ҚР – дағы шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту проблемалары

 

Жалпы  бұл 2004 жылмен  салыстырғанда 2480000 теңгеге   артық пайда әкелді, яғни  толығырақ тоқтала кетсек 2005жылы  егін  шаруашылығынан 13350000 пайда әкелді.

Мал  шаруашылығында  сомасы 2703000 мың теңгені құраса,  ал  2004 жылы бұл көрсеткіштер  егін  шаруашылығында  жалпы сомасы  11530000 мың теңгені құрады.  Бұдан көргеніміздей серіктестік жыл сайын табыстылығының  артуына көптеген  істі  тиімді  жүргізілуінің нәтижесі  саналады.

«Сұлтан»  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестігінің  қазіргі  күнде  қаржылық  жағдайы  тұрақтанып, нарықтағы  позициясы  жоғары  позициядағы  кәсіпорын  екенін  дәлелдеп  келеді. Оған  сол  болып  отырған  жағдай  серіктестіктің басқаруының тиімді  ұйымдастырылуының  арқасында  мүмкін  болып  отыр.

«Сұлтан» ЖШС – інің болашақтағы  жоспары. «Сұлтан»  ЖШС – ның қазіргі күндегі жағдайы тұрақтанып, даму  үстінде. Серіктестіктің  басқару деңгейін  жыл сайын жетілдіру басты мәселесі  болып табылады. Және  де бұған құрутайшылар  аса зор мән беруде. Сонымен қатар болашақта бидайдың  жаңа шыдамды, құнарлы сорттарын егуді жоспарлап отыр. Мал басын көбейту, сүт, нан, жүн өнімдерін көбейтудің  арқасында серіктестіктің  қызметін  жетілдіру көзделуде.

Қазіргі  күннің  өзінде  шетел  фирмаларымен  бірігіп (түрік  фирмасымен  бірге)  диірмен ашуды жоспарлауда. Бұл  жоспар  биылғы  жылдың, өзінде  іске асыру  көзделуде. Диірмен ашу  жоспары  бидайды тек  шикізат  күйінде  ғана  емес дайын  өнім, ұн  ретінде өткізуге де мүмкіндік  береді. Сондай – ақ диірмен  қарапайым  халыққа  да  қызмет көрсетіп, серіктестіктің  табыстылығының  артуына  да  мүмкіндік  береді.

Сонымен  қатар  мал басын көбейтіп, жүнді  жуып өткізу  мақсатын да болашаққа  жоспар етіп  қоюда. Себебі  жуылмаған  жүн  жуылған  жүннен  арзан  болады. Егер  бұл  болашақ  жоспарлар  жүзеге  асырылса,  қосымша  жұмыс  орындары  ашылып,  мемлекетке  де  өз  пайдасын  тигізіп  отырады.

Жалпы бұл  жоспарлардан  қанша  пайда  алынатынын  есептемес  бұрын  инвестициялық  ахуалды  бақылау  қажет. Ол келесі  кестеден орын алды.

2.1.12.кесте.  Соңғы  бес  жылға  инвестициялық   көлемі.

 

Жылдар	Инвестиция көлемі (млн  тг)
1999	364476
2000	953666
2001	672182
2002	4135061
2003	2930591

 

Инвестициялық  қызметті табысты  жүргізудің  арқасында  табыс көрсеткіші  ауыл  шаруашылығына  салынған  өзіндік  капитал  400 000 АҚШ  долларын  қрайды. Жалпы  инвестициялаудың   жоғары  деңгейде  болуы  серіктестіктің  қаржылық  тұрақтылығы  артуда.  Инвестициялық  ахуалдың жоғары  болуы  серіктестікке  жаңа салаларға  диверсификациялануына  мүмкіндік  береді. Жоғарыда   келтірілгендей диірменді  алуға  инвестициялау  көлемі кезең –  кезеңімен  жүзеге  асырылады. Одан  түсетін  ақшалай  түсімдер  2005 жылғы болжау бойынша келесі  кестеден  орын  алды.

2.1.13.кете. 2005 жылға болжанған ақшалай түсімдер.

