Акшанын мани

Қағаз ақшалар ақшаның номиналдық құрамының  нақты  құрамынан  біртіндеп  бөлінуі  нетижесінде пайда болған құн  белгісінің ақырғы формасы.  

Қағаз ақша – мемлекетің өз шығындарын табу үшін шығарылатын, әдетте металға айырбасталмайтын, еріксіз номиналға ие ақша белгісі. Тарихта олар алтын және күмістің белгілері ретінде пайда болды.   

Қағаз ақшалар толық құнсыз болып келеді, себебі, өзінің дербес құны жоқ. Оларды шығаруға кеткен шығындар өте аз. Заңды  төлем құралы болып тұрған кезде  ғана олар өздерінің сатып алу  қабілетін сақтайды.    

 Егер нағыз ақшалар айналыста  өзінің меншікті құнының арқасында  жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс  процесінде нарықтық құнға ие  болады. Мемлекет сол елдің шеңберінле  ғана оларға еріксіз өзіндік  құн белгілейді. Бұл жерде ол  ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез-келген купюрды шығаруы мүмкін. Осылайша, Қазақстанда 1993 жылы ең ірі купюрда 100 теңге, 1994 жылы 200 және 500 теңгелік купюрлар шығарылған болатын  

Алтынның  белгілері ретінде қағаз ақшалар  пайда болды.Ақша бірлігінің ресми алтындық құрамы мемлекетпен ерікті түрде белгіленіп, бірақ оның құны көрсетілмеді.  

Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды  толық номиналдық бағасы бойынша  алтынға ауыстырған кездері болған.   

Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы  ақшаның қызметтерін толық құнды  ақшаларыдң қызметтері арқылы атқарады.алтын  стандартын алып тастағаннан кейін  қағаз ақшалар қорлану қызметін де атқара бастады.  

Қағаз ақшалардың меншікті құндарының болмауына  байланысты олар өздерінің жаратылысына қарай тұрақсыз және құнсыздануға икемді келеді. Ақшаның құнсыздануы әр түрлі  себептерге байланысты болады:бюджет тапшылығын, әскери және басқа да өндірістік емес щығыстарды жабуға артық ақшалардың шығарылуы; пассивтік төлем балансының салдарынын алтынға дүниежұзілік ақша ретінде сұраныстың ұлғаюы; еңбек өнімділігінің төмендеуі және тауао массасының қысқаруы, т.б.  

Мұның бәрі бағаның өсуіне әкеліп соғады. Халықты әлеуметтік жағынан қорғауды қамтамасыз ету үшін үкімет жалақыны, зейнет ақыны, жәрдем ақыны көтеріп отырады. Халық тұтынатын тауарлар өндірісі өспейінше баға өсе береді. Баға – жалақы – баға  деген тізбек айнала береді.  

Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға тән нәрсе.                       

                      2.4. Ақша массасы және  ақша базасы

 

 

  Ақша  айналысының негізі сандық көрсеткіштерінің біріне ақщша массасы мен ақша базасы жатады.  

Ақша  массасы – жеке тұлғаларға, кәсіпорындармен  мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.   

Белгілі бір күндегі және белгілі бір  кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әр түрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша агреттары деп атайды.  

Өнеркәсіп жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын анықтау  барысында мынадай ақша агрегаттарын қолданылады:  

М1 агрегеты, яғни ол айналыстағы  нақты ақшаларды (бакноттар мен  монеталарды) және банктегі ағымдық  шоттардағы қаражаттарды қамтиды;  

М2 агрегаты, ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ  салымдарынан тұрады;  

М3 агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақ  салымдарын құрайды;  

М4 агрегаты, М3 агрегаты қосылған ірі  коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттардан тұрады.  

Қазақстан Респуликасында ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің  баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамының айналыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы депозиттері жатады.  

Ақша  базасы (МВ) – бұл міндеттемелерге  жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ол мынадай  формуламен есептеледі:  

МВ = СIC + RR + DCB,  

мұндағы CIC – айналыстағы нақты ақшалар;   

RR – міндетті резервтер;  

DCB – екінші деңгейдегі банктердің  Ұлттық банктегі қор, шоттағы  қаражаттары.   

