Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу аудиті

Қарыздар беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер  банк ережелерімен және қарыз алушы  ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттарымен реттеледі. Бұл мақсатүшін кредиттік шарт рәсімделеді, онда кредитеу объектісі, қарыз беру мен қайтару мерзімдері прценттік мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі, тараптардың қарызды беру мен өтеу жөніндегі міндеттмелері, құқықтары мен жауапкершілігі, құжаттар тізбесі және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі мен басқа жағдайлар көрсетіледі.

Ұзақ мерзімді кредиторлық берешектерді тексергенде, аудитор бәрінен бұрын баланста көрсетілген, есепті кезеңнің басы соңындағы  қалдықтың Бас кітаптың жоғарыда аталған шоттар мен журнал-ордердің мәліметтеріне қарап сәйкестігін анықтауға тиіс.

Алйда мұны бірден жасауға болмайды, өйткені баланста синтетикалық шоттардың қалдықтары емес, аналитикалық есептің мәліметтері  келтіріледі. Басқаша айтсақ, баланстың «Қамтамасыз етілген қарыздар», «Қамтамасыз етілмеген қарыздар» және «Ұйымдардың бір-біріне және еншілес ұйымдарға беретін қарыздары», баптары аналитикалық есеп мәліметтері негізінде толтырылуы тиіс. Сондықтан аудитор синтетикалық есептің аналитикалыққа сәйкес болуына баса назар аудару тиіс.

Ата айтатын  жайт 4010-4030 шоттар бойынша аналитикалық есеп мерзімінде өтелмеген қарыздар, оларды берген банк түрлері бойынша: қарыз берушілер мен қарызды  өтеу мерзімдері бойынша мәліметтер банк көшірмелерімен расталуы тиіс. Қарыздарды банктер тиісті қамтамасыз етуге немесе кепілдікке және белгілі бір мақсаттарға беруге тиісті болғандықтан, біріншіден, кәсіпорын басшысын қамтамасыз ету құрамына кіруін немесе кепілдікті, екіншіден – қарызды мақстты пайдалану тексеру керек. Үшіншіден, оларды ынталандырудың толықтығы мен уақтылығына ерекше назар аудару қажет. Бұл үшін банк көшірмелерін тексеру керек. Қайтару мерзімі бұзылғанда мұның себебін анықтау талап етіледі.

Басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан алынған ұзақ мерзімді қарыздарды тексергенде, аудитор қарыз берушілермен мәліметтерді салыстыру нәтижелерімен анықтауға тиісті, қайтарылмаған қарыздың қаржы қалдықтарының дұрыстығын айқындауға тиісті. Аудитор бір мезгілде басқа кәсіпорындардан қарыз алудың негізділігімен заңдылығын да, сондай-ақ оларды өтеудің толықтығы мен мерзімділігін тексеру тиіс.

Сонымен қатар  аудитор қарыз және алынған несие  үшін процент төлеудің дұрыстығын тексеріп, сондай-ақ кәсіпорынның өтелмеген қарыз (несие) қалдықтарымен бірге осы  қарыз үшін банкке тиесілі процентті көрсету жайлы шешім (бұл туралы есеп саясатында жазылуы керек) қабылданғанын анықтау тиіс. Проценттер сомасы банктердің қарыздары жөніндегі проценттерді төлеу бойынша, шығыстар есебінің тиісті шоттармен бірге корреспонденциясында ұзақ мерзімді кредиторлық берешектер есебі шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.

Тексеру кезінде  аудитор берешек кәсіпорынға  берілген вексельдермен қамтамасыз етілгенін, ұзақ мерзімді қарыздар шотынан  есептен шығарылмайтынын, вексельдік операциялар есебі ережелеріне сәйкес ескерілетінін назарда ұстауға тиіс.

Ұзақ мерзімді кредиторлық берешектердің сондай-ақ «Кейінге қалдырылған салықтар»  бабы жатады. Бұл отандық бухгалтерлік есептің мүлдем жаңа объектісі, жаңа термин, оның және «Салықтық төлем», «Табыс салғы», «Бухгалтерлік табыс», «Салықтық табыс», «Салықтық әсер» тағы басқаларының мазмұны 11 «Табыс салығы бойынша есеп» БЕС-те ашылып көрсетіледі.

