Ұйымның меншікті капиталының есебі, талдауы және аудиті

Мұндағы: Кк/м  - қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының

                            коэффициенті;

                  Қк - қатыстырылған капитал;

                  Мк - меншікті капитал;

Бұл коэффициент кәсіпорын  активтеріне салынған меншікті қаражаттың әрбір теңгесіне қанша қарыз  қаражатын тартқанын көрсетеді. Біздің кәсіп- орынымызда бұл көрсеткіш келесі берілгендермен сипатталады:

Арнайы әдебиеттерде бұл көрсеткіш үшін қалыпты шектеу: Кк/м <1. Егер оның мәні бірден асып кетсе, онда кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығы қауіпті нүктеге (жағдайға) жетеді, бірақ жауап әр уақытта бір- жақты бола бермейді. Қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэф- фициенті салалық ерекшеліктерге, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сипатына және айналым қаражатының айналу жылдамдығына байланысты болады. Материалдық айналым қаражатының айналымдылығының жоғары көрсеткіштері  және дебиторлық борыштың одан да жоғары айналымдылығы  кезінде коэффициенттің қауіпті мәні бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорынның қаржылық дербестігіне ешқандай әсерін тигізбейді.

Кәсіпорынның ең төменгі  қаржылық тұрақтылығын сақтау үшін бұл  коэффициент ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің қатынас коэффициент інің мәнімен шектелуі қажет.

Кәсіпорынның тәуелсіздік (дербестік) дәрежесін сипаттайтын  ең бір маңызды көрсеткіштердің  бірі қаржылық тұрақтылық коэффициенті болып табылады немесе оны басқаша  инвестицияларды жабу коэффициенті деп атайды. Ол меншікті және ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (аванс- талған) капиталдағы үлесін сипаттайды және мына формуламен анықталады:

                                    Ккт = Мк + Ұм / Ак

Мұндағы: Ккт – қаржылық тұрақтылық коэффициенті;

                  Ұм – ұзақ мерзімді міндеттемелер;

                  Ак – авансталған капитал;

                  Мк – меншікті капитал;

Бұл дербестік коэффициентімен  салыстырғанда анағұрлым жұмсақ көр- сеткіш. Батыс тәжірибесінде бұл коэффициенттің қалыпты мәні 0,9-ға тең болуы керек, ал оның 0,75-тен төмендеуі қауіпті.

Жоғарыда көрсетілген  көрсеткіштер арқылы кәсіпорын капиталының  құрылымын сипаттай отырып, бөлек  топтар мен көздердің құрылымының  өзгерісіндегі әр түрлі тенденцияларды көрсететін жеке көрсеткіштерді де пайдалану керек. Мұндай коэффициенттерге бірінші кезекте қарыз қаражат- тарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті жатады. Ол ұзақ мерзімді міндет- темелердің меншіктік капитал мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің сомасына қатынасымен анықталады. Көрсеткішті есептеу формуласы келесідей:

                               Кұ/м = Ұм / Мк + Ұм

Мұндағы: Кұ/м – қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффициенті

                         немесе ұзақ мерзімді міндеттемелер  коэффициенті;

                  Мк – меншікті капитал;

                  Ұм – ұзақ мерзімді міндеттемелер;

Бұл коэффициент қаржылық есеп берудің активтерін қаржыландыру үшін меншікті капиталмен қатар тартылған  ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздардың  үлесін көрсетеді, кәсіпорын өндірісті жаңарту мен кеңейту үшін қарыз қаражаттарын қаншалықты интенсивті пайдаланып жатқандағына баға береді.

Капиталдың құрылымын  қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау үшін жоғарыда  келтірілген  көрсеткіштермен қатар инвестициялау  коэффициентін де қолдану ұсынылады. Ол батыс фирмаларында кеңінен қол- данылады және меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасымен анық- талады.

