Эстетик дид тушунчаси ва унинг фалсафий-методологик асослари

    Инсоннинг ҳаётидаги ҳамма фаолият турлари  чегарасини белгилаш қанчалик мушкул бўлса, инсонни эстетик тарбиялаш  йўллари ва воситаларини аниқлаш  ҳамда улардан энг муҳимини ажратиб кўрсатиш ҳам шунчалик қийиндир. Лекин булар ичида энг муҳим ва тўла таъсирчан хусусиятларга бой бўлган восита-санъатдир. Санъат инсонда гўзалликни сезиш, таъсирчан дид ва идеални тарбиялашда жуда катта аҳамият касб этади. Шунинг учун ҳам кишиларни тарбиялашда илғор эстетик назарияга асосланган санъатнинг ўрни каттадир. Санъат ўзининг эстетик лаззатлантириш хусусияти билан инсон юрагининг нозик торларига, унинг руҳиятига таъсир этиш билан мафкуранинг бошқа ҳамма воситаларидан фарқ қилади. Санъат асарларини яратишда ва ижро этишда бевосита қатнашадиган ижодкорлар, бадиий маданият ходимлари, юқорида айтилгандек, эстетик таълимотларни чуқур ўзлаштиришлари лозим. Юксак бадиийлик уфуриб турган ҳақиқий санъат асарини яратиш ва ижро этиш ижодкордан юқори маданият ва билимдонликни талаб қилади десак, биз янгилик ихтиро қилмаймиз. Чунки шундай ижодкорларгина янги жамият қурилишининг фаол вакилларини тарбиялашга ўз ҳиссаларини қўша олиши мумкин. Шу сабабдан эстетик тарбия кишиларнинг шахсий хусусиятларини, яъни бадииятга хос бўлган хислат ва лаёқатларини инкишоф эттиришда асосий омилдир. Эстетик тарбия киши фаолиятининг муҳим ва фаол йўналиши бўлиб қолаверади. Мустақил жамият қурилиши жараёнида бир киши – ҳам эстетик тарбияланувчи, ҳам эстетик тарбияловчи хусусиятларига эга бўлиб бораверади.

    Маданиятлилик инсон шахсининг ажралмас сифати ва хусусияти бўлмоғи лозим. Маданият, асосан, тарбиялаш йўли билан шакллантирилади. Демак, санъат ва маданият олий ўқув юртларининг  талабалари санъат ва маданият соҳасида ҳам тарбияланувчи, ҳам эстетик тарбияловчи мутахассис бўлиб етишмоқлари учун улар эстетик тарбия назарияси асосларини мукаммал ўзлаштиришлари шартдир. Сиз санъат ва маданият олий таълим даргоҳларининг талабалари жамиятимиз фуқароларини эстетик тарбиялаш

    Ҳар қандай жамиятнинг келажаги, унинг  ривожланиши ва фаровонлиги ёшларга  боғлиқдир. Чунки улар шу жамиятнинг қурувчилари, унинг эртанги куни, амалга оширилган ислоҳотлар натижаларини асраб қолувчи, ривожлантирувчи  ва яратувчиларидир. Шу маънода ёшлар жамиятнинг эртанги куни экан, уларни маънавий етук, нозик дидли, жисмонан бақувват ва соғлом бўлиб камол топиши жуда муҳимдир.

      Шахс тарбиясининг муҳим йўналишларидан  бири, бу эстетик-ғоявий тарбиядир.  Бу – эстетик тафаккур, эстетик  дид, эстетик дунёқараш, эстетик ҳис-туйғу, эстетик қарашларни мақсадли шакллантириш жараёнидир.