CIC = L ( H + C ),  

мұндағы Н – айналысқа шығарылған банктік  билеттер;  

С – айналысқа шығарылған монеталар.   

Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы соңғы жылдардағы көрсеткіш.   

Ақша  агрегаттары                                                                                                                  

 млн.Теңге 

	Ақша  агрегаттары	12.00	12.01	12.02
1                   2    3                   4                               5	Ақша  базасы (резервтік ақша) оның ішінде:   Ұлттық  банктен тыс қолма-қол ақша    ЕДБ-дің  және басқа ұйымдардың Ұлттық банктегі депозиттері   М0 (айналыстағы қолма-қол ақша)    М1    оның  ішінде:   3.1. халықтың теңгедегі аудармалы  дипозиттері    3.2. бакнтік емес заңды тұлғалардың  аудармалы дипозиттері      М2   оның  ішінде:   4.1. халықтың теңгедегі басқа да  дипозиттері және шетел валютасындағы  аудармалы дипозиттер    4.2. банктік емес заңды тұлғалардың  теңгедегі басқа да дипозиттері және шетел валютасындағы аудармылы дипозиттер    М3   оның  ішінде:   халықтың  шетел валютасындағы басқа да дипозиттері   бакнтік емес заңды тұлғалардың шетел  валютасындағы басқа да депозиттері	134416    116335       18081    106428   195442       15245       73769   290643             21662             73539   397015          51573          54999	174959    145477       29482    131175   224234       1912       91148   337980             48876             64870   576023          134077          103967	208171    177899       30272    161701   287293       17799       107792   498071             61442             149336   764954          171439          95443

 

                          

Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі  кезде ақша-несие статистикасын  жасау және талдауда қолданылып жүрген, ақша базасы мен белгіленуі М3 –  ақша массасы жатады. Ақша массасы  құрылымына мынадай ақша агрегаттары жатады:   

 М0 (айналыстағы қолма-қол ақша  немесе банк жүйесінен тыс  ақша);  

М1 =  М0 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы  дипозиттері;   

М2 = М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютиасындағы аудармалы дипозиттері;   

М3 (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері.      

Аудармалы дипозиттер – 1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің көмегімен еркін  айналады; 3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады. Аудармалы дипозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.  

Басқа дипозиттер – негізінен, ол белгілі  уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әр түрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық  туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді дипозиттер. Басқа дипозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқы салымдар мен дипозиттерді қамтиды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

  1993жылдың наурызында «Қазақстан Республикасының Ұлттық  Банкі  туралы»  жаңа Заңы қабылданды. Соған сәйкес  ҚР Ұлттық Банкінің басқару  құрылымдары терең өзгерістерге  ұшырады. Сонымен, Қазақстан Ұлттық  Банк заңды түрде танылды, ал  шын мәнісінде ол 1992 жылдың бас кезінен нақты жұмыс істей бастаған болатын.  

Мемлекеттің егемендігін және республика банк жүйесінің  дербестігін нығайту мақсатында 1993 жылдың екінші жартысында қазіргі  техникамен жарақтандырылған мәнет  сарайы іске қосылды, ол металл  тиындарын (бағалы металдардан жасалғандарын қоса отырып).  

Ұлттық  валютаны жасау еліміздің Президенті Нұрсылтан Әбішұлы Назарбаевтің жеке басшылығымен жүргізілді және осы  мәселе бойынша барлық шаралар қатаң  құпияда сақьалынды әрі жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Сонымен бірге, ол қысқа мерзіде – бір жыл, екі ай ішінде Англияда аяқталды.  

Дайындық  жұмыстары бітер кезеңде сол  кездегі Премьер-министр С.А. Трещенконың  төрағалығымен мемлекеттік комиссия құрылып, «теңгені енгізу тұжырымдамасы» әзірленді. Ал, 1993 жылдың орта шенінде РФ Үкіметі мен РФ Орталық Банкі айналыстан 1961-1991 жылдары шығарылған рубльдік банкноттарды алып тастап, бұрынғы КСРО нышанынсыз жаңа рессейлік ұлттық валютаны енгізу арқылы өзінің ақша реформасына кіріскен еді, демек, жаңа рубльдің іс-қимыл аймағы бұрынғыдағы ТМД елдерінің жеке бюджеті кезіндегідей кең бола алмады.ҚР Президенті ұлттық валютаның 1993 жылы 15 қарашасынан айналысқа енгізілетіні туралы Жарлыққа қол қойды.  