Активтерді құрудың  ең дұрыс жолы болып, меншікті капитал  барлық негізгі капиталды (айналымнан тыс активтер) және айналым капитал ының бір бөлігін жабатын кездегі жол саналады. Кәсіпорын, барлық қарыз қаражаттары алынып қойып жатса да өмір сүре беретін болады. Кәсіпорынның капиталын пайдалану туралы тағы бір қызық ой  - меншікті капиталды тек қана негізгі құралдарды сатып алуға жұмсап, ал айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) келесі жолмен қалыптасуы керек: 1/4 - ұзақ мерзімді қарыз есебінен, ал 3/4 – қысқа мерзімді қарыздар есебінен. Кәсіпкер, егер өзінің капиталы аз, ал басқанікі көп болса, жақсы жұмыс істейтін болады. Нарықтық қарым-қатынас осы принцип (қағида) бойынша құрылған. Аз ғана капиталың бола тұра, көп табыс алуға болады.

Меншікті, қарыз (қатыстырылған) және жалпы (авансталған) капиталдың қатынасын  әртүрлі тұрғыдан сипаттайтын коэффициенттермен  қалыптасқан жағдай, меншікті және қатыстырылған капиталдың (міндеттемелердің) құры- лымын және оның есеп беру кезеңіндегі өзгерістерін зерттеуді қажет етеді.  

Меншікті капиталды  зерттегенде өзіндік айналым  қаражаттарындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың қан- дай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарда бекітілмегендігін және осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы анықталады. Меншікті айналым қаражатының көлемін анықтау үшін, меншікті капиталдың сомасынан баланс активінің бірінші бөлімінің жалпы сомасын (қорытындысын) алып тастау керек.

        Тәжірибе жүзінде күрделі салымдарды қаржыландыру және негізгі құрал- дарды сатып алу үшін, меншікті капиталға теңестіріліп қосылатынғ ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар пайдаланылады. Қаржыландырудың осы қа- тыстырылған көзі ескеріліп, алдағы көрсеткіштің мөлшері анықталады. Бұл көрсеткіш абсолютті болып табылады, оның динамикадағы өсуі – оң, ал төмендеуі – теріс бағыты ретінде қарастырылады.

        Талдау кезінде меншікті айналым капиталының абсолюттік мөлшерін анықтаумен қатар, оның жалпы меншікті капиталдағы үлес салмағында табу керек. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының әлдеқайда нақты сипаттамасы болып саналады. Арнайы әдебиеттерде оны іс жүзінде жұмсау (моневрлік) коэффициенті деп аталады.

        Ол кәсіпорынның меншікті қаражаттарының қандай бөлігі, осы қара- жаттарды еркін жұмсауға болатын, мобильді нысанда екендігін көрсетеді және келесі формуламен анықталады:

                                            Кж = Ма.к / Мк

Мұндағы: Кж – жұмсау коэффициенті;

                            Ма.к – меншікті айналым капиталы;

                            Мк – меншікті капитал;

        Бұл коэффициентті  А.Д.Шеремет, Р.С.Сайфуллин, Е.В.Негашев осылай анықтайды. Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттары  негізгі құралдарды алуға және капитал салымдарына бағытталатынын ескере отырып, В.В.Ковалев, Э.А.Мар- карьян және Г.П.Герасименко бұл коэффициентті меншікті капиталға ұзақ мерзімді міндеттемелерді қосып есептейді. В.Ф.Палий бұны «дұрыс десе де біз оған қосыла алмаймыз, себебі сөз жұмыс капиталы жайында емес меншікті айналым капиталы жайында болып отыр. Жұмсау коэффициентінің төмен мәні кәсіпорынның меншікті қаражатының көп бөлігі иммобильді сипаттағы құн- дылықтарда бекітілгендігін көрсетеді, ал олар тез айналатын қаражаттар емес, яғни ақшаға тез айнала алмайды.