    Албатта шахсда эстетик ҳис-туйғу бўлмас экан, эстетик талаб ва эҳтиёж ҳам  бўлмайди. Эстетик ҳис-туйғу эса  шахснинг борлиқни эстетик қабул  қилиш ва ўзгартириш қобилиятини  ифодалайди. Шахс эстетик эҳтиёжини қондириш учун у ёки бу амалий меҳнат жабҳасида бадиий ижодлилик асосида муайян хатти-ҳаракатда бўлиши, табиат билан муносабатга кира олиши, бошқа кишилар билан ўзаро алоқада бўлишда эстетик завқ, эстетик қаноат ҳосил қила олиши керак. Бунинг учун эса шахсда эстетик дид шаклланган бўлиши керак. Ёшларда эстетик дидни шаклантиришда эстетик фаолият муҳим ўрин тутади. Эстетик фаолият – ижтимоий фаолиятнинг муҳим соҳаси бўлиб, теварак-атрофни, табиатни, унинг турли-туман нарса ва ҳодисаларини, ижтимоий ва маиший турмушни, меҳнат жараёнини эстетик ўзлаштириш, ўзгартириш ва қайта қуришга қаратилган хатти-ҳаракатлар йиғиндисини ифодалайди. Бу фаолият жараёнида инсон ташқи оламни, теварак-атрофни қайта қуришни ўрганар экан, аста-секин ўзини-ўзи қайта қуради. Бадиий-эстетик диди пайдо бўлади ва такомиллашиб боради.

    Инсон эса воқеликни гўзаллик қонунлари  асосида ўзгартиради. Унинг воқеликка  бўлган онгли муносабати жараёнида  унинг сезги органлари фақат  пассив, оддий акс эттирувчи қурол  бўлиб қолмасдан, ўзлари ҳам ўзгариб, ривожланиб боради. Шу тарзда инсоннинг онги бошқа органлари билан биргаликда ривожланади. Демак, бошқа тирик мавжудотларга нисбатан инсоннинг воқеликка бўлган муносабати мураккаб жараёндир. Бу жараёнда инсон томонидан воқеликни акс эттириш, билиш, ўзгартириш, қайта қуриш билан бирга ташқи олами билан муносабатда бўладиган барча аъзолари – қўли, оёғи, кўзи, қулоғи, гавдаси ҳам ўзгариб, ривожланиб боради, такомиллашади, юқори поғонага кўтарилаверади. Улар пировард оқибат шу даражага етадики, натижада нодир, умрбоқий тасвирий, ифодавий санъат асарларини яратишга қодир бўлади. Инсон мана шундай ривожланиб такомиллашган сезги органлари ёрдамида Ҳ.Носирова, С.Қобилова, Б.Давидова, М.Раззоқова каби хонандалар, Т.Алиматов, А.Исмоилов сингари созандалар ижроларидан юксак даражада завқ олади, Ў.Тансиқбоев Р.Ахмедов, А.Мирзаев каби рассомлар асарларидан нигоҳ уза олмай роҳатланади. Бошқа онг шакллари сингари инсоннинг эстетик онги ҳам унинг воқеликка бўлган муносабатининг маҳсули бўлиб, ўз навбатида, инсон ҳаётида бошқа онг шакллари сингари унинг тараққиёти, камолотида алоҳида вазифани бажаради. Бу вазифани амалга оширишда эстетик онгнинг сифати, мазмуни, камолот даражаси, эстетик онгнинг бошқа элементларининг хусусиятлари ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўладиган омиллардан ҳисобланади. Эстетик онг бир неча қисм ва элементлардан: сезги, дид, идеал, тушунча, назария ва баҳо кабилардан ташкил топади ва улар ўзаро бир-бирлари билан ажралмас боғлиқликда фаолият кўрсатади.

    Эстетик сезиш ва эстетик ҳис-туйғулар – инсоннинг узоқ йиллар давомида олиб борган меҳнат фаолиятининг натижасида шаклланиб, шахсий ва ижтимоий хусусиятга эга бўлган руҳий-физиологик сифат белгисидир. Эстетик сезиш ва ҳис-туйғулар ривожланиши ва шаклланиши инсоннинг меҳнат қуролларининг такомили билан боғлиқ бўлиб, унинг физиологик ва психологик ўзига хос хусусиятлари, инсоннинг ахлоқий, ақлий-ҳис этиш қобилиятларига боғлиқ холда юзага келади.

