Эстетик дид тушунчаси ва унинг фалсафий-методологик асослари

I Боб. Эстетик дид тушунчаси ва унинг фалсафий-методологик асослари

1. Диднинг эстетик англаш тузилмасидаги ўрни

    Воқеликка эстетик муносабат эстетик онгни  вужудга келтиради. Лекин у воқеликни  инсон сезги органларига таъсир этиши натижасида пайдо бўладиган  пассив оқибат бўлмасдан, балки воқеликка таъсир этиб уни ўзгартириб юборишдек фаол кучга ҳам эгадир. Эстетик фаолиятнинг олий шакли бўлган санъат инсоннинг воқеликка бўлган ҳиссий муносабатларининг ҳамда бу воқеликни гўзаллик қонуниятлари асосида идрок этишнинг энг муҳим шакли ҳисобланади. Санъатда инсоннинг воқеликка бўлган эстетик муносабати тўла ва ҳар томонлама, кенг қўламда ўз ифодасини топади. Лекин инсоннинг воқеликка бўлган эстетик муносабати фақат санъатдагина намоён бўлиб қолмасдан, балки табиат, жамият ва ижтимоий ҳаётнинг турлича воқеа ва ҳодисаларидан эстетик таъсирланиш  жараёнида пайдо бўлади ва шаклланиб боради.

      Эстетика воқеликни инсон томонидан  гўзаллик қонуниятлари асосида  эстетик идрок этиш ва ўзгартириш  ҳақидаги фандир. Лекин воқеликни  инсон томонидан эстетик идрок этилишида санъат ўзига хос алоҳида аҳамият касб этади. Эстетик хусусият бизнинг воқеликка бўлган муносабатда мавжуд, десак хатога йўл қўйган бўламиз. Чунки бирор нарса биз учун гўзал ёки хунук кўрингани учун гўзал ёки хунук бўлмасдан, аслида ўзи гўзал ёки хунук бўлиши мумкин. Агарда борди-ю, ҳамма гап бизнинг муносабатимизга боғлиқ бўлса, унда биз истаганча у нарсани гўзал, бу нарсани хунук деб айтаверишимиз мумкин. Бу назария тарафдорлари эстетик хусусиятларнинг нисбийлигига асосланадилар. Масалан, юз йил олдин гўзал деб аталган бирор нарса ҳозир хунук кўриниши мумкин ёки аксинча, ҳозирги гўзаллик намуналари бир неча йиллардан сўнг хунук кўриниши мумкин. Аммо бу гўзалликка хос хусусиятни ўзимиз яратамиз, деган маънони англатмайди.

    Ҳақиқатан ҳам, ҳамма гап борлиқда, воқеликни  ўзида. Эстетик хусусият воқеликнинг  туб мағзида, моҳиятида мавжуд бўлади. Биз шу хусусиятларни кашф қиламиз, улардан озиқланамиз. Бироқ, бу онг, муносабатнинг ўрни жуда суст, деган  эмас. Бизнинг воқеликка бўлган муносабатимиз воқеликнинг моҳиятига мос бўлиб тушгандагина ҳақиқий, реал гўзал ёки хунук эканлигини сеза оламиз. Борди-ю, бизнинг муносабатимиз реал асосдан махрум бўлса, унда воқеликдаги эстетик хусусиятларининг туб моҳиятини очиб бера олмаймиз.

    Гўзаллик билан яхшилик бамисоли эгизак, доим бир-бирини тақозо қилган, бир-биридан келиб чиққан. Қадимги юнонларда бу икки тушунча бир бутуннинг икки томони сифатида қаралган. Ҳозирги пайтда ҳам этика билан эстетиканинг бирлиги кишилар ҳаёти учун муҳим аҳамият касб этмоқда. Чин инсоний ахлоқ нормаларини ривожлантириш чин эстетик дидни шакллантиришни ҳам талаб этади. 

    Эстетик дид – инсоннинг кўп асрлик меҳнат фаолияти натижасида шаклланади ва индивидуал ва ижтимоий характер касб этади. Эстетик дид инсоннинг  юриш-туришида, фикр юритишида, характерида, у юзага келтирган моддий ва маънавий бойликлар, бадиий ижодиёт маҳсулларида ва атроф- муҳитга эстетик муносабатларида юзага келади, шаклланиб боради¹.