 

Кезең	Ақшалай түсімдер  (АҚШ  доллары мың)
1 тоқсан 2005	8,024
2 тоқсан 2005	11,704
3 тоқсан 2005	4,554
4 тоқсан 2005	17,094

 

Ақшалай  түсімдердің  негізгі  көзі  ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өткізу мен  диірмен  қызметінен  түседі.

Серіктестіктің  тұтынуына  әсер  етуші  ақшалай  құралдардың факторлары.

• болжаланбаған  ірі  көлемді  төлеңдер(шаруашылық  қызметіне  байланысты)
• инвестицияның  мақсатты  жұмсалуы
• акция құралдарының  өзін  алудың  мүмкіндігі
• құралдарға  салынған  инвестициядан  түскен  түсімдер.
• Банктен  несие  алу  мүмкіндігі

       Сонымен  серіктестіктің   үнемі   дамып  отыруы  халық  тұтынатын   негізгі  тағам  саналатын   нан өнімдерін  өндіруге  де  мүмкіндігі  болады. Сүт  өнімдері  де   қолға алынуда.

 

2.2. «Сұлтан» ЖШС – тің   қазіргі  жағдайы (сандық  талдау)

«Сұлтан» ЖШС  ауыл  шаруашылық  саласындағы  кәсіпкерлік  субъект  болып  табылады.  Бұл  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестіктің  негізгі (опперациялық)  қызметіне  егін  шаруашылығы,  мал  шаруашылығы,  өсімдік  шаруашылықығы  жатқызылады. Мәселен, өткен  2006 жылдың  қорытындылары бойынша жоғарыдағы  шаруашылық-  экономикалық қызметтердің  бағыттарындағы  егін  шаруашылығы 56 % - ды, мал шаруашылығы 20% - ды,  өсімдік шаруашылығы 17% - ды және  де басқа қызметтер 7% - ды  алады. Шаруашылық  қызметтің  осы  бағыттары бойынша үлестеу мен ең басымдысынан  бастап ранжирлеу өткізу  көлемі  бойынша жүзеге  асырылған. Бұл мәліметтерден көріп отырғанымыздай  шаруашылық – экономикалық  қызметтің бағыттарына ең  басымдысы егін шаруашылығы болыпты.  Мұндай  жағдайдың қалыптасуын ең  бастысы осы бағыттың жүзеге  асырудың   басқа қызмет  бағыттарын асыруға қарағандағы жоғары  рентабельділік.  Егін шаруашылығы қызметінің  жоғары  рентабельділігіне өткен жылғы бидай нарығындағы қолайлы конъюнктура, яғни  бидай ауыл  шаруашылық  өніміне жоғары Қазақстан нарығындағы бағалар себепші болды.  Көріп отырғанымыздай  бұл серіктестіктің опперациялық қызметі әртараптанғандығымен   және  нарықтың  конъюнктурасына тез бейімдену қабілетімен сипатталады. 

Енді  бұл  шаруашылық   субъектінің көрсеткіштерін  таңдауға  көшейік.

Бұл  көрсеткіштерді  келесі  кестелерден  көруге  болады. (2.2.1; 2.2.2;2.2.3;2.2.4  кестелер)

2.2.1. кесте  2002 – 2005жж «Сұлтан» ЖШС – інің  негізгі көрсеткіштері.

 

Көрсеткіштер	2002	2003	2004	2005
Өткізу  көлемі	10217,0	17300,0	20136,0	22000,0
Пайда	110,0	228,0	350,0	650,0

Бұл  өткізу  көлемдері  бойынша  және пайда  динамикалары бойынша өсу мен  өнім қарқындарын есептейік.

2.2.2. кетсе. Өткізу  көлемдері мен  пайда динамикаларының  өсуі мен  өсім  қарқындары.

 

Көрсеткіштер	2000		2001		2002
	өсу	өсім	өсу	өсім	өсу	өсім
Өткізу көлемі	169,33	69,33	116,39	16,39	109,26	9,26
пайда	207,27	107,27	153,51	53,51	185,71	85,71

 

 

    - өткізу көлемінің өсу  қарқындары        - пайда  көлемінің  өсім  қарқындары.

2.2. сурет.  Өткізу  және  пайда  көлемдерінің   өсім қарқындары бойынша  динамикасы.

