Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты

•активтер мен олардың қалыптасу көздері  арасындағы сәйкестікті, оларды тара-тудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті  зерттеу;                        

•айналым  капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндетте-мелермен арақатынасын анықтау;                                                                        

•қаржы-есептік  және несие ережесін сақтау;                                                                     

•кәсіпорын  активтері және оның міндеттемелерінің  құрылымын зерттеу;                     

•ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш 

және  қорлар есебі;                                                                                                                            

•баланстың  өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;                                                                                                                                 

• кәсіпорын  табыстылығын бағалау;                                                                                       

• кәсіпорын  табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың дең-гейінің өзгеруіне  әсер етуші факторларды есептеп  шығару;                                                                                                         

• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;                                                               

• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзім-ді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.                  

   Қаржылық  жағдайды талдау кәсіпорынның, шаруашылық  қызметін талдау-дың қор ытындылаушы  кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:

жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған  капиталдың көлемі мен құрамына өзгеріс  әкелетін қызметі болып табылады.                                                                                                                 

   Жоғары  сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық ресурстарының  қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс  процесінде өнім сапа-сының төмендеуі  және оны сатудың қиындықтары  кәсіпорын шотына ақша қа-ражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның төлеу  қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.                                                        

1.2. Кәсіпорынның  қаржылық  жағдайын талдаудың  ақпараттық негізі.

   Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады.                                                                                               

   ҚР  Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы  №2732 "Бухгалтерлік есеп туралы" заң  күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар  жатады:                                                                                               

1) бухгалтерлік  баланс;                                                                                                               

2) қаржы-шаруашылық  қызметінің нәтижесі туралы есеп;                                                  

3) ақша  қаражаттарының қозғалысы туралы  есеп.                                                                         

   Онда  сонымен қатар түсіндірме хат  болады, сондай-ақ қаржылық есеп беру-ге негізделген немесе қаржылық есептен  алынған материалдармен толықты-рылуы  мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хат-та, берілген субъектінің есеп және есеп берудің  қандай саясатын ұстап отырған-дығы және каржылық есепті пайдаланушылардың  талаптарына сай басқа да ақ-параттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған: субъектіге әсер етуші тәуекел мен белгі-сіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер  туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы  географиялық сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат  ретінде қарастырылады.                        

   Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған жеңілдетілген түрде  толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер де төмендегі көрсетілген 3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана (соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға  ие болады:

1) зейнетақыны,  жәрдем ақша және басқа әлеуметтік  төлемдерді есептеу, сон-дай-ақ  жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген  10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;                                                                                                                                          2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;                           

3) активтердің  жалпы құны 60000 еселік есептік  көрсеткіштен аспайды. Қазіргі  кезде бізде қолданылып жүрген  отандық қаржылық есеп негізі  шамалары бо-йынша халықаралық  есеп стандартының талаптарына  сай келеді, себебі ҚР-да соңғы  жылдары бухгалтерлік есепті  халықаралық тәжірибеге бейімдей  отырып реформалау процесі белсенді  жүргізілді, ол біріншіден, негізін  құраушы нарық-тық қатынастар  болып табылатын жаңа экономикалық  жүйенің қалыптасуымен, екіншіден,  біздің еліміздің әлемдік экономикалық  кеңістікке кіруімен байла-нысты.                                                                                                                                                     

   Нарықтық  экономика жағдайында қаржылық есеп шаруашылық субъектіле-рінің қызметі  жөнінде қаржылық ақпараттардың  жүйелендірілген бірден-бір кө-зіне, әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы шаруашылық субъектілерінің өзара  негізгі байланысына және басқару  шешімдерін қабылдауға қажетті анали-тикалық  есептердің ақпараттық базасына айналды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік баланс атқарады.                                                                                                    

     Баланс - есепті жылдың басындағы  және соңындағы кәсіпорынның  қаржы-лық жағдайын сипаттайды  және маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, ба-ланс меншік иелерін  шаруашылық субъектісінің мүліктік  жағдайымен таныс-тырады. Осы арқылы  олар бұл субъекті нені иеленеді, материалдық құралдар-дың сандық  және сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын арада үшінші  жақ алдындағы өз міндеттемелерін  ақтай ала ма, соны білдіреді.  Екіншіден, басшы-лар кәсіпорынның  басқа ұқсас кәсіпорындар жүйесіндегі  өз орны, таңдап алын-ған стратегиялық  бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды  пайдалану тиім-ділігінің салыстырмалы  сипаты және кәсіпорынды басқару  бойынша әр түрлі сұрақтарға  шешімдер қабылдау туралы түсінік  алады. Үшіншіден, баланстың мазмұны,  оны ішкі қолданушылары сияқты  сыртқы қолданушыларға да пайда-лануға  мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар  жұмыс процесінде дұрыс шешім  қабылдау үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда, сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін көмек ала-ды, ал талдаушылар қаржылық талдаудың бағытын анықтайды.                                                                                                           

   Баланс  ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі  ретінде жұмыс жүргізудін мақсатқа сәйкестігі және оның шарт-тары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тә-уекелділіктерін  және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындылы-ғын және басқа  шешімдерді бағалайды. Баланстың маңыздылығы  соншалық, көп жағдайда қаржылық жағдайды талдауды баланстық талдау деп атайды.

