Қазақстанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен даму тарихы

   Қазақстандық  белгілі тарихшы К. Нұрпейісов [7] жоғарыда аталған үш кезеңді алғашқы аграрлық өзгерістер жүргізілген жылдар деп атамайды, автор оны «Қазақстанның ауылшаруашылығында көпукладтылықты жою және социалистік укладтың жеңу үрдісі» деп тұжырымдаған. Автордың көрсеткен кезеңдері нақты жылдармен белгіленбеген. Аталған кезеңдегі Қазақстан мен Орта Азияда жүргізілген өзгерістерді С. Карамедин екі кезеңге бөліп қарастырған. Бірінші кезеңі 1917-1922 жылдар аралығы, онда отаршылдық аграрлық саясаттың, ірі феодалдық жер иеліктері жойылып, өзіндік ерекшеліктерге ие болды деп көрсеткен. Автордың бір кемшілігі, екінші кезең туралы ештеңе айтпаған және зерттеуде Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы жағымды фактор ретінде сипатталған.

   Қазақстандағы Кеңес өкіметінің аграрлық саясатын М. Ким екі кезеңге бөліп қарастырған. Онда бірінші кезең 1918-1920 жж. бір тұтас аграрлық саясаттың қалыптаспаған уақыты, жергілікті жерлерде өкімет ұйымдары өз бастамаларымен жер мәселесіне қатысты жүргізу жұмыстары жатқызылған. Екінші кезең – 1920-1921 жж. өлкеде орталықтандырылған биліктің құрылуымен аграрлық саясаттың жалпы кеңестік жер туралы заңдары негізінде іс-жүзінде жүзеге асырылуы, аграрлық реформалардың кең көлемде жүргізіле бастағандығы туралы қарастырылған. Кеңес үкіметінің орнауы жылдар қарсаңындағы ауыл-село халқының санағы А. Алексеенконың еңбектерінде көрсетілген.

   Кеңестік  дәуірдегі аграрлық реформаларды үш кезеңге бөлумен келісетін болсақ, онда бірінші кезеңге – 1917-1940 жылдар, екінші кезеңге – 1941-1964 жылдар, үшінші кезеңге – 1965-1990 жылдар аралығы деп алсақ, бұл мәселе зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымымен тұспа-тұс келмек. Сондықтан осы кезеңдегі аграрлық реформалардың қабылдануы аграрлық білім беру жүйесінің қалыптасуына алғышарт болды. 1929 ж. Қазақстандағы алғашқы Мал дәрігерлік институты мен 1930 ж. Ауылшаруашылық институттарының ашылуы туралы жүйелі зерттеулердің болмауы өкінішті-ақ. Бұл институттардың құрылу тарихы туралы мәліметтерді тек мұрағат құжаттарынан алуға болады.

   Қазақстан бойынша аграрлық білім беретін  үшінші жоғарғы оқу орны 1952 ж. Семей қаласындағы Семей Зоотехникалық-ветеринариялық институтының ашылуына 50 жыл толу қарсаңында институттың құрылу тарихы мен шығармашылығы жөнінде жазылған кітаптың маңызы зор болды. Осы сияқты С. Сейфуллин атындағы Ақмола Аграрлық университеті, Орал қаласындағы Батыс Қазақстан Ауылшаруашылық институты туралы жинақтарда институттың бүгінгі күнге дейінгі шығармашылық қызметі жазылған [8]. Бұл жинақтарда зерттеу жұмысымызға қатысты көптеген мәліметтер берілген. Әсіресе, өзінің ашылуынан бастап 1967 ж. дейін Ақмола Ауылшаруашылық институтының 25 жыл көлемінде филиалдары болып келген Көкшетау және Қостанай қалаларындағы Ауылшаруашылық институттарының құрылуы мен өз алдына жеке бөлініп шығу кезеңіне дейінгі шығармашылығы бір жүйеге келтіріліп сипатталған. Бұл ғылыми жинақтардың аграрлық мәселені зерттеуге арналған еңбектер жазуда, осы сала бойынша ізденушілердің зерттеу жұмыстарына берері мол.

   1946 жылдан еліміздегі колхоздарды  ірілендіру тәрізді өзіндік шырқау  шегіне жеткен әкімшіл-әміршіл  жүйеге тән, терең жан-жақты  ойластырылмаған, қисынсыз шараларға жол берілді. Сталиндік асыра сілтеу әрекеттері өз жалғасын тапты. Дегенменде, ауыл шаруашылығы халық сұранысын өтеумен қатар жүргізілгендіктен, осы кезеңде жарық көрген әдебиеттердің көпшілігі кеңестік сипатта болғанымен, ондағы негізгі ауыл шаруашылығын дамытуда іске асырылған шараларды жоққа шығара алмаймыз. Олардың қатарына А. Пронин, Н. Кудрявцев, А. Киселевтың  еңбектерін жатқызуға болады. Бұл авторлармен ауыл шаруашылығы дақылдарын егіп өсіру мен жинауды ұйымдастыру және оның технологиясы зерттелген. Онда еңбекті ұйымдастыру және машина-трактор агрегаттарын құрастыру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру ұғымдары ашып көрсетілген, еңбек өнімділігін арттыру және ауыл шаруашылық өнімінің өзіндік құнын арзандату, сондай-ақ ауыл шаруашылық жұмыстарын іске асырудың жоспарлары туралы жазылған.

