Қаржы нарығы және делдалдар

     Қаржы нарығының  жандануы корпоративтік бағалы  қағаздарды – экономиканың нақты  секторы кәсіпорындарының акциялары  мен облигацияларын шығару және  олардың айналысын жандандыру  кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы уақытқа дейін қаржы рыногінің бұл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпы экономикалық әлуетті тежейді.

    Инвестициялық  институттар, қор биржалары, биржадан  тыс сауда, депозит мекемелері  түріндегі құрамды элементтерді  қамтитын ұлттық қор жүйесін  қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әр түрлі тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі кезіндегі сенімді заңнаналық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.

5Ќаржы ќўралдары  дегеніміз не?

Жалпы кењ маѓынада ќаржы  ќўралдары – бўл ќаржы активтерін молайтатын немесе кљлемін ўлѓайтатын кез- келген шартты айтамыз. Мысалы, «  А » кђсіпорны « Б » кђсіпорнына  тљлем мерзімін ўзартумен ( комерциялыќ  несие ) тауар жіберді, нђтижесінде « А » кђсіпорныныњ дебиторлыќ ќарызы љсті, ал « Б » кђсіпорныныњ кредиторлыќ ќарызы сол сомада љседі.

Ќаржы ќўралдары 2 топќа  бљлінеді:

1. Бастапќы
2. Кейінгі

Бастапќы ќаржы ќўралдарына  вексельдер, несиелер, заемдар, облигациялар, акциялар жђне т.б. ќўнды ќаѓаздар жатады.

Кейінгі ќаржы ќўралдары ( туынды ќўралдар немесе деривативтер ) – бўл ќаржы опицондары, фьючерстер, форвардтыќ келісімдер жђне своптар.

6.Ќаржы институттары ќаржы нарыѓында ќандай ќызмет атќарады?

Ќаржы институттарын 2 топќа  бљлуге болады: бірінші топ – депозит типіндегі несиелік ўйымдарѓа байланысты ќаржы делдалдары ( комерциялыќ банктер, жинаќ институттары жђне несиелік одаќтар ), саќтандыру компаниялары, зейнетаќы ќоры, ќаржылыќ жђне инвестициялыќ компаниялары жђне хеджингтік ќорлар; екінші топ – ќаржы нарыѓыныњ функцияларын ќамтамасыз ететін ўйымдар, соныњ ішінде инвестициялыќ банктер, ќор жђне валюта биржалары.

7.Ќаржы делдалдарына ќандай ќаржы институттары жатады жђне дамыѓан елдер экономикаларында олардыњ алатын рљлі.

Ќаржы делдалдары міндеттемелердіњ шот есебінен ресурстыќ базасын ќўрайды жђне ол ќаржыларѓа баѓалы ќаѓаздарды сатып алып, ссудаларды ўсынады.

Ќаржылыќ делдалдар  уаќытша бос ќаражаттары бар  тўлѓалармен аќшалай аќшалай  ќаражаттарѓа мўќтаж тўлѓалар арасындаѓы ара ќатынасты ўйымдастыруѓа маманданады, осы буында ђлемніњ дамыѓан елдеріндегі ќаржылыќ жџйелер ењ алдымен инвистициялыќ маќсаттарѓа ќолданылатын кџрделі ќаржылыќ ресурстарына ьаѓытталѓан.

8.Коммерциялыќ банктердіњ нарыќтыќ экономикада алатын ерекше рљлініњ мђні ќандай?

Коммерциялыќ банктіњ  ерекше рљлі:

біріншіден, коммерциялыќ банктер аќшалай аѓымдарды бљлуді жџзеге асыратын ірі есеп жђне кассалыќ орталыќтар.

Екіншіден, коммерциялыќ банктер экономикалыќ субъектілерді  несиелендіру жџйесінде негізгі  орынды алады.

Џшіншіден, тљлем ќўралдарын эмиссиялау процесінде коммерциялыќ банктіњ  жаѓдайы ерекше.

Тљртіншіден, ќаржы ресурстарын  жинаќтай отырып, кђсіпорыѓа, салаларѓа  несие тџрінде ўсынады. Экономика  љсімін жђне ќўрылымын ќайта ќўруѓа кљмектеседі.