Олардың кейбірін қарастырайық:

1. есепті кезең ішіндегі салықтық төлем міндеттемелер тәсілімен салықтық әсер есебі негізінде анықталады. Бұл тәсілде табыс салығы кіріс алу барысында заңды тұлға шеккен шығыс ретінде қарастырылады және тиісті табыс пайда болған кезеңге есептелінеді;
2. есепті кезеңде пайда болған уақытша айырманың салықтық әсері салықтық төлемге кірізіледі және бухгалтерлік баланста «Кейінге қалдырылған салықтар» бабы бойынша көрсетіледі;
3. Бап бойынша кезең басы мен соңындағы қалдықтардың анықтығын айқындау үшін Бас кітаптың 4310 «Кейінге қалдырылған корпоративтік табыс салғы» шотының және 5 журнал-ордердің осы шотының мәліметтерімен салытыру керек;
4. 4310 шот кредиті бойынша мыналар көрсетіледі:

а) 7710 «Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар»  шотымен бірге корреспонденцияда  болашақта төлеуге тиісті салықтар сомасы;

ә) Дт 7710 шотының Кт 4310 шотының салықтық мөлшерлемесі ұлғаюына байланысты түзету енгізу;

б) Дт 6150 «Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден түскен кірістер» шоты Кт 4310 «Кейінге қалдырылған корпаративтік табыс салғы» шотының салықтық есептегі өсімінің артуы кезіндегі активтерді қайта бағалауға байланысты әлеуметті салықтық әсер сомасы;

5) 4310 шот дебеті  бойынша мыналар көрсетіледі:

а) уақытша айырмалардың пайда болуы мен жойылуы нәтижесінде  төленуге тиісті немесе 3110 «Төленетін корпоративтік табыс салғы» және 7710 «Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар» шоттарымен бірге корреспонденцияда зиянды өтеу нәтижесінде есепке жатқызылатын салықтар сомасы;

ә) салықтық мөлшерлемесінің 4310 шот Кт 7710 шотының кемуіне байланысты түзету енгізу;

 

2. Ағымдағы міндеттемелердің аудиті.

 

Ағымдағы кредиторлық берешектерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктреден қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.

Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары 3010-3030 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әр қайсысында «Қысқа мерзімді қарыздар» аралық шоты бар. Бұл щоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым – қарызды өтеуге аударылған соманы, кредиті бойынша айналым – қарызға алған соманы көрсетеді.

Өтелген кредиттер  сомасына 3000 «Қсықа мерзімді қаржылық міндеттемелер» бөлімшесінің (ақшалай  қаражаттың есебі бойынша шоттармен  корреспонденцияда «Банктердің  қысқа мерзімді қарыздары» аралық шоты) тиісті шоттары дебеттеледі.

Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебінің несиесін берген банк түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі.

а) қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезең шығыстарына  жатқызудың дұрыстығы;

ә) 3000 бөлімшесінің «Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер» («Қсықа мерзімді қаржылық міндеттемелер» аралық шоты) шоттар бойынша синтетикалық және аналитикалық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста жүргізудің дұрыстығы;

б) баланста «Ағымдағы  міндеттемелер» бөлімшесінде «Ұзақ мерзімді қарыздардың ағымдағы бөлігі» бабы келтіріледі;

в) қарыздарды өтеу мерзімі осы бап бойынша соманың  негізділігін анықтау қажет;

г) овердрафт, сенімді  клиентке оның шотындағы қалдықтан  тыс берілетін қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай-ақ жеке есептелетін, мерзімінде төленбеген банк қарыздары.

3020 «Банктік  операциялардың жекелеген түрлерін  жүзеге асыратын ұйымдардың қарызы»  шотына аналитикалық есеп, қарыз  берушілер мен қарызды өтеу  мерзімдері бойынша жүргізіледі.

Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімдік қарыздар көбінесе вексельмен коммерциялық кредит және берешек міндеттемелерге «серіктестік» кредит түрінде болады.

