Жоспарлау мен болжау түсінігі, түрлері

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті

Қазақстан Республикасы Білім  және Ғылым Министрлігі

 

 

 

 

МӘНЖАЗБА

Тақырыбы:  Жоспарлау мен болжау түсінігі, түрлері

 

 

 

 

Орындаған: Камбарова А.

                                                              Тексерген: Ахметов К.

 

 

 

 

 

 

Ақтөбе 2012

 

 

 

 

 

Жоспары:

1. Жоспарлау мен болжаудың түсінігі және маңызы
2. Жоспарлау мен болжаудың методологиясы
3. Жоспарлау жүйесі және жоспар мен болжаудың түрлері
4. Мемлекеттің даму жоспарлары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Экономиканың обьетивті  түрде өсуі өндірушілер мен еңбек  күшінің бөлінісін толық, әрі  жоспарлы түрде зерттеуден басталады. «Анти-Дюринг» еңбегінде Ф. Энгельс дамыған қоғам туралы: «Өндірістегі анархия енді қоғамдық қажеттіліктерді қамтамасыз ететін және қоғамның әр мүшесінің қажеттіліктерін қамтитын жүйемен алмасады» деп жазды. Өз заманында К. Маркс та қоғамдық жүйені өзгертуді, соның ішінде еңбек бөлінісін дұрыс ұйымдастыруға шақырды.

Жалпы экономикада халықаралық, халық шаруашылығы, салааралық, әр саланың  саланың өз ішінде, өндірісаралық  және аймақтық жүйелер арасында белгілі  бір тепе-теңдік пен тығыз байланыс бар. Бұл көрсетілгендердің барлығы бір-біріне тәуелді болып келеді және бұлардың барлығы халық шаруашылығының жоспарлы түрде дамуына және жоспардың жасалуына алып келетін алғышарттардың бірі болып табылады. Олар экономиканың өсу қарқынын, тұрақтылығын, қоғамдық еңбек бөлінісі мен өнімділікті анықтайтын, экономиканың өсу қарқынын көрсететін, белгілі бір уақытта жоспарланған жоспардың орындалуын көрсетеді. Сонымен жоспарлау мен болжау адамдардың саналы түрде, белгілі бір экономикалық заңдарға бағына отырып, бір-бірімен тығыз байланысты өндіруші жүйелерді ұйымдастыруы мен қолдану қызметін атқарады. Сондықтан жоспарлау халық шаруашылығында үлкен маңызға ие. Мақсаты, экономиканың өсу кезеңіндегі жағымсыз және белгісіз әсер етуші факторлардың алдын алу болып табылады.Жаңа шаруашылық қатынастар кезеңінде, яғни әміршіл-әкімшіл жүйеден нарыққа ауысуынан жоспарлау жаңадан өзіне тән бағыт-бағдар мен міндеттерді алады. Сапалы жоспарлаудың бір қыры ол әкімшілік тарапынан ғана емес, сондай-ақ басшылықтың келісімімен қатар, аймақтық, жергілікті ұйымдармен қоса кәсіпорындар тарапынан да қызу талқыға салынады. Яғни, жоспарлау процесіне барлық мүшелер қатысады деген сөз. Нарық өнімділікті жомпарлауда бірден-бір сарапшы және тексеруші рөлін атқарады және барлық субьектілермен тығыз қарым-қатынас жасауға бағыттайды. Мысалға, аймақтық және жергілікті ұйымдардың кәсіпорындармен қарым-қатынасы.

Нарықтық экономика жүйесінде  бәсекелестік пен жеке меншік толықтай дамыған кезеңде мемлекет экономиканы  өсіру үшін жоспарлауды да қолданады. Нарық жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өнімділік пен өнімді жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды. Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:

Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар дамып келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек күшінің техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін жоспарлау мен болжау қажет,

Екіншіден, жоспарлау мен  болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет тарапынан жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті. Халықтың әлсіз топтарының қажеттіліктерін  қамтамасыз ету үшін де мемлекетке тиімді.

Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан, белгілі бір нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған мақсаттары мен жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс бағыт-бағдар таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.

Жоспарлау – атқарылатын  іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде талдау процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми немесе логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау болашақта туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға мүмкіндік береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық және басқарушылық болжау.

Жоспарлау мен болжау –  бұл, Экономиканың обьективті тәуелділігі  мен себеп-салдар нәтежиесінде, әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогрессте, қоғамдық өнімділіктің дамуы мен нәтежиесін алдын-ала ғылыми тұрғыдан көре білу. Алға қойған мақсаттың орындалуында жоспарлау мен болжау келесідей жолдармен жүзеге асырылады:

• Экономиканың даму бағытын анықтау;
• Мақсатқа жету үшін ұтымды жолдар мен шешімдер табу;
• Нәтежиеге қажетті ресурстарды анықтау;

Жоспардың өзіне тән қасиеттері:

Біріншіден, жоспарда нақты мәліметтер, өндіріс құрамы мен қызметі, мақсатты тапсырмалары және оларды шешу тәсілдері толығымен жазылады;

Екіншіден, экономиканың даму инфрақұрылымын қарастыра отырып, жоспарларда  еңбек күші, материялдық және қаржылық ресурстары толығымен көрсетіледі.