    Эстетик дид мураккаб характерга эга бўлиб, у бирор бир кўриниш ёки предметга нисбатан “гўзаллик ёки хунуклик”, “ҳузур олиш” қобилияти ҳақида фикр юритиш демакдир. Кишилар ўзаро суҳбатлашиш жараёнида “ёқади ёки ёқмайди”, “қизиқали ёки зерикарли” каби ҳукм ва хулосаларни чиқаришади. Бу эса эстетик баҳолашни ўзида мужассамлаштиради. Дид ҳамиша индивидуал характерга эга². Масалан, кимгадир Алишер Навоий ғазаллари ёқса, яна кимгадир Умар Ҳайёмнинг рубоийлари, кимгадир эса баҳор фасли бўлса, кимгадир эса куз фасли ёқиши мумкин. Айрим манбаларда дид ҳақида баҳс юритилмайди деган фикр ва мулоҳазаларни ҳам учратишимиз мумкин. Бундан кўриниб турибдики, эстетик дид туғма қобилият эмас, аксинча, ташқи оламдан таъсирланиш ва аниқ мақсадга йўналтирилган тарбия маҳсулидир. Нафосатли, мулойим, ёқимли дид такомиллашишида шахснинг дунёқараши, билими муҳим аҳамиятга эга эканлигини унутмаслик лозим.

    Дид – шахснинг ташқи олам нарса ва ҳодисалари, ижтимоий ҳаёт воқеалари, кишилар ўртасидаги алоқа ҳамда  боғланишларини, муносабатларини, адабиёт  ва санъат асарларининг қадр-қиммати, қирра, хосса ва хусусиятларини баҳолаш, сифат даражасини аниқлаш ва улардан эстетик завқланиш, лаззатланиш демакдир. Эстетик диднинг шаклланиши объектив реаллик нарса ва ҳодисалардан бевосита, индивидуал, беихтиёр ҳолда содир бўлади. Теварак-атрофга фаол, қизиқиш билан муносабатда бўладиган шахсларда нозик эстетик дид юзага келади. Бундай шахслар воқелик эстетик мазмунидан тўлақонли роҳатлана оладилар.

    Одамлар ўртасида «Дид ҳақида баҳслашмайдилар», деган ибора юради. Эстетик диднинг  субъектив характерини инкор  этмаган ҳолда дид ҳақида баҳслашиш, муҳокама юритиш, кишиларда нохушлик, норозилик уйғотувчи қўпол, дағал диддан қутилиш лозим. Эстетик дид туғма қобилият эмас, аксинча, ташқи оламдан таъсирланиш ва аниқ мақсадга йўналтирилган тарбия маҳсулидир.

      Эстетик дидни шакллантириш жараёни бевосита эстетик тарбия билан боғлиқ. Маълумки тарбиянинг вазифаси инсон онги, ҳис-туйғулари ва хатти-ҳаракатларига таъсир этиш, шунингдек ўз фаолиятини ривожлантиришга ёрдам беришдан иборатдир. Тарбиянинг бошқа шакллари каби эстетик тарбия ҳам мана шу вазифани амалга оширишда ўзининг муҳим ҳиссасини қўшади. Эстетик тарбия жараёнида инсоннинг эстетик қарашлари ва тушунчалари умумлашади, эстетик диди ривожланади ва мукаммаллашади. Айниқса, ёшларнинг эстетик дидини шакллантиришга катта таъсир кўрсатади. Эстетик дид эса ўз навбатида инсоннинг ўзлигини кўрсатишда намоён бўлади. Чунки дид инсоннинг хоҳ моддий, хоҳ маънавий фаолияти бўлсин, у албатта намоён бўлади.

    Маълумки, ёшларнинг маънавий қиёфаси, ахлоқий  ва эстетик фазилатлари кундалик амалиётда, уларнинг меҳнат ва жамоат амалиётларида хилма-хил ижтимоий-тарихий омиллар, воситалар таъсирида шаклланиб боради. Сир эмаски, ёш авлод маънавиятини шакллантириш, уларнинг дунёқарашини кенгайтириш ҳамда ижодий қобилиятини юксалтиришга чорлайди, лекин бунга албатта метиндай мустаҳкам ирода керак бўлади. Бу эса эстетикадир. Агар билсангиз, эстетик тарбия марказида инсоннинг гўзалликка бўлган нафси туради.

    Эстетик тарбия соф маънавий ҳодисадир, деган  нотўғри фикр кўпинча айрим ёшларнинг  эстетик диднинг шаклланишига бефарқ қарашига олиб келади. Яъни эстетик диди шаклландими, шаклланмадими, эстетик тарбия топтими ёки йўқми – барибир, асосийси иқтисодий масалалардир, дегувчилар икки томонлама янглишадилар. Биринчидан, маънавий томон билан иқтисодий томонни қарама-қарши қўйиб, маънавий томонни пастга уриш орқали инсоний туйғуларни менсимайдилар, иккинчидан эстетик дидни иқтисодий эҳтиёждан бутундай ажратиб, иқтисодий томоннинг ўзини ҳам нотўғри характерлайдилар. Эстетик тарбия маънавий томоннинг энг муҳим таркибий қисми сифатида эстетик дидни тақозо этишини инкор қилиб бўлмайди¹.