9.Ќандай ќаржы институттары жинаќтаушы институттарына жатады?

Жинаќтаушы институттары миаманданѓан ќаржы мекемелеріне жатады, негізгі ќаржылары – жинаќ  салымдары жђне депозиттер болып  табылады. Бўл институттар акќшалай ќаражаттарды ќысќа мерзімдерге  аѓымды жђне жинаќтаушы шоттарды ќолданумен тартады, ал кейіннен ќозѓалмайтын мџлік тџрінде ќамтамасыз етуге ўзаќ мерзімге оларды біріктіреді. Осы топќа ќўрамыныњ ипотекалыќ, жинаќтаушы банктер жђне басќа да мамандандырылѓан несиелік мекемелер кіреді.

10.Несие одаќтарын ќўру ерекшеліктері мен ќызметтерініњ мђні ќандай?

Несие одаќтары љз ара  несиелендіру институты болып табылады. Олар жеке тўлѓалардыњ жинаќтарын ќабылдайды жђне одаќ мџшелерін несиелендіреді. Несиелік одаќтыњ мідеттемесі жинаќ  жђне чектік шоттары бойынша ќўралады. Несиелік одаќ љзініњ ќўралдарын ќысќа мерзімді тўтыну ссуда тџрінде одаќ мџшелеріне ўсынады. Несие одаѓындаѓы ђрбір мџше жалпы одаќ жиналысында дауыс беруге ќўќыѓы бар. Несие одаќтары негізінен кђсіп белгілеріне, тўрѓын орнына жђнедіни белгісіне ќарай ќўрылады. Несие одаќтарыныњ депозиттік типтегі ќаржы институттарына ќараѓанда артыќшылыќтары бар. Олар табысќа салынатын салыќтан босатылады.

11.Ќандай ќаржы институттары келісім негізінде ќамтамасыз ететін жинаќ мекемелеріне жатады?

Саќтандыру компаниялары жђне зейнетаќы ќоры келісім негізінде ќызмет ететін жинаќ мекемелеріне жатады. Бўл ќаржы институттары саќтандыру полистерін ўстаушылар мен зейнетаќы ќор шот иелерініњ тўраќты тџсіп отыратын ќўралдармен сипатталады. Олар ўзаќ мерзімге, жоѓары табысты ќаржы ќўралдарын инвестициялауѓа мџмкіндігі бар.

12.Ќаржы компаниялардыњ коммерциялыќ банктерденер екшеліктері неде?

Ќаржы компанияларыљз ќаржы  ќўралдарын, яѓни коммерциялыќ вексельдер, акциялар. Облигациялар шыѓару арќылы ќўралатын немесе ќысќа, ортамерзімді несиелерді тўтынужђне коммерциялыќ ќажеттіліктерді ўсыну жолымен сипатталады. Ќаржы компаниялары ірі ссудаларды ўсынатын жђне депозиттерге кішігірім аќшалай ќаражаттар сомаларын жинаќтайтын коммерциялыќ банктерге ќараѓанда жоѓары тђуекелді несиелерді жиі ўсынады. Бўл институттардыњ заемдыќ капитал џлесі љте жоѓары жђне меншікті капитал кљлемінен асыптџсуі мџмкін.

13.Тђжірибеде ќандай ќаржы компанияларыныњ тџрлері бар?

Ќаржы компанияларыныњ  екі тџрі аныќтылѓан: сауда                   (тўтыну) жђне бизнес аясында жўмыс істейтін компаниялар. Сауда- ќаржылыќ компаниялары клиенттерге љндірушілерден немесе ђртџрлі сатушылардан тауар сатып алуѓа несиелер ўсынады. Бўл компаниялар тўтынушы несие аясында коммерциялыќ банктермен бђсекелеседі. Сауда ќаржы компаниялары сатып алу жерінде несиені дер кезінде рђсімдеп, клиенттіњ несие алу проблемасын жењілдетеді.