Үшіншіден, жоспар – бұл  нарық субьектілерінің арасындағы келісім жасайтын тиімді құрал және ол қоғамға мемлекеттің экономикалық саясаты туралы ақпарат беру қызметін атқарады.

Төртіншіден, экономиканың дамуы үшін жоспарларда экономикалық болжау жасалынады.Осының нәтежиесінде, мемлекет жоспар көрсеткіштері арқылы экономикалық өзгерістерді және жеке кәсіпкерлік фирмалардың даму қарқыны туралы мәліметтер алып отырады.Болжау мен жоспарлаудың әдістеріне негізінен экономикалық заңдардың толық есебі, ғылыми тұжырымдар, әртүрлі жағдайлар, жоспарлау мен болжаудың мақсатқа сай жасалуы, жүйелер, құрылымдар, логика және ұйымдастыру жатады.

Болжаудың негізгі  принципі – жоспарлық есептің ғылыми негізделуі және нақты шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа жетістіктерін қолдануды, техника мен технологиялық жетістіктерді меңгеруді өнімділікті ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.

Экономикалық тепе теңдікті сактау және талдау жасай білу керек. Яғни, нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың  көрсеткіштерін толық зерттеу. Соған  сай жоспар мен болжамды икемдеу керек. Жоспарлаудың тағы да бір маңызды принципі бұл – мемлекеттің, қоғамның, шаруашылық субьектілерінің, салааралық, аймақтық ұйымдардың көзқарастары мен мүдделерін де қарастыру. Жоспар жасауда ең бірінші айналысатын саладағы тиімді және ұтымды шешімдерді қарастыру керек. Бұл болашақта әр кәсіпорынның, әр саланың, шаруашылықтың дұрыс дамуына мүмкіндік жасайды. Жоспар жасалу барысында, тексеріле отырып, түзетулер мен толықтырулар енгізілуі мүмкін. Бірақ тәжерибе жүзінде негізінен соның ішінде 15-20әдісі қолданылып келеді. Болжау мен жоспар жасағанда бірнеше әдісті бірден қолдана аламыз. Бұл әдістер бірін-бірі толықтырылып, байланыстырылып тұруы керек.Кең қолданылатын маңызды әдістердің бірі болып баланстық әдісті қарастырамыз. Бұл әдісте материялдық және ақшалай ресурстардың қорлары мен қажеттіліктері және жоспар элементтерімен байланыстары қарастырылады. Баланстық әдісті дұрыс қолдана білу республикалық, кәсіпорындық әртүрлі салалармен қарым қатынасты, ресурстардың тиімді жұмсалуын, дамуды дұрыс жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл әдісте көбінесе материалдық ресурстар балансы, жұмыс күші, жер көлемі, т.б, баланстық өлшемдер есепке толығымен алынады.

Жеке баланстық есептерді  және халық шаруашылық балансын есемтеуде  экономикалық математикалық модельдеу  әдісі мен есептеуіш техника кеңінен қолданылуда.

Жоспарлауда қолданылатын нормалар мен нормативтерді келесідей топтарға бөлеміз:

• Қоғамдық еңбек өнімділігінің нормасы
• Отын-энегргия және еңбек ресурстарының нормасы
• Өнімділік қарқынының нормасы
• Инвестиция және капитал салымдарының нормасы
• Қаржылық нормалар

Кәсіпорын өзінің даму жоспарын жасамас бұрын өндірілетін өнім немесе көрсетілетін қызмет түрлеріне сұранысты, кәсіпорынның экономикалық-әлеуметтік қамтамасыз етілуін, жұмыспен қамтылуын, еңбек өнімділігі мен күшін толық есепке алуы керек. Теорияда және практикада жоспардың құрамына, құрылымына, құрылу уақытына және де т.с.с. көрсеткіштеріне байланысты өте көп түрлерге бөлінеді:

Мазмұнындағы  экономикалық-саяси кәсіпкелікке байланысты:

• Стратегиялық жоспарлау;
• Тактикалық жоспарлау;
• Оперативтік жоспарлау;
• Қолданылу аясына байланысты:
• Барлық қарастырылатын аумақты қамтитын жоспарлау (комплекстік немесе халықшаруашылық);
• Бөліктік жоспарлау (Белгілі-бір аймақ, аудандық-ауылдық)
• Кәсіпорын щеңберінде (фирмалар)

Орындалу уақытына байланысты:

• Қысқа мерзімді (оперативті) жоспарлау (жартыжылдық, квартал, мезгіл, ай, апта);
• Орташа мерзімді (тактикалық) жоспарлау (1-5 жыл);
• Ұзақ мерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан жоғары қарай);

Жоспарлау мазмұнына  байланысты:

• Глобальды
• Контурлы
• Шектеулі
• Детальді

 

 

Жоспардың қызметтік аясына байланысты:

• Өндірісте
• Қызметкерлерде
• Қаржы
• Инновациондық
• Дайындық кезеңінде

Мәліметтердің өзгеру есебі бойынша:

• Қатаң (өзгермейтін)
• Икемді (өзгермелі)

Уақыт кезеңіне байланысты:

• Өтпелі (уақыт өткесін жаңа жоспар жасалынады)
• Созылмалы (уақыт өтсе - созылады)
• Кезеңсіз жоспарлау

Уақыт ағымына байланысты:

• реактивті (өткен уақытқа бағытталған)
• инактивное (осы шаққа арналған)
• преактивное (болашаққа бағытталған)
• интерактивное (жоспардың тек жақсы жақтарына бағытталған)

Жоспарлаудың  тәсілі бойынша:

• «төменнен жоғары» прогрессивті
• «жоғарыдан төмен»
• Айналмалы тәсіл

Стратегиялық жоспар. ҚР-да ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар 10-15 жыл аралығына жасалынады. Бұл  жоспарда халық шаруашылығының ұзақ мерзімді мақсаттары, міндеттері және ұлттық экономиканың 1-ші кезекті даму қажетті бағыттары, олардың іске асырылу кезеңдері және мемлекеттің  әлеуметтік – экономикалық саясатының жалпы бағыты белгіленеді.

      Ұзақ мерзімді  стратегиялық жоспарлар 4 бөлімдерден  тұрады:

1) әлеуметтік – экономикалық  жағдайды талдауы

2) әлеуметтік – экономикалық  даму концепциясы

3) негізгі макроэкономикалық  көрсеткіштер

4) ұлттық бағдарламалар

1) Әлеуметтік  – экономикалық жағдайды талдауы – төмендегідей жағдайларды суреттейді:

1. өндірістік күштердің  жағдайы;

2. экономиканың ішкі және  сыртқы даму тенденциялары;

3. мемлекеттік реттеу  жүйелерінің реттегіш құралдарының  ықпалдылығы мен нәтижелігі

4. өндіргіш күштердің  сапалы өсу динамикасы және  оларға ықпал жасайтын факторлары

5. жалпы экономикалық  дамудың әлемдік экономикалық  дамумен салыстырмасы

    2) Әлеуметтік – экономикалық даму концепциясы – келесі жағдайларды анықтайды:

1. Әлеуметтік – экономикалық  саясаттың стратегиялық мақсаттары  мен міндеттері және басым бағыттарын анықтайды

2. Мақсат – міндеттерінен  туындайтын, оларды іске асыруға бағытталған ұлттық бағдарламалар тізімін анықтайды

    3) Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер бөлімі:

1. экономикалық өсу, дамудың  болжамдық қарқынының деңгейі

2. экономикалық құрылым

3. экономика салалары  аралығындағы байланысы

4. халықтың және мемлекеттік  кәсіпорындардың қаржы мүмкіндіктерін суреттейді

    4)Ұлттық бағдарламалар – мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық стратегиясын іске асырудың немесе ұлттық мақсаттар мен басым бағыттарға тиімді, ұтымды жету жолындағы әлеуметтік – экономикалық дамуды мемлекеттік реттеудің негізгі құралы. Ұлттық бағдарламалар республикада жоғары тиімділіктегі Ұлттық экономиканы құруға бағытталған күрделі, маңызды әлеуметтік – экономикалық, ғылыми – техникалық, экологиялық және басқа да жағдайларды шешу үшін қажет.

      Орта мерзімдегі  және жылдық әлеуметтік – экономикалық  даму жоспарларын жасаған кездерде  ұлттық бағдарламалар жоспардың  экономикалық реттегіштер бөлімінде,  сонымен бірге экономика салаларының  жоспарында және мемлекеттік  қажеттіліктерді қамтамасыз етуге  бағытталған бюджеттік тапсырыстардан  көрініс алады. Орта мерзімді жоспарлар 3-5 жыл арналып жасалады. Бұл жоспардың қызметі:

1) әлеуметтік – экономикалық  дамудың ұзақ мерзімді мақсаттары  іске асыруға бағытталған мемлекеттің саясатын және экономикалық реттегіштер жүйесін анықтау.

2) Стратегиялық жоспарда  мемлекеттік бағдарламаларда көрсетілген параметрлердің, индикаторлардың жинақталуын қамтамасыз ету.

      ҚР экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесіндегі орта мерзімді жоспарлар келесі бөлімдерден тұрады:

1) әлеуметтік – экономикалық  жағдайын талдауы