Бұл  иллюстрациялардан  көріп  отырғанымыздай  өткізу  көлемдерінің  және  пайданың  өсім қарқындары 3 жыл  ішіндегі  деңгейлері  мен  ауытқулары  өте  жоғары. Бұлай болудың  басты себебі, ауыл шаруашылығындағы  экономикалық  емес  факторлармен  түсіндіріледі(мысалы, спецификалық,  климаттық  жағдайдар)

Келесі  талдайтынымз  бұл  2005және  2006 жж қаржылық  есеп.

Ол  бойынша  көрсеткіштерді  келесі  кестеден көре  аламыз.

2.2.3.кесте. 2005 – 2006 жж. баланс.

 

Баланстың  баптары	Жылдың соңына (мың тг)		өсімі% (трендер)
	2005	2006
І бөлім. Ұзақ мерзімді  активтер	7101	12722	79,16
ІІ бөлім. Тауарлық – материалдық  запастар	11530	12047	4,48
ІІІ бөлім. Ақша  қаражаттары	3099	174	-94,39
ІV бөлім. Дебиторлық  берешектер	2286	21508	840,86
(активтер) барлығы (І+ІІ+ІІІ+ІV)	24016	46451	93,41
І бөлім. Меншікті  капитал	21741	38249	75,93
ІІ бөлім. Ұзақ  мерзіімді  міндеттемелер	-	-	-
ІІІ бөлім. Ағымдық  міндеттемелер	-	-	-
ІV бөлім. Салықтық  берешек	957	420	-56,11
V бөлім. Алынған аванстары бойынша есеп  айырысулар	-	-
VІ бөлім. Болашақтағы  периадтар  бойынша табыстар	-	-
VІІ бөлім. Несиелік  бюджет	1318	7782	490,44
Барлығы (пассевтер)(І+ІІ+ІІІ+ІV+V+VI+VII)	24016	46451	93,41

 

Осы  баланстан  көріп  отырғанымыздай  сыртқы  қарыздың  көздерден  тартылған  қаражаттар жоқ. Және  несиелік  берешектің  пассивтердегі  үлесі  өте  төмен. Бірақ  несиелік  берешек  2006 жылы күрт  өскені көрініп  тұр, бұл  ең алдымен  кәсіпорынның  инвестициялық  тартымдылығының  жоғарлануынан  болды. Ал  инвестициялық  көркемділігінің  жоғарлауы  серіктестіктің  қаржылық  жағдайының  жақсаруына  байланысты. Соңғы туралы талдауларды  төмендегі  коэффициенттік  талдаудан  көруге  болады.

Бұл  екі  жылдық  баланс  бойынша  ұзақ  мерзімді  активтер  79,16% - ға,  тауарлық  материалдық  запастар 4,48%  - ға, ақша  қаражаттары – 94,39% - ға, дебиторлық  берешек  840,86% - ға  және  жалпы  активтер  93,41% - ға  өскен. Көріп  отырғанымыздай   активтердің  ішінен ең  жоғары  өсім  қарқыны  дебиторлық  берешекте  болып  тұр. Мұндай  жағдай, яғни  дебиторлық  берешектің  күрт  өсуі «Сұлтан» ЖШС – тің өз  өнімдерін  қарызға  беруінен  болып  тұр. Бұл  болса, кәсіпорынның  болашақта  сапасыз  активтердің  көбеюіне  алып  келуі  мүмкін. Сондай – ақ  осындай тенденция  болашақта  айналмалы  қаражаттардың   тапшылығына  алып  келуі.

Ал  активтер  ішінен ең  төмен  өсім  қарқыны  тауарлық  материалдық  запастарда  болып  тұр. Бірақ  бұл төмен  деңгей  біздің  пікіріміз  бойынша  қауіпті  емес.

Пассивтерге  келетін  болсақ, ең  жоғары  өсім  қарқыны несиелік  берешекте  болып  тұр. Бұл  тенденция  біздің  пікіріміз  бойынша несие  алудың шарттары  мен  несиені  сый  – ақысының  2002 жылмен  салыстырғанда  төмендеуіне  байланысты.  Бұл  жақсы  қарқын, себебі несие  алудың  осындай  күрт  өсуі  «Сұлтан»  ЖШС – тің инвестициялық  тартымдылығының 2004 жылмен  салыстырғанда  жоғарлауымен байланысты.