    Эстетик диднинг пастлиги инсон ҳаётининг  барча томонларига салбий таъсир қилади. Масалан, баъзи ёш оилаларда  иқтисодий томон эмас, балки маънавий омиллар туфайли бузилиб кетиш  ҳоллари йўқ эмас. Туйғуларнинг пастлиги ва қашшоқлиги, гўзалликни сеза билмаслик, қадрлай билмаслик каби омиллар эр-хотин ўртасидаги муносабатга путур етказмоқда. Ёки меҳнат жамоасида ўз муомаласи, хатти-ҳаракати кийиниши туфайли ё ҳурмат қозонмоқда ёки ҳурматсиз бўлмоқда.

    Уйдаги  совуқ ҳаёт, кўримсиз турмуш ёшларнинг  иш фаолиятига ёмон таъсир кўрсатиши  турган гап. Совуқ ҳаёт, кўримсиз турмушда дидсизликнинг роли йўқ, деб ўйлайсизми?! Ёки эстетик диднинг пастлиги туфайли айрим ёшлар Европа санъати, маданиятига кўр-кўрона эргаша бошлайди. Натижада бундай ҳаракат бора-бора хунук оқибатларга олиб келиши мумкин. Демак, эстетик диднинг шаклланиши шунчаки арзимас нарса эмас, балки инсон ҳиссиётининг, яшашининг туб мақсадларидан биридир¹.

    Эстетик диднинг шакланиши, албатта даврнинг характери билан ҳам боғлиқ. Биринчидан, ҳар бир давлат ўз талабига мос ҳолда эстетик диднинг янгидан-янги нормаларини вужудга келтиради. Бу янги нормалар эса ўз навбатида барча кишилар томонидан ўзлаштирилгунча анча вақт ўтади. Бизнинг давримиз ҳам шу жиҳатдан ўз хусусиятига эга. Давримиз мураккаб, шунга кўра эстетик тарбиянинг шаклланиши ҳам силлиқ, осон кечмайди. Инсон ҳаёти иқтисодий омиллар билан шунчалик боғланиб қолганки, маънавий омиллар учун имконият бир қадар қисқариб кетаётгандик, инсон шахси даврнинг кескин ҳаракати қаршисида ўз маънавий хусусиятларини озми-кўпми маҳрум бўлаётгандай туюлмоқда. Инсон қанчалик иқтисодий омиллар билан банд бўлмасин, ишлаб чиқариш уни қамраб олмасин, барибир у истаса маънавий омилларга эҳтиёж ҳам сеза олади, маънавий бойиш учун вақт ҳам топа олади. Зеро, инсон эҳтиёжлари чексиз бўлганидек, унинг шаклланиш, ўз қобилият ва тафаккурини намоён қилиши чексиздир. Демак, асосий мақсад, эстетик тарбияни ниҳоятда зарур эканлигини ва ёшларда эстетик дидни шакллантириш, айниқса, бизнинг давримизда жуда зарур эканлигини таъкидлашдир.

    Эстетик камолот маънавий ҳаётнинг энг нозик, шу билан бирга мураккаб кўринишларидан бири ҳисобланади. Инсон шахсиятида эстетик диднинг шакланиши аста-секинлик билан давом этадиган жараён ҳисобланади. Эстетик кўникмалар инсон вужудига сингиб, унинг эътиқодига айлана бориши зарурдир. Эътиқодга айланмаган кўникмалар беқарор бўлиб туради, арзимас туртки билан кескин ўзгариб кетади. Агарда бу борада керакли тадбирий ишлар кўрилмас экан, эстетик тарбия соҳасидаги барча ҳаракатлар етарли натижа бермаслиги аниқ. Эстетик тарбия соҳасидаги қолаверса эстетик дидни шакллантириш соҳасидаги энг қийин ишлардан бири ҳам аслида, ана шундадир.

    Психологларнинг фикрича, “ёшлик чоғида ўзини ифодалаш, ўзини рўёбга чиқариш соҳасини ва унинг усулларини танлаш, энг аввало, ёшлик йилларида юз беради”².

    Ёшларнинг ўзини тутиши статегияларини таҳлил қилиш ҳаётий истиқболларни, жамоатчилик  ҳаётида ва бир вақтнинг ўзида  ўзини ифода этиш учун жиддий муносабатларни яратувчи ва муайян ҳаётий макон шакллантирувчи у ёки бу ижтимоий тенденцияларда иштирок этишини ўрганишни назарда тутади. Бунга қуйидаги асосий кўрсаткичлар киради:

• ватанпарварлик ва Ватанга содиқлик даражаси;
• кўпроқ ёшларни хавотирга солувчи муаммолар;
• ўзини ижтимоий ҳис этиш;
• устувор ҳаётий қадриятлар ва режалар;
• ижтимоий етуклик даражаси³.