   1940 жж. мал шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері                           С. Абдулпаттаев, К. Дияровтың, К. Рыспаевтың еңбектерінде қарастырылған. С. Абдулпаттаев мақалаларында мал шаруашылығының ауыр жағдайының себептері жем-шөп базасының жоқтығымен, табиғи шабындықтар мен жайылымдардың нашар пайдалануымен, ауылдық жерлердегі фермаларда ауыр жұмыстар механикаландырылмағандығы және мал шаруашылығында қажетті кәсіби мамандардың жетіспеушілігімен түсіндірген.

   Ауыл  шаруашылық еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, өмір деңгейі және мәдени-тұрмыстық  мәселелері А. Аубакиров, С. Баишев,       Н. Күзембаев, Х. Абжанов және тағы басқа тарихшылар еңбектерінде қарастырылған. Аталған авторлар зерттеулерінде әлеуметтік талдау арқылы ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді көрсете отырып, ауыл шаруашылығының кәсіби мамандардың жетіспегендігіне де тоқталды. Ауыл шаруашылық мамандары арқылы осы ауыл шаруашылығын дамытуды ғылыми жолмен ұйымдастыру ұсынылған. Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектерде аграрлық мәселелер ауыл шаруашылығын дамыту деп берілген.

   А.Н. Құдайбергенов, Б.С. Сүлейменовтың [9] зерттеулерінде Қазақстанның ауыл шаруашылығының даму үрдісі жан-жақты қарастырылған. Авторлардың еңбектерінде жоғарғы оқу орындарымен даярланған ауыл шаруашылық мамандары Қазақстанның ауыл шаруашылығын зерттеуде, оны дамытуда маңызды орын алатындығы туралы айтылды. Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту елдің әлеуметтік-экономикалық, мәдени, тұрмыстық жағдайының көрінісі екендігі туралы бірқатар деректер берілген. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығын дамыту адамзаттың даму, өсу жолдарымен байланыстырылып, қарастырылған.

   1954 ж.СОКП ОК-нің ақпан-наурыз пленумында  қолдау тапқан тың және тыңайған  жерлерді игеру қолға алынды. Тың және тыңайған жерлерді игерудің келеңсіз салдарына қарамастан экономикалық жағынан тиімділігі – ауыз толтырып айтарлықтай әрі нәтижелі, мардымды болмады. Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игерудің ғылыми негізерін зерттеген В.Е. Казаков , өз еңбегінде осы жылдары Қазақстанға қанша өндіріс техникаларының әкелгендігі (трактор, комбайн, ауыл шаруашылық техникалары) жөнінде нақты сандық көрсеткіштер келтірген. Сонымен қатар, С. Тұрғанбаев пен Б. Қайымовтың зерттеулерінде тың және тыңайған жерлерді игеру мал шаруашылығының дамуына жол берді – деген қарама-қайшы пікірлер айтылған, бірақ бұл кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектердің көпшілігіне таңылатын кемшілік деп қараған дұрыс болар. 1970-ші одақ көлемінде жылдары ауыл шаруашылығы өндірісін интенсивтендіру жөнінде кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілгенімен, Қазақстанда осы мәселе әлі жете зерттелмегені жөнінде айтылған. Осы кезеңде жүргізілген аграрлық саясаттың жергілікті қазақ халқы үшін тиімсіз жақтарын ашып көрсеткен М.Қ. Қозыбаев, М.Қ. Қойгелдиев,     Қ.С. Алдажұманов, Ж.Б. Абылхожин [10] және т.б. тарихшылардың еңбектерінде кеңінен қарастырылып, қазіргі көзқарас тұрғысында жаңа тұжырымдар жасалған. Сондай-ақ, Т.О. Омарбековтың, Қ.С. Қаражановтың ғылыми мақалаларында тың игерудің кемшіліктері мен қателіктері ашып көрсетіліп, Қазақстанның 1920-1930 жж. қоғамдық-саяси жағдайы кеңінен зерттелген. Әсіресе, аталған кезеңде аграрлық реформалардың жергілікті халық үшін нәтижелі болмағандығын, қазақ халқының үлесіне берілген жерлер жөнінде шынайы деректер негізінде дәлелдеп, көрсеткен.