Осылайша 1993 жылдың 15 қарашасы ұлттық валютаның  туған күні деп саналады. Ұлттық валютаны тұрақтандыру жөнінде қадамдар есептелді, теңгенің бағамы сол кезде бір АҚШ доллары үшін 4,6 теңге деңгейінде белгіленді. АҚШ долларына қатысындағы теңге бағамы еліміздің алтын қорының тұрақтануы мен мүмкіндіктерін, экономикалық әлеуетті, ақша айналымын ескере отырып есептелінді. Бірақ ол ұзақ сақталмады, тағыда құлдырай берді. Ал теңгені біз ерекше шиеленістерсіз негіздік.  

Бүгінгі күні, міне, Қазақстан өз егемендігінің 12 жылдық мүшелтойын атаған кезеңде, біз  ұлттық валютамыз теңге енгізгелі  он жыл ішінде бүткіл өркениетті әлем секілді өзіміздің дербес экономикалық саясатымызды жүргізудеміз. Мемлекеттер бір-бірімен санасып, өзара тиімді мүдделерде іс-қимыл жасасуы тиіс. Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы дәйекті түрде көтерліп келеді.Бұл ішінара өнеркәсіп өндірісінің, жалпы өнімнің өсуімен дәлелденуде. Валюталық түсімдер негізінде республиканың келешегі үшін «Ұлттық Даму» қоры құрылды. Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: нағыз ақшалар (толық бағалы) және құндық белгілері (толық бағалы емес) ақшалар. Нағыз ақшалар – бұл наминалдық оны байындауға кеткен нақты құнымен сәйкес келетін металл ақшаларды білдіреді.     

 Мұндағы металл ақшалар  мыстан, күмістен және алтыннан  жасалады. Металл ақшалардың монета  түріндегі формасы – бұл олардың  соңғы формасы болып табылады.      

 Алғашқы монеталар  VII ғасырда б.э.б. Ертедегі Қытайда  және Ертедегі Лидия мемлекетінде  пайда болуы IX – X ғғ. жатады. Бастапқы  кездері айналыста алтын монеталармен  қатар, күміс монеталар қоса  жүреді.     

 Алтын айналысына бірқатар  елдер де XIX ғ. екінші жартысында өтті. Бұл елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің отаралрымен бірге ағылшын елі де алған. Металл айналысына өтуге және алтынның ақша қызметін атқаруына, оның қымбат бағалы металл ретіндегі мынадай қасиеттері себеп болған: оңай бөлінетіндігі, және қасиетін жоғалтпай бірігетіндігі, сақталғыштығы, өндіріу және қайта өңдеу күрделілігі . Өздерінің тұрақтылығы арқасында толық бағалы ақшалар барлық бес қызметті бірдей атқарады.

Ойластырған бюджет тамақ, жеңіл өнеркәсіп, машина жасаудың өркендеуіне көмектеседі. Яғни, қазіргі таңда біз дербес саясатты жүргіземіз және біршама мезгіл өткеннен соң көртеген елдердің АҚШ долларына байланғаны секілді, біріңғай валютаға келуіміз ғажап емес...                                                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

1. Мақыш С. Б. Ақша айналысы және несие. –  Алматы:ИздатМаркет 2004.
2. Сейіткасымов Ғ. С. Ақша, несие, бакнтер. – Алматы: Экономика, 2001.
3. Дробозино Л. А. Финансы. Денежное обращение.Кредит. – Москва: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
4. Жукова Е. Ф. Общая теория денег и кредита. – Москва: Банки и биржи, 1995.
5. Ақша, Несйе, Банктер. Сейтқасымов Ғ.С
6. Ақша айналысы және несйе. Мақыш С.Б
7. Қаржы және несие – оқу-әдістемелік құралы. Қазақ Мемлекеттік университеті. 2000ж.
8. Экономикалық теория. Әкімбеков
9. Банк ісі. Мамыров
10. Комерциялық банктер операциялары. Мақыш С.Б