Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары  жарғылық қордың бір бөлігі ретінде  қалыптасады. Олар тауарлық өнімдерді  өндіруге байланысты өндірістік қосалқы  қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға түседі, содан  соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл деңгейі салынған қаражаттың көлеміне байланысты, ол жыл  ішінде түрлі себептермен тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым  қаражатын қалыптастыруда басқа  да қиындық көздеріне ұшырайды- орнықты  орнықты пассивтер, несиегерлік  берешек, банк несиесі және басқа  да несиегерлер. Өндірістік бағдарламаның  өсу мүмкіндігіне байланысты айналым  қаржыларына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы  болып саналады. Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді  пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі кәсіпорынның айналымында түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданылады.

    Орнықты пассивтер:

• Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қорына аударым жарнасы;
• Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге берешегі;
• Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
• Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.

     Айналым қаражаттарын қалыптастырудың  басқа  да көздеріне пайда есебінен құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған  қалдығын жатқызуға болады. Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл  бойына түпкілікті сақталады. Ол түрлі  факторларға байланысты тұрақсызданады:

• Өндірістің маусымдылығы;
• Тауар-материалдық құндылықтарды жеткізудің кепілділігі;
• Қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы.

      Өндірістік  запастардың негізгі элементтері  бойынша, ақша нысанындағы, айналым құралдарының мөлшері мына формуламен есептеледі: 

                                               Н= Р*Д                                        (2)

мұнда Р - материалдардың ортакүндік шығыны;

  Д - айналым құралының берілген элементі үшін орташа запас           мөлшері.

      Айналым капиталының орташа запас мөлшері (Д) біртекті немесе әр түрлі материалдар  үшін ағымдағы уақытты (Т), сақтандыру (С), транспорттық (М), технологиялық (Ф) запастар, және жеткізу, түсіру, қоймаға  апару (П):

                                      Д=Т+С+М+Ф+П.                                  (3)

      Ағымдағы  запас - запастың негізгі түрі. Оның көлеміне келісімдер бойынша жөнелту, өндірісте пайдалану көлемі әсер етеді.

      Ағымдағы  запастағы айналым  құралдар мөлшері  жабдықтаудың орташа циклының 50% көлемінде қабылданады.

      Аяқталмаған өндірісте айналым  капиталы мөлшері  (Н) мына формуламен анықталады:

                                       Н= (В/Д)*Т*К,                                    (4)

мұнда В - IV кварталдың шығындар сметасы бойынша  жалпы өнім көлемі, руб;

        Д – кезеңдегі күндер саны (90);

        Т - өндірістік циклдың ұзақтығы, күндер;

        К - өндірістегі шығындардың өсу коэффициенті;

        Шығындардың әркелекі өсуіне байланысты коэффициент мына формуламен есептеледі:

                                             K=C/П                                           (5)

мұндағы, С - аяқталмаған өндірістегі бұйымның орташа құны;

             П - бұйымның өндірістік құны.

      Болашақ кезең шығындарының айналым құралдары  мөлшері (Н) мына формуламен анықталады.

                                            Н=П+Р-С,                                      (6)

мұнда П - болжанған кезеңнін басына өтетін болашақ кезең шығынының сомасы;

      Р - келесі жылдың болашақ кезең шығыны;

      С - келесі жылда өнімнің өзіндік құнын жоюға кететін болашақ кезеңдер шығыны.

      Дайын өнімнің қалдықтарына айналым құралдары  мөлшері мына формуламен есептеледі:

                                            Н=(B/Д)*Т                                      (7)

мұнда В - өндірістік өзіндік құнының келесі жылдың IV кварталына тауарлы өнім өндірісі;

      Д - кезеңдегі күн саны (90);

      Т - дайын өнімге айналым құралының мөлшері.

      Айналым каиталының айналымдылық коэффициенті және бір айналым ұзақтығы - кәсіпорынның айналым капиталдарын қолдануының маңызды көрсеткіштері болып саналады.