   Ауыл  шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту, күрделі қаржы  бөлу, халық шаруашылығында ғылыми-техникалық прогресті дамыту, совхоздар мен  колхоздарды мамандандыруды жетілдіру  мәселесі         Е. Теміровтың еңбегінде қарастырылған. Автор ауыл шаруашылығын мамандандыруды жүргізу экономикамен тығыз байланыста болатындығын және ауыл шаруашылығын орналастыруды белгілі бағыттағы немесе, әртүрлі маманданған шаруашылықтардың жағрафиялық орны деп көрсеткен. Аталған авторлардың еңбектерінде жер бөлінісін пайдалану ісі осы уақытқа дейін отан тарихы ғылымында зерттелмеген тың мәселелерге арналған. Сондай-ақ, еліміздің әртүрлі аймақтарында ауыл шаруашылығын өркендетуді ғылыми негізде ұйымдастырудағы еңбек өнімділігі, егіншілік мәдениеті жоғары, әрі сапалы, әрі арзан өнім өндірген шаруашылықтардың іс-тәжірибелері де айтылған. Сонымен қатар, В.Г. Шайкин мен М.В. Глинканың зерттеулерінде 1980 ж. дейін жасалған ауыл шаруашылығын дамытудың жоспарлары ендігі жаңа технологиялық жетістіктерге байланыты ескіргендігі, келешекте елдегі ауыл шаруашылықты дамытудың жоспарларын жаңа ғылыми-техникалық құрылымдармен байланыстыра құруға көшу ұсынылған және егістік, бау-бақшалық, фермалық жұмыстардағы еңбек бөлінісінің тиімділігін арттыруда маңызды тұжырымдар берілген.

   Ауыл  шаруашылығын зерттеуші ғалымдардың  бірі Ә. Байжұманов өз еңбегінде мал  шаруашылығының ғылыми негізі – зоотехника саласының қызметін қарастырған. Онда мал тұқымын жүйелі түрде асылдандырып, ұтымды жолмен сауықтандыру, бағып-күтуді ұйымдастыра отырып, малдан сапалы, мол әрі арзан өнім алудың тиімді жолдары көрсетілген. Автордың зерттеулері ауыл шаруашылығы малын өсіру пәнінің оқу бағдарламасына сәйкес жазылып, жоғарғы аграрлық оқу орындарындағы зоотехника мамандарын және шаруашылық мамандарына даярлауға ұсынылған.

   Қазақстандағы аграрлық ғылымды зерттеу барысында  іске асырылған жұмыстар жөнінде  Т. Тазабеков пен А. Тазабекованың зерттеулерінде Жетісу жерінде алғаш егіншілікпен айналысқан кезден бастап, топырақ құнарлылығын сақтау және оны игеру туралы агрономиялық ғылымның мол деректі материалдары берілген. Аграрлық жоғары оқу орындарының топырақтану мамандығына арналған еңбекте топырақ процестері мен мәдени өсімдіктердің минералдық қорегін түсіну және игеру мәселелері қамтылған. Сонымен қатар, зерттеу жұмысымызды жазу барысында аграрлық оқу орындарында ауыл шаруашылық мамандарын даярлауға арналған оқу құралдары мен оқу бағдарламаларының да өзіндік орны бар. Онда студенттерге дәріс оқудың немесе, семинар сабақтарын өткізуді жақсарту мақсатында әдістемелік нұсқаулар берілген. Оқу жоспары әрбір оқушылар тобының міндетті түрде орындап отыратын құжаты. Гурьев облысының ауыл шаруашылығын өркендету жүйесіне арналған кітапта, Гурьев облысында агротехника мен жерді суару әдістері 1950 жылдары төмен дәрежеде болғандығы туралы деректер берілген. Сондықтан осы кітапта үлгі боларлық ауыспалы егістер мен агротехникалық нұсқауларды белгілеуге, сол сияқты тыңайтқыштар енгізу, еңбекті көп керек ететін жұмыстарды механикаландыру мәселелеріне, әсіресе суармалы егіншілікке көп көңіл бөлінген. Гурьев облысының ауыл шаруашылығында ұлан-байтақ шөл және шөлейт жерлердің табиғи шабындықтары мен жайылымдарын аз шығынмен неғұрлым толық пайдалануға тиімді мал шаруашылығы негізгі орын алғандығы туралы мәліметтер берілген. Ондағы ет пен сүт өндіруге бағытталған арнаулы сиыр шаруашылығы құрылғандығы, ел экономикасын арттыруға септігін тигізген. Әсіресе, зерттеу жұмысымызды жазуда Орталық Комитетпен қабылданған пленумдардағы ауыл шаруашылығын дамыту жөнінде қабылданған бағдарламалары көптеген мағұлматтар берді. Мысалы, 1978 ж. Мәскеуде өткен ОК КОКП-ның шілдедегі пленумында қабылданған бағдарламада ауыл шаруашылық ғылымын дамытудың бірнеше жобалары ұсынылған. Осы съезде барлық ауыл шаруашылығын дамытуға арналған бағдарламаларға сәйкес аграрлық ғылымды дамытуға жағдайлар жасау туралы ұсыныстар жасалған. Осы уақытқа дейінгі ауыл шаруашылығының жетістіктері аграрлық ғылымның ғалымдарымен ауыл шаруашылығына енгізілген ғылыми жаңалықтары негізінде нәтижелі болып табылатындығы, алдағы уақытта оны дамытуға баса назар аудару қажеттігі айтылған. Жоғарыда аталған еңбектердің барлығы әр кезеңдегі ауыл шаруашылығының даму жағдайына арналған, бірақ бұл зерттеулерде ауыл шаруашылығын дамытудың тиімді жолы білікті мамандар даярлаудағы аграрлық немесе сол кезеңдегі ауыл шаруашылық жоғарғы оқу орындарының маңыздылығы мен атқаратын қызметіне байланысты берілген мәліметтер жоқтың қасы.