   1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс  екі бөліктен: актив және пассивтен  тұ-ратын кесте түрінде құрылып   келді. Активтер, баланс кәсіпорынының  есепті кезеңде бақылап, таратып  отыратын мүмкіндік және қарыздық  күқық құны ре-тінде көрсетіледі.  Пассивтер кәсіпорынның заемдар мен кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.

   Баланстың актив бөлімінің құрылымына сай  ерекшелік - бұл яғни баланс бөлімдері  мен баптарының әр бөлім ішінде (шегінде) қатаң, белгілі бір дәйекті-лікпен орналасуы - яғни олардың өтімділік  дәрежесіне байланысты мына прин-цип  бойынша: өтімділік дәрежесі аз активтерден  өтімділігі көп активтерге дейін, демек  басында баланстың өтімділігі жағынан  төмен бөлімдері мен бапта-ры жазылады, содан кейін өтімділігінің  өсу деңгейіне байланысты жоғары өтім-ді активтер жазылады. Осы принцип  бойынша активтің қорытынды баптары  ең өтімді айналым қаражаттары (ағымдағы активтер) болып табылады олар қысқа  мерзімді қаржылық салымдар, кассадағы, есеп айырысу және валюталық шот-тардағы  ақша қаражаттары, сондай-ақ басқа да ақша қаражаттары.                                                                                                          

   Баланс  пассивінің бөлімдері мен баптары  төлем мерзімінің жеделдік дәреже-сіне байланысты мына принципке сай құрылды: төлем мерзімінің жеделдігі аз бағыттарынан жеделдігі көп бағыттарға дейін.                                          

   Бухгалтерлік  стандарттың іске қосылуынан бастап бухгалтерлік баланс жа-ңаша анықталады және оның екі бөлігі мен элементтері  де жаңаша сипаттала-ды.

   Әрі қарай олар баланстың негізгі  элементтерін келесідей сипаттайды: Актив-тер-бұл ұйымға тиісті немесе ол пайдаланатын бағалы нәрсе. Пассивтер - басқа біреуге тиісті нәрсе. "Пассив" термині таза бухгалтерлік ұғым болып  табылады және ол кәсіпорынның қарызы дегенді білдіреді.                                                                                                                 

   Капитал - пассивтердің арнайы түрі.                                                                      

   Капитал алғашқы капитал мен қызметте қалдырылған табысты қоса алғанда-ғы меншік иесінің бизнестегі үлесі  болып табылады.                                               

   «Актив  дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың нәтижесінде кәсіпорынмен ба-қыланатын  және болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс әкелетін ресурс.                                                                                                                             

   Пассив - бұл өткен жағдайлардан пайда  болған кәсіпорынның ағымдағы мін-деттемесі.

   Оны өтеу экономикалық табыс алумен байланысты кәсіпорын ресурстары-ның шығынына (сыртқа   кетуіне) әкеліп соқтырады.                

   Капитал - бұл пассивтерді активтерден  алып тастағандағы кәсіпорынның өзіндік  қаражаты».                                                                                                        

     «Активтер - бұл құндық бағасы бар кәсіпорыннын мүлкі, мүліктік, жеке мү-ліктік емес иелігі және құқығы болып табылады.                                                                                                                                              

   Міндеттеме - бұл тұлғаның (қарыз адамның) белгілі  бір әрекетті басқа бір тұлғаның (несие берушінің) пайдасына жасайтын міндеті - мүлікті беру, жұмыс атқару, ақша төлеу және басқалар немесе белгілі  бір іс-әрекеттен бас тарту, ал несие берушінің қарыз адамнан  өзінің міндетін орындауын талап  етуге құқығы бар.                                                                                                                   

   Меншіктік капитал - бұл субъектінің өз міндеттемелерін  шегеріп тастаған-нан кейінгі активтері» . Сонымен, қаржылық есептің негізгі элементтерінің анықтамасын түсіндіруде батыс елдерінен ешқандай айырмашылық жоқ деп ай-туға болады.                                                                                                                                 

   Баланс  активі мен пассивін құру принциптері  бұрынғы қалпында қалып отыр, яғни активтер олардың өтімділік деңгейіне  байланысты, өтімділігі төмен активтерден  өтімділігі жоғары активтерге қарай, пассивтер  принцип бойынша төлем мерзімінің жеделдік деңгейіне байланысты мерзімінің жеделдігі азынан көбіне қарай.