   Фикримизча  эса, бу кўрсаткичлардан ташқари  ёшларда бадиий нозик дид, таъсирчан  ва очиқ кўнгилли қалбни узлуксиз такомиллаштириб  бориш лозим.

    Эстетика  воқеликни инсон томонидан гўзаллик қонуниятлари асосида эстетик идрок этиш ва ўзгартириш ҳақидаги фандир. Инсоннинг воқеликка муносабатлари турлича эстетик назарияларсиз унумли ривожлана олмайди. Инсоннинг воқеликни билиш доираси узлуксиз кенгайиб бориши инсон учун ҳали номаълум бўлган янгидан-янги хусусиятларни юзага чиқариб боради. Воқеликка эстетик муносабат доираси кенгайган сари унинг эстетик фаолияти турлари ҳам шунчалик кенгайиб бораверади. Натижада, инсоннинг эстетик фаолияти унинг воқеликка нисбатан бўлган бошқа фаолият турлари билан зарурий холда боғланиб, турли алоқаларни юзага келтириб боради. Акс ҳолда, инсоннинг эстетик фаолияти турғунликка учраши муқаррардир. Шу йўл билан эстетика инсонни воқеликка эстетик муносабати қонуниятларини ўрганувчи мустақил фан сифатида шаклланиб боради.

    Ҳозирги замонда фан ва техниканинг тўхтовсиз  ривожланиши инсоннинг воқеликка  бўлган эстетик муносабатларини  янгидан-янги томонларини очиб бермоқда. Бу эса, ўз навбатида, эстетиканинг бошқа  фанлар билан ўзаро алоқаларини  мустаҳкамлайди. Масалан, ҳозирги замон эстетика фанини социология, психология, кибернетика каби фан соҳалари, ахборот назарияси, компьютер, интернет тармоқлари билан ўзаро муносабатларсиз тасаввур этиш мумкин эмас. Айниқса, кейинги йилларда ҳаётимизга дизайн ёки бадиий лойиҳалаш каби амалий санъатнинг янги турларининг кенг миқёсда кириб келиши ва буларнинг утилитар (фойдали) ва эстетик хусусиятларини илмий асослашда баъзи техникавий фанларга ва уларнинг техник воситаларига мурожаат қилмасдан ҳал қилиш асло мумкин эмас.

    Кино, телевидение, радио, бадиий фотография, оммавий байрамлар ташкил этиш каби янги санъат турларини пайдо бўлиши ва уларнинг кенг қўламда интенсив узлуксиз ва тез суръатларда ривожланиши  ҳам фан ва техниканинг таъсири  натижасидир. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, бу янги санъат турларини пайдо бўлиши ва уларнинг техникавий хусусиятлари баъзи анъанавий санъат турларининг ижтимоий хусусиятларини тубдан ўзгартириб юборди. Цирк, театр, архитектура, ҳайкалтарошлик, живопис ва бошқа санъат турларини истемолчи-томошабинларининг давраси чексиз кенгайиб кетди. Кенг халқ оммаси санъатга бевосита яқинлашди. Ҳар бир хонадонга санъат кириб келмоқда. Бу ҳодиса, ўз навбатида, фото ва киноаппарат, телевизорлар, компьютер, магнитофон, видео-магнитофон, кинокамера сингари ахборот воситаларининг кун сайин такомиллашиши бадиий фотография, мусиқа ва шунга ўхшаган санъат турлари учун оригиналлик (шедевр) муаммосини ҳам келтириб чиқармоқда. Чунки бу воситалар санъат асарларини керакли ҳажмда ва миқдорда кўпайтириш мумкин. Уларнинг оригиналдан кўпайтирилган нусхалари томошабин ёки эшитувчида бир хил эстетик ҳиссиёт уйғотаверади. Уларнинг техник имкониятлари ижодкор билан санъат мухлислари, ижрочи ва томошабин ўртасида мавжуд бўлган оралиқ-масофани деярли йўқотиб юбормоқда.

    Эстетиканинг тарбиявий аҳамияти шундаки, у ахлоқий, сиёсий, меҳнат, жисмоний, ҳуқуқий ва бошқа тарбия турлари сингари кишиларни гўзаллик қонуниятларига одатлантириш, воқеликка гўзаллик қонуниятлари асосида муносабатда бўлишни ўргатишдир. Ҳар бир кишида гўзалликни изчиллик билан идрок этиш, уни кундалик турмушга кенг кўламда тадбиқ этиш қобилиятларини шакллантириш зарур. Гўзалликни тўғри идрок этиш ва унга содиқ бўлиш хусусиятига эга бўлган шахсларгина маънавий бой ва ахлоқий покиза бўла олиши мумкин. Бундай шахслар воқеликни эстетик идрок этибгина қолмасдан, балки, уни фаол ва ижодий равишда эстетик ўзгартириши мумкин.