   Қазақстанда аграрлық ғылыми-зерттеу орталықтарының ашылуы жөнінде тың деректер алғаш  рет Аграрлы Қазақстан жинағында берілген. 1957 ж. басында Шортанды ауылшаруашылық тәжірибе стансасының негізінде Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты құрылды, кейін ол Бүкілодақтық астық шаруашылығы ҒЗИ болып қайта құрылған. Оның қызмет көрсету аймағына солтүстік облыстардың барлығы кірген. Су және орман шаруашылығы, өсімдіктерді қорғау ғылыми-зерттеу Республикалық институттары мен Солтүстік мал шаруашылығы ҒЗИ, ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру тың ҒЗИ, қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ, шабындық жайылым шаруашылығы қазақ ҒЗИ, күріш қазақ ҒЗИ, өсімдікті қорғау қазақ ҒЗИ құрылғандығы жөнінде нақты мәліметтер берілген. Әсіресе, 1974 ж. мал ашруашылығы қазақ ҒЗИ негізінде екі институт ұйымдастырылған: қой шаруашылығы қазақ ҒЗИ және мал шаруашылығы қазақ ҒЗТИ туралы деректер көптеген еңбектерде кездесе бермейді. Біздің қарастырып отырған тақырыбымызға қатысты 1971 ж. Қазақстан мен Қырғызстанда жүргізілетін, ауыл шаруашылығы, су және орман шаруашылығы бойынша ғылыми-әдістемелік басшылық және зерттеулерді үйлестіру үшін ЛБАШҒЗА (ВАСХНИЛ) Шығыс бөлімінің ашылуы, Қазақстанның аграрлық саласын зерттеуде маңызды орын алған.

   Қазақстанның  әлеуметтік-экономикалық дамуын, кеңес  өкіметінің ауыл шаруашылығын басқаруда  жүргізген саясатын ғылыми тұрғыдан зерттеп, арнайы  қарастырған С.А. Байтілен, Қ.Қ. Байсарина, А. Прімбетова [11].

   С.Ф. Мажитов өз еңбектерінде қазіргі  заманда, еліміз егеменді даму кезеңінде  ұлттық сананы өркендету үшін тарихшылар қауымының ең өзекті мәселелерінің  бірі – тарих ғылымы және тарихи білім беру саласында қоғам мен билік арасындағы қатынасты жүйелеу, жан-жақты зерттеу ісіне ерекше көңіл бөледі [12]. Сондықтан да аграрлық білімнің қоғамда алатын орнын анықтау, оның тарихын зерделеу – тарих ғылымы мен тарихи білім беру салаларын терең дамытуға бейімделген өзекті мәселеге айналады.

   Тарихнамалық  талдауларды қорытындылай келе, көптеген деректерде аграрлық жоғары оқу орындарының қай жылдары ашылғандығы және нақты территориялық орналасуының сипатталуы ғана айқындалып отыр. Біздің қарастырып отырған Қазақтанда аграрлық білімнің қалыптасуы мен дамутарихы (1918-1991 жж.) туралы нақты зерттеулердің болмауы, бүгінгі таңда отан тарихындағы осындай қалыс қалған тұстарын зерттеуді қажет етеді. Зерттеу жұмысында Кеңес үкіметі кезінде жарық көрген еңбектер мен қазіргі заман тұрғысында жазылған зерттеулер салыстырмалы тұрғыда жүйеленіп, сараланып берілді.