Ал  ең төмен өсім  қарқыны  пассивтер  бойынша  салықтың  берешекке  тиесілі. 2.2.3. кестесінен  көріп  отырғанымыз  да  салық  берешегі  2005жылы және  2006 жылмен  салыстырғанда  56,11% - ға азайған. Бұл  болса, кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын  жоғарлатады.

Енді  бұл  көрсеткіштерден  коэффициенттік  қаржылық талдауға  көшуге  болады. Ең  алдымен  басты  коэффициенттер болып  табылатын  «Сұлтан»  жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің  рентабельдігін  талдайық.

Коэффициенттік  талдаудың  бірінші  қадамында.  Біз  келесі индикаторлардың динамикасын  қарастырамыз:

1. Серіктестіктің  таза  рентабельділік  нормасының  1999  - 2000жж аралықтарындағы   динамикасы.
2. Меншікті капиталдың   табыстылығы (ROE).
3. Активтердің табыстылығы.

Таза   рентабельділік нормасы таза  пайданың   өткізу  көлеміне қатысын  табу  арқылы шығарылады.  Оның  формуласы  келесідей  түрде   жазуға болады.

,  (1)

 

мұндағы, Н_т.р.- таза (нетто)  рентабельділіктің нормасы;

                 ТП-  таза  пайданың  сомасы;

                 ӨК -  өткізу көлемі.

Осы  формуланы  қолдану  арқылы  2.2.1.  кестесіндегі  мәліметтерден  рентабельділіктің  деңгейлерін  анықтайық.

1999 жылдың  нәтижелері бойынша  «»Сұлтан   серіктестігінің  таза  рентабельділігі  төмендегідей  болды. 

  ,  яғни 1,08 %

2000 жылдың  нәтижелері бойынша «Сұлтан»  серіктестігінің  таза  рентабельділігі  (Н_т.р.)  келесідей түрде қалыптасқан:

  ,  яғни  1,32 %.

2001 жылдың  қорытындыларына  сәйкес  осы   шаруашылық  субъектінің нетто   рентабельділігі   мынадай   деңгейге  жетті. 

  , яғни 2,70%

Ал  2002 жылғы мәліметтер  бойынша  «Сұлтан»  серіктестігінің  нетто  рентабельділігінің  нормасы  келесі  дейгейде  болды.

,  яғни  2,96 %

Ал  өткен  жылы  Н_т.р= 5.42% - ға   тең болды.

«Сұлтан»  серіктестігінің  нетто  рентабельділігі  коэффициенттік  талдау  көрсетіп  отырғандай  барған  сайын  жоғарлап келе  жатыр.  Мұндай  жағдайдың  қалыптасуы  біздің пікіріміз  бойынша  ең  бастысы  осы  серіктестіктің  егін  шаруашылығының  оның операциялық  қызметінде  басымды  болуынан. Ал  егін  шаруашылығының  пайдалылығы  жоғары  болуының , себебі  бидай  нарығындағы  соңғы  жылдар  бойынша  жоғары  бағлардың болуынан.

Бұл  тенденцияны  графикалық түрде  көрсетуге  болады. (2.2.1. сурет):

 

2.2.1. сурет.  «Сұлтан» ЖШС – тің  нетто   рентабельділігінің  динамикасы.(%)

 

Келесі  талдайтын көрсеткішіміз – бұл  «Сұлтан»  кәсіпорынының меншікті  капиталының  табыстылық  (ROE) * және  жарғылық  капиталдың рентабельділігі. Ол  екеуі к формулалар  арқылы  табуға  болады.

, (2)

Жарғылық  (нетто)  капиталдың  табыстылығы  , (3)

Мұндағы, ТП – таза  пайда;

                   ROE – меншікті  капитал табыстылығы;

                   НК – нетто(немесе  жарғылық)  капитал;

 

2002 жылдың  қорытындыларына  сәйкес «Сұлтан»  серіктестігінің  меншікті  және  нетто  капиталдарының  табыстылықтары  келесідей деңгейлерге  жеткен.

,  яғни  2,99%