Қалдықтардың  жыл басы мен соңындағы «Басқадай  кредиторлық берешек» баланстық  бабы бойынша анық сенімділігін анықтауға баса назар аударған жөн. Сонымен бірге оларды Бас кітапта көрсетілген 3350 «Еңбекақы төйлеу бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3360 «Жалдау бойынша қысқа мерзімді берешек», 3380 «Төлеуге қысқа мерзімді сыйақылар», 3390 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек шоттар бойынша жиынтық қалдықтармен, сондай-ақ 9 журнал-ордердің   3350, 3360, 3380, 3390 шот кредиттері бойынша мәліметтермен салыстыру қажет.

 

3. Аудиторлық тексеруді жоспарлау және тәуекелділік..

 

Аудиттің объектілері ұйымның ерекшелігіне, басқарманың талаптарына байланысты әртүрлі болуы мүмкін: бухгалтерлік есеп, қаржылық есептілік, салық есебі, ұйымды басқару құрылымы, ұйымның активтерінің жағдайы, қаржылық тұрақтылық пен төлем қабілеттілігі және т.б. Ал қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер аудитінің объектілеріне келесілер жатады:

- қарыздар бойынша  банктермен;

- қысқа мерзімге  алынған қарыздар бойынша банктен  тыс мекемелермен;

- дивиденттер  және қатысушылар табысы бойынша  алашақтардың қысқа мерзімді  қарыздары бойынша;

- ұзақ мерзімді  қаржылық міндеттемелердің ағымдағы  бөлігі бойынша;

- қысқа мерзімді  басқалай қаржылық инвестициялар  бойынша есеп-айырысу.

Аудиторлық  тексеру жүргізу үшін қажетті  ақпарат көздері:

- заңға және  белгіленген нормаға сәйкес құжаттар;

- шаруашылық келісім-шарттары;

- коммерциялық  актілер;

- ішкі ұйымдастыру  құжаттары;

- өткен мембақылау, ішкі бақылау мен аудиттің  материалдары;

- бастапқы және  қосымша есеп құжаттамасы (төленетін  шоттар, шот-фактуралар, сенім хаттар, аванстық есептер, кассирдің есептері, банктік көшірмелер, тауарлы-транспорттық қосымшалар, төлем тапсырмасы, төлем құжаты);

- бухгалтерлік есеп регистрлері  (3010 "Қысқа мерзімді банктік  займдар", 3020 "Қысқа мерзімге  алынған қарыздар", 3030 "Дивиденттер  және қатысушылар табысы бойынша алашақтардың қысқа мерзімді қарыздар", 3040 "Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі ", 3050 "Қысқа мерзімді басқалай қаржылық инвестициялар " шоты бойынша сомалардың қозғалысы бойынша мәліметтер; № 4, 5, 9 журнал-ордер немесе экономикалық ақпараттарды арнайы бағдарламада өңдеген жағдайда жүйедегі ақпараттар);

- инвентаризациялау мәліметтері;

- тоқсандық және жылдық  бухгалтерлік есеп, бас кітап, "Сату" кітабы, "Сатып алу" кітабы;

- кредиторлық қарыздың  қозғалысы бойынша статистикалық  есептер және т.б.

Осылайша, жұмыста аудиттің бір түрі таңдалған - бұл операциондық аудит. Оның жалпы мақсаты - есептілікте  тартылған қаражаттардың қолда  бары мен қозғалысы ретінде көрсетілетін ұйымның қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелері бойынша есеп-айырысу жағдайы туралы мағлұматтардың объективті және сенімді болу деңгейіне өз пікірін білдіру болып табылады.

Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:

- ұйымдағы ішкі бақылау  жүйесі мен бақылау тәуекелділігін  бағалау;

- жасалған есептіліктің объективтілігін растау үшін мағлұматтар жинау.

Кез келген аудиторлық тексеру  үш кезеңнен тұрады: ұйымдастыру (дайындық), зерттеу (негізгі), аяқтау.

Ұйымдастыру кезеңі өз алдына екі әдістемеден тұрады: клиентпен  келісім-шартқа отыру, жоспарлау (старегиясы).