      Айналым каиталының айналымдылық коэффициенті (Кайн) зерттеліп жатқан кезеңде (квартал, жартыжылдық, жыл) айналым құралдары  қанша рет айналыс жасағанын  көрсетеді. Ол мына формуламен есептеледі

                                        Кайн = Vc/ Qоқ,                                 (8)

мұнда Vc - есептеу кезеңіндегі сатылған өнім көлемі;

Qоқ - есептеу кезеңіндегі айналым капиталының орташа құны.

      Бір айналымның ұзақтығы (К) кәсіпорынға  оның айналым капиталы сатылған өнімнен  түскен түсім болып қайтарылу  мезгілін көрсетеді. Оның формуласы:

                         К= Т/ Кайн,       немесе         К= Т*Qоқ/ Vс,         (9)

мұнда V - есептеу кезеңіндегі мерзім саны;

    Т - мерзім уақыты.

    Айналым капиталын тиімді пайдаланудың маңызды  көрсеткіші айналымға құралдар енгізу коэффициенті. Ол сатылған  өнімнің 1 теңгеге шаққандағы табысын аванстайтын, айналым құралдарының сомасын көрсетеді. Басқаша айтқанда, ол айналымдылық қор сиымдылығын, с.с. айналым капиталының  өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығынын көрсетеді. Оны мына формуладан көруге болады:

                                       Kе= ( Qоқ / Vс ) * 100,                         (10)

мұнда Kе - енгізу коэффициенті, тиын. 100 - теңгені тиынға ауыстыру.

      Айналымға құралдар енгізу коэффициенті (Kе) - айналым капиталының айналыс коэффициентіне (Кайн) қарсы бірлік. Енгізу коэффициенті азайған сайын, кәсіпорынның айналым капиталы тиімді қолданылады және оның қаржылық жағдайы жақсарады.

 

1.3. Кәсіпорынның  айналым капиталын пайдалану                           тиімділігін жетілдіру жолдары 

      Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы, оның төлем қабілеттілігі  өндіріске салынған активтердің  айналымдылық деңгейінен тәуелді болады. Айналымдылық көрсеткіштері қаншалықты жоғары болса, соншалықты өндіріске  салынған активтер нақты ақша қаражаттарына  жылдам айналады, яғни кәсіпорын өзінің қарыздық міндеттемелерін уақытылы орындай алады.

      Кәсіпорынның  айналым капиталының айналымдылық деңгейі әр түрлі болады. Активтердің  айналымдылық көрсеткіштері кәсіпорын  мүлкінің құрылымын анықтайды және кәсіпорын активтерінің жекелеген  түрлерінің (негізгі құралдардың, тауарлық-материалдық  құндылықтардың, дебиторлық қарыздың) айналым жылдамдығынан тікелей  тәуелді болады.

      Айналым капиталының айналым ұзақтығы көптеген сыртқы және ішкі факторларға байланысты болады. Сыртқы факторларға келесілерді  жатқызуға болады:

• Кәсіпорынның салалық ерекшеліктері (мысалы, өнеркәсіп саласының кәсіпорындарындағы ағымды активтердің айналым жылдамдығы қызмет көрсету саласындағы кәсіпорындарындағы активтердің айналым жылдамдығынан төмен болады);
• Кәсіпорын қызметінің ерекшеліктері (өндірістік, жабдықтаушы, білім саласындағы кәсіпорындар);

• Кәсіпорынның өндірістік қабілеті;

• тұтынушылар арасындағы қарым- қатынастар, кәсіпорынның өніміне деген сұраныстың болуы).

    Айналым капиталын қолданудың тиімділігіне әсер ететін ішкі факторларға келесілер  жатады:

• Шығындарды басқару жүйесі (өндіріске қажетті материалдардың тиімді мөлшерін анықтау);
• Кәсіпорынның баға саясаты;
• Тауарлық-материалдық құндылықтарды бағалаудың тиімді әдістерді (өндірістік, орташа салмақталған құн, ФиФО, ЛиФО) қолдануды қажет ететін есеп саясаты.

