өседi;
2. дүниежүзiлiк инфляция, яғни кейбiр елдер топтарын немесе барлық ғаламдық экономиканы түгелдей дерлiк қамтиды.

3. Бағаның өсу қарқынына байланысты:

1. баяу инфляция – баға баяу қарқынмен бiртiндеп жылына 10%-ға өседi;
2. орташа инфляция – баға тез қарқында жылына 20-дан 200%-ға дейiн өседi, мұндай баға қарқыны ауыр экономикалық және әлеуметтiк зардаптарға шалдықтырады;
3. ұшқыр инфляция – баға жылына 500-ден 1000%-ға дейiн және одан жоғары қарқынмен өседi. Инфляцияның бұл түрi ақша жүйсiнiң құлдырауына әкелiп соғады. Мұндай жағдайда ақша өзiнiң атқаратын қызметтерiн жоғалта бастайды.

 

 

 

3 Қаржы және инфляция, олардың өзара үйлесімі

 

 

Экономиканың екі категориясы  болып табылатын қаржы мен  инфляция бір-бірімен өзара байланысты. Инфляцияның іс-әрекетін қаржы проблемаларымен  байланыстырып отыру қажет, өйткені  инфляция құбылысы мынадай қаржылық факторларға тәуелді болып келеді:

1. Белгілі бір сандық нысандар мен әдістерді қолдану;
2. Инфляциялық сипаттағы шараларды мемлекеттік бюджет арқылы қаржыландырудың ауқымы;
3. Мемлекетік бюджеттің тапшылығын жабудың әдістері;
4. Мемлекеттің берешектің көлемі.

Нарықтық экономика кезінде  қаржы инфляциялық процеске бірқатар факторлар арқылы айтарлықтай әсер етеді инфляциялық тенденцияларды күшейте түседі).

Бірінші фактор – мемлекет шығыстарының өсуі, бұл ерекше төлейалушылық  сұранымның артуына жеткізеді, сөйтіп тікелей баға белгілеуге әсер етеді. Тауарлар мен қызметке бағаның көтерілуіне  байланысты ақшаның құнсыздануы  бюджет шығыстарының көбеюіне соқтырады, ал оның кірістері, ең алдымен салық  түсімдері қажеттіліктен артта  қалып қояды. Бұл сөзсіз болатын  ұзақ уақытқа созылған тапшылыққа ұрындырады.

Екінші фактор – табысқа  салынатын салықтың көбеюі. Салықтың едәуір бөлігі баға механизмі арқылы тұтынушыға ауысады және нарықтағы  бағаның көтерілуінін басты себебі  болып табылады.

Үшінші фактор – бюджеттердің ұзақ уақытты тапшылықтары (өндірістік емес шығындардың неғұрлым өсуімен  байланысты).

Инфляция қаржы қатынастарын да өзгертуге ұшыратады.  Біріншіден, инфляция тауарлар мен қызметтерге  бағаның өсуі салдарынан мемлекет шығыстарының өсуін жандандырады.

Екіншіден, инфляция қаржы  ресурстарын  құнсыздандырады және салық түсімдерін арттырудың қажеттігін тудырады.

Үшіншіден, инфляциялық процесс  мемлекеттің берешегі проблемаларын  шиеленістіреді.

Сөйтіп, қаржы мен инфляция өзара тәуелді болып келеді. Қаржы  инфляциялық процестердің тездеткіші бола алатыны сияқты, инфляция да қаржы  қатынастарына әсер етеді. Ақшаның  құнсыздануы және бағаның көтерілуі  мемлекеттің шынайы кірістерін төмендетуге, бюджеттің шығыстарын көбейтудің қажеттігіне, салық ауыртпалығының күшеюіне, мемлекеттік  бюджет тапшылығынан болатын мемлекеттік  борыштын өсуіне ұрындырады. Инфляцияның  жоғары қарқыны мемлекеттің қаржы  ресурстарын құнсыздандырады, өйткені  салықтық кірістер мен қарыздар оларды есептегеннен кейін уақыттың белгілі  бір кездері арқылы түседі, сондықтан  мемлекеттің алу сәтінде олар құнсызданады. Осыған ұқсас мемлекеттік  берешектің проблемасы шиеленіседі, өйткені  қарыздарды тартау үшін мемлекет өзінің бағалы қағаздарының табыстылығын несиелік пайыз деңгейінен жоғары көтеруге мәжбүр болады, бұл мемлекеттік борыштың атаулы өсуін тудырады.