Бизнес саласындаѓы  компаниялар факторингтік, операцияларды  жџзеге асырумен жђне лизингтік ќаржыландырумен  айналысады. Ќаржы компаниялары холдингтік компанияларѓа жататын жеке меншік корпорациялар, ашыќ акционерлік ќоѓам формада ќўрылу мџмкін.

14.Инвестиицялыќ банктердіњ коммерциялыќ банктерден ерекшелігі неде?

Инвестициялыќ банктер  љз атауына ќарамастан, дђстџрлі банктер  ќатарына жатпайды: салымдар ашпайды, несиені келтіруге тартылѓан ќаржылардыќолданбайды. Олар тікелей ќаржыландыруды ўйымдастырады. Олар инвестициялыќ ќаржыландыруѓа мемлекетке жђне бизнеске баѓалы ќаѓаздарын орналастырады. Ќўнды ќаѓаздарды сатып біткеннен кейін инвестициялыќ банктер, брокерлер жђне диллерлер рљлінде бола отырып,осы ќўнды ќаѓаздар џшін ќосымша нарыќты ќалыптастырады.

Инвестициялыќ банктер  жања эмиссияларды орналастырудыњ кепілдемелері  немесе жања компаниялар, мекемелер  ретінде болады. Инвестициялыќ банктер  жалпы шаруашылыќ стратегия мђселелері бойынша эксперттер, ќаржылыќ кењесшілер ретінде болады.

Негізгі терминдер :

Қаржы нарығы

Ақша нарығы

Қапитал нарығы

Бағалы қағаз нарығы

Қаржы құралдары 

Қаржы компаниялары

Әдебиеттер :

Ілиясов Қ. Қ., Қүлпыбаев  С. Қаржы: Оқулық – Алматы: 2003.-448 бет.

Смагулова Р. Қаржы нарқы : Оқулық – Алматы : 2001- 108 бет.

Финансы в вопросах и  ответах : Учеб. Пособие Под. Ред. д.э.н . проф. Иванова,

д.э.н . проф. В.В. Ковалева М: 2003 – 272 с.

1.Бақылау сұақтары :

    1.Қаржы нарығының  ерекшеліктері неде?

    2.Қаржы нарығының құрылымы қандай ?

    3.Қаржы нарығының  жұмыс істеуінің қандай шарттары  бар ?

    4.Қаржы нарығының  маңызы неде ?

    5.Ќаржы ќўралдары  дегеніміз не?

    6.Ќаржы институттары  ќаржы нарыѓында ќандай ќызмет  атќарады?

    7.Ќаржы делдалдарына  ќандай ќаржы институттары жатады 

   8.Коммерциялыќ  банктердіњ нарыќтыќ экономикада  ролі  ќандай?

9.Ќандай ќаржы институттары жинаќтаушы институттарына жатады?

10.Несие одаќтарын ќўру ерекшеліктері мен ќызметтерініњ мђні ќандай?

11.Ќандай ќаржы институттары  жинаќ мекемелеріне жатады?

12.Ќаржы компаниялардыњ  екшеліктері неде?

13.Тђжірибеде ќандай ќаржы компанияларыныњ тџрлері бар?

14.Инвестиицялыќ банктердіњ коммерциялыќ банктерден ерекшелігі неде?

 

 

Тақырып 2.Капитал нарығы

1. Капита.л туралы түсінік.
2. Капитал нарығы және оның құралдары.
3. Несиенің экономикалық мәні, қажеттілігі, түрлері және қызметтері.
4. Құнды қағаздар құрылымы.
5. Ақша мен облигациялардың мәні мен маңызы.

 

Капитал нарығы дегеніміз не және оның құралдары  қандай?