    Сезги органлари ҳақида гап кетганда, шу нарсани таъкидлаш керакки, улар тирик мавжудотларни ташқи олам билан алоқа ва боғланишлари, ташқи муҳитга мослашишлари учун табиат инъом этган буюк қобилиятлардан биридир. Бу қобилият тирик табиатнинг барча нарсаларида турлича сифат белгиларига эга бўлган ҳолда юзага келади. Юзаки қараганда, баъзи ҳайвонлар, қушлар, ўсимликларни сезиш органлари инсон сезги органларидан кучлироқ, ўткирроқ, сезувчанроқ бўлиб кўриниши мумкин. Масалан, бургут инсонга нисбатан кичик нарсаларни узоқдан кўра олади, бўрининг ҳид билиши кучли, мушук кеча қоронғусида ҳам сичқонни кўриш имкониятига эга, ит ва отнинг эшитиш органи ниҳоятда кучли ривожланган. Лекин уларнинг сезгиларининг моҳияти, мазмуни, сифати ва вазифасига чуқурроқ фикр-мулоҳаза ташланса, ҳайвонлар, қушлар ва инсон сезгиларида сифат жиҳатдан катта фарқни кўриш мумкин. Ўтказилган тажрибаларда бургутнинг кўзи фақат ҳаракатдаги қушларни, зараркунанда – кемирувчиларни кўра олиши, мушук оламни фақат икки рангда – оқ ва қора рангларда сеза олиши, бўрининг ҳид билиш органи тўрт километргача узоқликдаги қон ҳидинигина сезиши (гул ҳидини эмас) аниқланган. Ҳайвонлар, қушларнинг у ёки бу сезги органини кучли ривожланганлиги уларнинг ҳаёт кечириш шарт-шароитлари, ташқи муҳитга мослашиш орқали шу турларни яшаб кўпайиб боришлари, ўз душманларидан ҳимояланишлари учун зарур эканлигини кўрсатади. Инсоннинг сезги органлари ҳайвонлар, қушлар сезги органларидан узоқроқдаги ёки кеча қоронғусидаги нарсаларни яхши кўриш, узоқдаги ҳидни сезиш, товушни эшитишдан маҳрум бўлса-да, лекин унинг сезги органлари уйғунликда ривожлангани туфайли оламни барча ранг-баранглиги, хусусият ва ҳоссаларини уйғунликда билишга қодирдир. Иккинчидан, инсон ўз онги, ақл-заковати, тафаккур кучи билан шундай асбоб-ускуналар ярата оладики, улар ёрдамида миллионлаб километр олисликдаги сайёраларни, космосдан тарқалаётган овозларни, кўзга кўринмайдиган кичик организмлар – микроблар, бактериялар, вирусларни, атом-молекулаларини кўриши, кузатиши, улар ҳақида илмий хулосалар чиқара олиши мумкин. Эстетик ҳис этиш даражаси ва сифати воқеликнинг эстетик қабул қилиш, ундан ҳиссий ҳаяжонланиш натижасида юзага келадиган фаолият бўлиб, унинг мазмуни, ҳаракатга келиш усуллари ва кучи кўплаб ижтимоий заруриятлар билан белгиланади.

    Эстетик сезиш ва ҳис-туйғулар инсонда асосий эстетик хусусиятлар – тушунчалар шаклланишда муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабларга кўра сезиш – эстетик онгнинг муҳим элементи сифатида алоҳида аҳамият касб этади.

    Бошқача қилиб айтганда, инсон объектив оламга фаол эстетик идрок этувчи ёки  яратувчи субъект сифатида муносабатда  бўлади. Унинг бу муносабати моддий ва маънавий объектларнинг эстетик сифатларини сезиш, идрок этиш ва аниқлаш жараёнининг мазмуни ва моҳиятида намоён бўлади. Шу сабабдан эстетик диднинг мазмуни ва сифати инсон бадиий ижодида муҳим аҳамият касб этади.

    Санъат  ходимлари ўзларида бадиий нозик, таъсирчан, очиқ кўнгилли дидни узлуксиз такомиллаштириб беришлари зарур. Бадиий эстетик қимматга эга бўлган ҳақиқий, нодир санъат асарларини бемаъни, бузуқ, беҳаё, дидсиз, юзаки асарлардан фарқлай олиши лозим. Нафосатли, мулойим, ёқимли дид такомиллашишида шахснинг дунёқараши, билими муҳим аҳамиятга эга эканлигини унутмаслик лозим.