Ү

Й

 Л

Е

С

 І

М

С

 І

З

Д

 І

К

 

 

 

 

Сурет 1 – Қаржы мен  инфляцияның өзара үйлесімі

 

Қаржы қатынастары мен  инфляциялық процестердің бір бағытты  келеңсіз сипаты, бірін-бірі өзара толықтыра  отырып, экономикалық жүйедегі келеңсіз нәтижелерге апарады. Мәселен, инфляция бірқатар әлеуметтік-экономикалық проблемаларды  тудырады: ақшалай тбыстардың құнсыздануы, ұзақ мерзімді инвестицияға деген экономикалық ынтаның төмендеуі, ақшалай жинақтардың  құнсыздануы, нақтылы пайыздың төмендеуі, экономикалық байланыстардың бұзылуы.

Қаржы инфляцияның өзара  байланысын инфляцияның екі типі бойынша бақылап отыруға болады: сұраным инфляциясы (тұтынушылар  инфляциясы) және шығындар инфляциясы (өндірушілер инфляциясы).

Сұраныс инфляциясы келесiдей факторлардың әсерiнен туындайды:

1. әскери шығыстардың өсуi, яғни әскери техникалардың азаматтық салаларда пайдалану қажеттiгiнен, нәтижесiнде ақша баламасы айналыс үшiн артық болып қалады;
2. мемлекеттiк бюджет тапшылығы және iшкi қарыздардың өсуi, яғни мемлекеттiң қысқа және орта мерзiмдi мiндеттемелерiн шығару есебiнен бюджет тапшылығын жабу, нәтижесiнде мемлекеттiң iшкi қарызы артады;
3. несиелiк экспанциялау, яғни елдiң орталық банкiнiң коммерциялық банктер мен үкiметкенесие беретiн несиелер көлемiнiң ұлғаюын сипаттайды;
4. ауыр өнеркәсiп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау;
5. импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу барысында тауар айналымына қажеттiлiктiң үстiне ұлттық валютаның эмиссиялануы.

Шығын ( ұсыныс ) инфляциясы – бұл баға белгiлеу процесiне әсер ететiн мынадай факторлардың болуымен сипатталады:

1. еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiн азайту және өндiрiстiң құлдырауы;
2. көрсетiлетiн қызметтiн маңызының артуы;
3. бiр өнiм бiрлiгiне жұмсалатын шығынның өсуiнiң жеделдетiлуi, әсiресе жалақының өсуi;
4. энергетикалық дағдарыс.

Нақты экономикалық өмірде инфляцияның бұл түрлері және оларға ілеспелі салдарлар тығыз  тоқайласады, өзін өзара толықтырады, бұл өз кезегінде инфляциялық  шиыршық дегенді тудырады. Бұл  кезде өндірістің тұтынылатын компоненттері  баға мен еңбекке ақы төлеудің өсуі нәтижесінде шығындардың көбеюі шығарылатын өнім құнының артуына  соқтырады, мұндай өнімді тұтыну жалақының  және экономиканың шектес секторларында  материалдық шығындардың қосымша  өсуін талап етеді және осылайша шексіздікке кете береді.

Нарықтық экономика механизмі  – бәсеке мен тиімсіз кәсіпорындардың  банкроттығы жеткіліксіз қалыптасқанда, ал өндірістің жеке салаларында ол жоқ болғанда инфляция дамиды. Еркін  бәсеке жағдайында мемлекет шығыстарын немесе кредиттерді қысқарту жөніндегі  шаралармен туындайтын сұранымның төмендеуі  кезінде кәсіпорын не өндірістің көлемін қысқартуғ, не оның шығындарын төмендетуге мәжбүр болады. Макроэкономикалық  деңгейде мұнымен қатар не іскерлік белсенділіктің құлдырауы, не бағалардың төмендеуі болады.  Алайда фирмалар, компаниялар жағдайдың жақсаруына үміттене отырып, рынокта қалуға тырысалы және бағалар мен өндіріс шығындарын төмендетуге мәжбүр болады. Бұл процестің  жаппай ауқымдағы әрекеті инфляцияның  төмендеуіне мүмкіндік жасайды.