Капитал нарығы орташа және ұзақ мерзімді қорлардың (ақша, бағалы қағаздар) қозғалысын жүзеге асырады. Капитал нарығының ақша нарығынан  айырмашылығы мерзіміне байланысты. Оны түсіндіру үшін капитал нарығының негізгі құралдарына тоқталайық

1. Корпорациялардың акциялары – бұл бірнеше жеке тұлға мен заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын жинастыра отырып акциялық қоғам ашып, сол қоғамға иелік ету. өз үлесін қосқан акционар түскен табыстан өз үлесін алуға және акционерлік қоғамды басқаруға, шешім қабылдауға құқылы болады.
2. Корпарациялық облигациялар – бұл корпарацияның, акционерлік қоғамның қарыз жөніндегі міндеттемелерін растайтын құнды қағаздардың бір түрі.
3. Мемлекеттің ұзақ мерзімді құнды қағаздары – бұл мемлекет тарапынан шығын әртүрлі құнды қағаздаар. Ол мемлекеттің қарыздарын облигацияла, векселдер сияқты құнды қағаздар.
4. Жергілікті әкімшіліктердің құнды қағаздары – бұл обылыс, ауданн, район бойынша жергіліктімекелердің республиа және заңды тұлғалар арасындағы жүретін құнды қағаздар.
5. Банктердің коммерциялық несиелері – бұл екінші деңгей банктер арасында жүзеге асырылады. Яғни коммерциялық банктер жеке және заңды тұлғаларға ұзақ және орта мерзімді аралығындағы әртүрлі несиелермен қамтамасыз етудә айтамыз.
6. Ұзақ мерзімді тұрғын ұй несиесі – бұл жағдайда түсіндіру үшін жеке тұлғаларды немесе жаңа үйлермен жанұялар үшін ұзақ мерзімді несиелермен қамтамасыз ету. Яғни бұл несие 20-25 жылға дейін беріледі. Дұған мысал ретінде ҚР ипатека және ипатка лайт несиелері көрсетілген.
7. Ұзақ мерзімді несие және тұтыну несиелері – несинің бұл түрін тұтынушылар өз қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында немесе өндіріс процестері банкрод болған жағдайда өз ісін ары қарай жалғастыру үшін осы ұзақ мерзімді несиелерді пайдаланылады.

Несиенің экономикалық мәні және қажеттілігі неде?

Несиенің эконмикалық  катигория ретінде қарыз мәмілесі  негізінде көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз мәмілесі несиені экономикалық катигория ретінде өз бетінше сипаттайды, оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік қатынастар немесе жүзеге асыру формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар сипаттайды. Қарыз мәілесі тауар шаруашылығының әртүрлі сатылатына тән. Экономикалық тарихи дамуына бұл мәліметтер жиілейді, ұлғаяды жетілдіреді және жалпылама мәнге заңды және жеке тұлғалардың арасындағы келісім шарт.Адамзаттың өз өрісінде несие ақшадан соң өмір шындығына қосқан, асқан тамаша жаңалығы ретінде бағаланады. Несиенің шаруашылық саласында қаржы қаражатқа деген тапшылықты жедел жоюға, сұранысты қанағаттандыра алады. Ал қаржы алушы өзінің ақша қорын несие алу есебінен молайта отырып, өндірістік мақсаттарын түдейгейлі шеше алады. Жеке адамзаттар, кәсіпорындарда, ірі бірлестіктерде, мемлекеттің өзі де несие қызыметін пайдалануға құқығы бар. Қазіргі заманда несие экономиканың  тірегі, экономикалық дамудың бір тұтқасы ретінде танылып отырады. ҚР несие алу арқылы жеке меншік шағын кәсіпорындар аша отырып пайда табуға арта түседі. Осы тұрғыдан алғанды алғанда да несие экономикалық қажеттіліктен туынған құбылыс әрі аса тиімді қоры болып отыр.

Несие түрлері  қалай жіктеледі?

Несие экономикалық категория  ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта қандай да бір объектіге  тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиелердің мынандай формалары бар:

1. Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары үшін төлемді қайта қалдыру.
2. Банктік несие – бұл банктердің, арнайы қаржылық мекемелерінің қарыз алушыға арнайы ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі.
3. Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада берілетін несие.
4. Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді, жерді, тұрғын үй және өндірістік ғимараттарды  кепілдікке ала отырып, берілетін несие.
5. Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз алушы немесе несие беруші ретінде мемлекетке болатын несиелік қатынастар жиынтығы.
6. Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық және пайыздар төлеу шартымен беру бойынша байланысты халықаралық экономикалық қатынастар саласындағы қарыз капиатлының несиенің қозғалыс формасы.