         Қаржылық көзқараспен айтсақ оның өсуі және жоғары деңгейі кәсіп- орынның қаржылық жағдайын оңды деп сипаттайды: бұл кезде меншікті қаражаттар мобильді, олардың көп бөлігі негізгі құралдарға да, айналымнан тыс активтерге де емес, айналым қаражаттарына салынған. Сондықтан жұмсау коэффициентінің өсуі кәсіпорын мүлкінің нақты құрылымындағы мүмкін болатын шектерінде ғана тиімді. Егер коэффициент негізгі құралдардың құнының азаюынан емес, негізгі құралдарға қарағанда меншікті қаражат көздерінің тез өсуіне байланысты көбейсе, онда коэффициенттің жоғарылауы шыныменен кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының артқанын дәлелдейді.

         Оптимальді мөлшері ретінде жұмсау коэффициенті ≥ 0,5 деп алынуы мүмкін, бірақ іс жүзінде көрсеткіштің тұрақты қалыптасқан мәндері жоқ. Бұл көрсеткіштің ұсынылып отырған деңгейі кәсіпорынның менеджері мен оның меншік иелері өз қаражаттарын мобильді және иммобильді активтерге салудың тепе-теңдік принципін сақтау керек екендігін көрсетеді, бұл баланс өтімділігін қамтамасыз етеді.

        Жұмсау коэффициентінің мәні, кәсіпорын қызметінің сипатына байла- нысты: оның әдеттегі деңгейі материал сыйымдылығы жоғары өндірістерге қарағанда қор сыйымдылығы жоғары өндірістерде төмен болуы керек (себебі қор сыйымдылығы жоғары өндірістерде меншікті қаражатының айтарлықтай бөлігі негізгі өндірістік қорларды жабудың көзі болып табылады).

        Кәсіпорынның тауарлы-материалдық қорлары мен шығындарының қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілуінің абсолютті көрсеткіштері қаржылық тұрақтылықты талдау үшін басты рөл атқаратынына сәйкес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының басты көрсеткіштерінің бірі болып қорларды қалыптастырудың өз көздерімен қамтамасыз етілу коэффициенті саналады, ол меншікті айналым қаражатының тауарлы-материалдық қорлар мен шығын- дарды жабу коэффициенті деп атайды. Ол келесі формуламен есептеледі:

                                                Кқ/қ = Мак / Қтм

         Мұндағы: Кқ/қ - тауарлы-материалдық қорлардың қамтамасыз етілу

                                   коэффициенті;

                            Мак - меншікті айналым капиталы;

                            Ктм -  тауарлы-материалдық қорлар;

         В.В.Ковалев, Э.А.Макарьян және Г.П.Герасименко оны меншікті айналым және ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының сомасын кәсіпорынның қорлары мен шығындарының құнына қатынасымен анықтайды.

        Материалдарды айналым қаражаттарын жабу коэффициенті қандай дәре- жеде тауарлы-материалды қорлар мен шығындар меншікті қаражаттармен жа- былғанын  және қарыз қаражаттарын  тартуды қажет етпейтінін көрсетеді.

        «Шаруашылық тәжірибенің статистикалық орташаланған мәліметтерінің негізіне алынған оның қалыпты мәні»- деп жазады А.Д.Шеремет және Р.С. Сайфуллин, - келесі түрде болады:

                                                    Кқ/қ ≥ 0,6 - 0,8

Қорлар мен шығындардың  меншікті айналым қаражаттарымен қамта- масыз етілудің қалыпты коэффициенті, меншікті қаражат көздерімен қажетті қорлар мен шығындарын, қалғандарын қысқа мерзімді қарыздармен жабу назарға алынып анықталады. Бірақ бүл кезде қорлар мен шығындардың көлемі, олардың айналу жылдамдығы жоғарылаған кезде негізделген қажеттілікке сәйкес болуы тиіс. Егер олардың мөлшері негізгі қажеттіліктен асып кетсе, онда меншікті айналым қаражаттары материалдық қорлардың бір бөлігін ғана жаба алады, яғни көрсеткіш <1 болады. Керісінше кәсіпорынның материалдық қорлары үздіксіз жұмыс істеуге жеткіліксіз болған жағдайда көрсеткіш >1 болуы мүмкін, бірақ бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайы жақсы екендігін көрсетпейді. Сондықтан материалдық қорлардың меншікті айналым қара- жаттарымен қамтамасыз етілу көрсеткішінің деңгейін ең бірінші материалдық қорлардың жағдайына байланысты бағалап қарастыру керек.

         Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын тек қана қаражат көздерінің құрамымен емес, сонымен бірге қаржылық есеп берудің активтеріне салудың дұрыстығымен де сипатталады. Сондықтан меншікті қаражаттардың құры- лымын бағалаумен қатар кәсіпорынның қарыз қаражаттарының құрылымы да қарастырылады.

         Қатыстырылған капиталды талдау. Талдау жүргізу үшін қарыз қара- жаттарының әрбір баптарының есеп беретін көрсеткіштерін топтық қоры- тындылармен сәйкестендіру қажет, олардың базистік көрсеткіштерден ауыт- қуларын анықтап, қатысты өлшемдердің өзгерістерін көрсету керек.

Дебиторлық пен кредиторлық  борыштың қатынасы негізінен 2/1 болуы  керек деп ұсынылған. Егер кредиторлық  борыш дебиторлық борышпен қамтамасыз етілмеген болса, онда бұндай жағдайды жағымсыз деп айтуға болады, себебі ол өзіндік қаражаттың әлдебір өтімді бөлігінің ақшаға айналуын бәсеңдетуі мүмкін. Егер кәсіпорынның коммерциялық несиесі дамыған болса, онда дебиторлық борышы қатты өсіп кетуі мүмкін.

Талдаушыныңкелесі маңызды  жұмысы – кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның қаржылық тұрақтылығы дәрежесі бойынша топтауға мүм- кіндік беретін абсолютті көрсеткіштерін зерттеу.

Қаржылық көрсеткіштердің  абсолютті көрсеткіштері – тауарлы-мате- риалдық қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу дәре- жесін көрсететін көрсеткіштер.

Тауарлы-материалдық  қорладың қалыптасу көздерін сипаттайтын  үш негізгі көрсеткіш анықталады:

1.Меншікті айналым  капиталының бар болуы (Ма.к). Бұл көрсеткіш меншікті капитал мен (баланс пассивінің бірінші бөлімі) ұзақ мерзімді ак- тивтердің (баланс активінің бірінші бөлімі) арасындағы айырма ретінде анықталады. Ол меншікті айналым қаражаттарын сипаттайды. Алдыңғы ке- зеңмен салыстырғанда оның көбеюі кәсіпорын қызметінің болашақтағы да- муын көрсетеді. Құрылысына қарай меншікті айналым капиталының бар бо- луын былай жазуға болады:

                          Ма.к = Мк –Ұа = Iб П – Iб А.

Мұндағы: Iб П – баланс пассивінің бірінші бөлімі;

                  Мк – меншікті капитал;

                  Iб А – баланс активінің бірінші бөлімі;

                  Ұа – ұзақ мерзімді актив;

Мак көрсеткіші бірқатар маңызды талдау коэффициенттерін есептеп табу үшін пайдаланылады: кәсіпорынның ағымдағы активтерін жабу коэффициенті (бұл көрсеткіштің нормативті мәні 0,1-ден төмен болмауы керек), тауарлы-материалдық қорларды жабу коэффициенті (бұл көрсеткіштің нормативті мәні 0,6-дан төмен емес) және тағы басқалары.

2.Тауарлы-материалдық  қорлардың меншікті және ұзақ  мерзімді қарыз- дың қалыптасу көздерінің бар болуы (Ма.к/ұз).

Бұл көрсеткіш алдындағы көрсеткішті, яғни меншікті айналым капита- лының ұзақ мерзімді міндеттемелер сомасына қосу жолымен мына форму- ламен анықталады:

                           Мак/ұз = Мак + Ұмз = Мак + IIб П.