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келгенде, рыноктық қатынастар құрылымында да мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмiнде  қаржы зор рөл атқарады. Қаржы – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда қаржының әлеуметтiк-экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын ойдағыдай дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.

Ал өз кезегінде қаржы  – ақша қатынастарының ажырағысыз бөлігі, ол әрқашан экономикалық жүйе шеңберінде қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі субъектілері арасындағы бүкіл  ақша қатынастарын емес, тек айрықша  ақша қатынастарын білдіреді, сондықтан  оның рөлі мен маңызы экономикалық қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.

Инфляция қоғамның экономикалық және әлеуметтiк дамуына айтарлықтай  керi әсерiн тигiзетiн, өз кезегiнде  көптеген экономикалық факторлармен байланысты болып келетiн және экономика  ылғи да орын алып отыратын экономикалық құбалыс болып табылады. 

Инфляция бұл рынокта  бағалардың өсуiнен, тауарлар тапшылығының орын алуынан және тауарлар және қызметтер  сапасының төмендеуiнен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ ақшаның  сатып алу қабiлетiнiң төмендеуi деп айтсақ болады. Инфляция елеулi қарқында немесе бiршама жоғары өсiмде  орын алған кезiнде қоғамдық өндiрiс  процесiнiң алшақтықтарына және айналыстағы  артық көп ақшаның болуына  байланысты ақша айналысының заңы бұзылғандығының көрiнiсi.

Сондай-ақ нарықтық экономикаға  өту барысында қаржы қатынастарының әлемдік стандарттарға сай дамуы  және қаржылардың тиімді қалыптасуы мен жұмсалуын ұйымдастыру нарықтық экономиканың негізі болып табылады. Сондықтан қаржы қатынастарында қаржы қорларын тиімді

қалыптастырудың  көздері  мен оларды дамыту мәселесі алдынғы  орында тұрады.

Инфляция - өз кезегiнде ақша жүйесiнiң және ақша айналысының  дағдарысты жай-күйiн көрсетедi. Ақшаның құнсыздануына келесi факторлар себепшi болады: ақша айналысының факторлары және ақшалай емес факторлар. Бұл екi фактор экономиканың құрылымына және қызмет етуiне байланысты үлес салмақтары да әр түрлi болып отырады. Сондай-ақ инфляцияның пайда болу факторларына байланысты оның екi басты түрi болатындығын көрдiк. Оларға: сұраныс инфляциясы және ұсыныс (шығын) инфляциясы жатады.

 

 

Қолданылған әдебиеттер

 

1. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С.  Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005 – 553 бет.
2. Мельников В.Д. Ильясов К.К.  Финансы. Учебник для вузов. – Алматы: 2001. – 252 с.
3. Ақша,  несие,  банктер:  Оқулық /  Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика,  2001, - 466 б.
4. Деньги,  кредит,  банки:   Учебник  /  Под. Ред.  О.И Ловрушина,  Изд. 2-е,  - Москва: 1999г.
5. С.Б.Мақыш  / Ақша айналысы және несие. Оқу құралы. 2-шi басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – алматы: ИздатМаркет, 2005. – 248 бет.
6. Баян Көшенова , Оқу құралы  / Ақша,  несие,  банктер,  валюта қатынастары, - Алматы: “Экономика” 2000ж.
7. Д.А.Федотов “Причины инфляции и пути борьбы с ней” // Вестник КазНУ. Серия экономическая. №1, - 2009 г.
8. Сайденов А.Г. «О перспективах развития денежно-кредитной политики и других направлениях деятельности Национального Банка» // Банки Қазахстана, №12, - 2009  г. 2-4 стр.
9. Кинасова О  «Перегрев экономики и регулирование инфляционного процесса» // Банки Казахстана, №9, - 2008 г. 41-44 стр.
10. «О текущей ситуации на финансовом рынке»  // Банки Казахстана, №8, - 2010 г. 2-3 стр.
11. Статистический ежегодник. Алматы. – 2010г.- 446 с.
12. Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №33 от 7 сентября 2010 года.
13. «Перспективы перехода Казахстана на инфляционное таргетирование»  // Сембиева Л.М., Банки Казахстана, №9, 2009 г.
14. «Статистикалық мәліметтер»  // Банки Казахстан, 2010г. №1. 89стр