      Капиталдың  айналымдылығының артуы материалдық  құндылықтарды басқару жүйесінің  тиімділігінің артқанын және кәсіпорынның өндірістік белсенділігінің өскенін  сипаттайды. Активтердің айналымдылығының төмендеуі кәсіпорынның қолында шектен тыс материалдық құндылықтардың, дебиторлық қарыздың, ақша қаражаттарының шоғырланғанын білдіреді.

      Айналым капиталдарын қолданудың тиімділігін  арттырудың жолдары жоғарыда Қазхром  АҚ мәліметтерінің негізіне сүйене отырып қарастырған болатынбыз. Ағымды активтердің  оңтайлы көлемін қалыптастыру негізінен  алғанда активтердің кәсіпорынға  қажетті мөлшерін анықтаумен байланысты болғандықтан, материалдарды оларды әдістемесімен де таныс болдық.

      Алайда, аталған кәсіпорынның қызмет ерекшеліктеріне  байланысты оның ағымды активтердің  құрамында материалдық құндылықтар  мен дебиторлық қарыз және ақша қаражаттарынан тұрады. Өздерінің ерекшеліктеріне, айналу жылдамдығына, пайда болу заңдылықтарына, пайда болу заңдылықтарына байланысты ағымды активтердің бұл элементтерн  жоспарлау, болжамдау және алдын-ала  есептеп анықтау өте қиын. Бұл  активтерді басқару барысында өзге де әдістерді қолданады. Кәсіпорындар бұл тектес активтердің тиімділігін  қолданыстағы қаржыландыру және есеп айырысу әдістерінің көмегімен  арттыра алады.

      Дебиторлық  қарыз шоттарындағы қаражаттар ағымды активтердің айналымнан шығып қалған бөлігін көрсетеді. Бұл өз кезегінде  кәсіпорынды қосымша қаражаттарға мұқтаж етеді және оның қаржылық жағдайының қиындауына алып келеді.

      Коммерциялық  есеп айырысу принципі бойынша жұмыс  істейтін кәсіпорындар дебиторлық қарыздың көлемінің барынша аз болғанын қалайды. Себебі бұл олардың жалпы айналым  жылдамдығын арттырады, нәтижесінде  жалпы ағымды активтердің тиімділігінің  өсуіне алып келеді. Мәселен, сатылған тауарлар (көрсетілген қызметтер, атқарылған жұмыстар) бойынша дебиторлық қарыздардың  төмендеуі келісім-шарттар бойынша  міндеттемелердің, табыстар мен рентабельділік жоспарларының орындалу көрсеткішіне оң әсерін тигізеді. Басқа да шоттардағы айналым қаражаттарының азаюы олардың  тиімді қолданылып жатқандығын білдіреді, өйткені олар өндірістік процестен  шығып қалмай, тауарлық нысаннан ақшалық  нысанға ауысады.

      Аталған ағымды активтердің құрамдас бөліктердің  қолдану тиімділігін арттыру  жолдарына келесілерді жатқызуға  болады:

• Есеп айырысу және төлем дисциплинасын нығайту;
• өзге кәсіпорындармен, қаржы мекемелерімен, салық мекемелерімен тікелей шаруашылық және қаржылық қатынастарды дамыту;
• келісім шарттар дисциплинасын нығайту және сәйкесінше келісім шарттағы міндеттемелердің мезгілінде және толық орындалуын бақылау;
• есеп айырысудың прогрессивті нысандарын қолдану тәжірибесін кеңейту;

      Дебиторлық  қарыздардар шоғырланып, тұралап  қалған қаражаттарды қысқартудың маңызды  факторы – бұл ағымды активтерді толықтыруға бағытталған қаржы ресурстарын тарту болып табылады. Кәсіпорындар өздерінің ағымды активтерін тиімді қолдануға септігін тигізетін қысқа мерзімді несиелерді қажет кезінде және қажет көлемде тарта білулері керек. Қазіргі таңда Қазақстанда ағымдағы активтерді қысқа мерзімді қаржыландырудың алуан түрлі нысандары қалыптасып отыр.