Аудитті жүргізудің негізгі  кезеңі тыңғылықты жоспарлау болып  табылады, ол аудитордың аудитті жүргізу  мерзімі, графигі және көлемі көрсетілген  жалпы жоспарын жасауынан тұрады. Біріншіден, клиенттің аудиторды  шақыру себебін анықтау қажет. Сосын  клиенттің айналысатын қызметімен, ішкі бақылау жүйесімен танысып, аудиттің жалпы бағдарламасы мен жоспарын дайындау болып табылады. Бұдан кейін міндеттеме- хаты, яғни клиент пен аудиторлық фирманың  арасында келісім жасалады. Міндеттеме- хатының нысаны ХАС - қа сәйкес жасалады. Бұл міндеттеме- хатында келесідей негізгі жағдайлар қарастырылады:

- екі жақтың міндеттемелері;

- аудитордың жасайтын  жұмысының көлемі;

- қойылған міндеттемелерге,  аудиттің көлеміне және тексеріс  жүргізуге аудитордың келісімі  құжаттамада расталады;

- ұйымның (клиенттің) алдындағы  аудитордың жауапкершілігі анықталады;

- аудиторлық есеп пен  қорытынды тапсырудың нысаны  анықталады.

Аудиторлық тексеру жүргізудің кезеңдері:

- осы ұйымның қызметінің  ерекшеліктерін зерттеу;

- жұмыс бағдарламасы мен жоспарын жасау;

- аудиторлық дәлелдеулерді  жинау және жұмыс құжаттарын  рәсімдеу;

- аудиторлық құжаттамалар құру;

- ұйымның қаржылық тұрақтылығы  мен төлем қабілеттілігі туралы  анықтама құру мен аудиторлық  қорытынды дайындау.

Жоспарлау кезеңінде келесідей  сұрақтар қарастырылады: тапсырыс берушінің бизнесінің бағыты, қызметінің тарихы, ағымдағы жағдайлары, болашақ перспективасы, өнімнің түрі, өнім шығарылатын нарық, бухгалтерлік есепті жүргізу формасы мен әдістері және т.б. Аудитті жоспарлау кезінде тәуекелділік пен маңыздылықты ескеру өте маңызды болып табылады. Аудиторлық қорытындыда тәуекелділік пен маңыздылыққа қатысты екі маңызды сөз тіркесі болуы қажет. "Біздің ойымызша" деуі, ол аудитордың қорытындыны өзінің жеке кәсіби пікірінде құрғандығын мәлімдейді және қаржылық есептіліктің дұрыс құрылғандығына ешқандай кепіл бермейді. Бұдан қаржылық есептіліктің дұрыс құрылмау тәуекелі бар деп қорытындылауға болады. Ал "Барлық маңызды жағдайларда" деген сөз тіркесін қолдануы аудиторлық қорытынды маңызды қаржылық ақпарат көздеріне жататынын білдіреді.

Осы түсініктер өте маңызды  болып табылады, өйткені ешбір  аудитор қаржылық есептіліктің бір  тиынына дейін нақты болатынына кепілдік бере алмайды. Маңыздылық - жасалған аудиторлық қорытындының сипаттамасын анықтауға мүмкіндік беретін маңызды фактор.

Бухгалтерлік  стандарттар бойынша комитет  әзірлеген "Қаржылық есеп беруді дайындау мен ұсынудың негіздерінде" "маңыздылық" ұғымына былайша түсінік берілген: "Егер ақпаратқа рұқсатнама беріліп, тиісті жеріне жөнелтілгенде пайдаланушының қаржылық есеп беру негізінде қабылдайтын экономикалық шешіміне әсерін тигізетін болса немесе ақпараттың бұрмалануы көрсетілуі пайдаланушының экономикалық шешіміне зиянын тигізіп жатса, онда мұндай ақпарат маңызды деп саналады. Маңыздылық баптардың немесе қателіктердің шамасына байланысты болады әрі соған орай белгілі бір жағдайларда олардың рұқсатнамасына (пропуск) немесе бұрмалануына қатысты уәж-пікір қабылданады. Яғни, маңыздылық көбінесе есеп берудің табалдырығын немесе нүктесін көрсетеді және қандай да бір пайдасын тигізетін ақпаратқа ие болатын сипаттамасы жоқ"(15).