Валюталық операция

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ                         АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ. 

2006 жылдың 1 наурыз айындағы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында ақша-несие саясаты туралы мәліметтерді талқылады. Жолдауда айтылғандай,  «Ақша-несие саясатының негізгі мақсаты – инфляцияны тежеуді қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жету жолындағы жауапкершілік Ұлттық банк пен Үкіметке жүктеледі. Олардың қолында сол үшін барлық өкілеттіктер мен құралдар бар. Ақша-несие саясатының келесі міндеті – қаржы нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ету, инфляция өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономикалық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру. Осы орайда Ұлттық қор маңызды рөл атқаруға тиіс. Үкімет Қор қаражатының ашықтығын және ұтымды құралуы мен пайдаланылуын қамтамасыз етуге тиіс».

    Ел  экономикасы дамуының тұтастай алғанда  оң үрдісін ескере отырып, Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі ақша-несие  саясаты шараларын жетілдіруді іске асырып отыр[2, б.11 (2.1 басымдық)].

    2003 жылдың шілдесінде «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан Республикасының Заңына, ақша-несие саясатын жүргізуге қатысты бірқатар өзгерістер енгізілді, ол 2004 жылы 1 қаңтарда күшіне енді.

    2004 жыл Қазақстан қаржы секторының  реформаланған мемлекеттік реттеу  жағдайларында жұмыс істеуінің  алғашқы жылы болды, атап айтқанда, 2004 жылдан бастап қаржы нарығындағы  барлық реттеу және қадағалау  қызметтерін Қазақстан Республикасының  Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі жүзеге асырады.

    Реттеу  және қадағалау функцияларын бөлу Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің ерекше мәртебеге ие болуын айқындады, ол қызметі  классикалық орталық банкке тән  қызметтерге шоғырландырылған ТМД-дағы жалғыз орталық банк болып табылады.

    Жаңадан туындаған нақты жағдайлар Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің саясатындағы мәндердің ауысуына жол ашты. 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің негізгі  мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуді орындау үшін, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттары қабылданған кезде мынадай екі фактор ескерілді.

    Біріншіден, Қазақстанда қаржы нарығының  дамуымен ақша агрегаттарының және инфляцияның  арасындағы өзара байланыстың әлсірегені байқалды. Сондықтан ақша агрегаттарының болжамдары мақсатты болып табылмайды және олар бойынша өсу шегінін, әсіресе, Қазақстанда инфляциялық таргеттеу қағидаттарын ендіру жағдайларында қатаң міндеттелген болып табылмайды. Соған қарамастан, олар нарық үшін маңызды бағдар болып қала береді және Ақша-несие саясатының 2005 - 2007 жылдарға арналған негізгі бағыттарын жасаған кезде ескеріледі.

    Екіншіден, 2005 жылдың нәтижесінде қалыптасатын инфляцияға 2004 жылы жүзеге асырылған шаралар ықпал ететін болады, сонымен қатар 2005 жылы ақша-несие саясаты 2006 жылғы нәтижелерге ықпалын тигізеді.

    Сондықтан да Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарьнда басым түрде 2005 жылға арналған шаралар  сипаттала отырып, тұтастай алғанда алдағы үш жылға болжамдар берілген, ал әр жылдың аяғында оның нәтижелері бойынша алдағы жылға арналған көрсеткіштер нақтыланады.

    Ақша-несие  саясаты саласында – Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктің негізгі мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болады.

    Кейінгі жылдарда әлемдік нарықтардағы үрдістер Қазақстанның макроэкономикалық дамуына  оң әсерін тигізеді және сонымен катар  бірқатар мәселелер туғызады. Олардың бірі нақты сектор кәсіпорындары мен коммерциялық банктердің сыртқы қарыздар алуы себепті банк жүйесінде өтімділіктің шамадан артық болуында, бұл банктердің экономикаға несиелерінің жедел өсуіне алып келеді. Мысалы, 2004–2007 жылдар аралығындағы кезеңде ЖІӨ-нің 26,4%-ға, ал банктердің экономикаға несиелері 2 еседен астам өсуі күтілуде. Шетел инвестицияларының едәуір әкелінуіне, сондай-ақ соңғы жылдары бюджет шығыстарының өсуіне байланысты жағдай шиеленісіп отыр. Мұндай жағдайда экономиканың «қызып кету» қаупінің болуы ықтимал.

    Ақша-несие  саясатының негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің болжамдарын әзірлеген кезде сыртқы және ішкі нарықтардағы ахуалдың өзгеруіне байланысты экономиканы дамытудың үш сценарийлік нұсқасы қарастырылды: базалық нұсқасы (мұнайдың қалыпты бағаларының нұсқасы), мұнайдың жоғары бағаларының нұсқасы және мұнайдың төмен бағаларының нұсқасы.

    Доллардың еуроға қатынасының өзгеруі әлемдік  валюталардың бағамдарын болжау күрделі  болғандықтан, теңгенің АҚШ долларына  қарағанда айырбас бағамының  динамикасына елеулі дәрежеде әсер ететініне  қарамастан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болжамның барлық сценарийлік нұсқаларында доллардың еуроға 2004 жылдың соңындағы деңгейде теңдігін сақтау болжамын қабылдады.

    Базалық нұсқаны әзірлеген кезде болжамдардың негізіне 2005 жылы тұтастай алғанда  сыртқы және ішкі нарықтардағы ахуал 2004 жылғы қалпында қалады деген болжам қабылданған еді. Негізгі қазақстандық экспорт тауарлары бағаларының жоғары деңгейде сақталуы болжанады. Мәселен, 2005 жылы "Брент" сортты мұнайдың әлемдік орташа бағасы бір баррель үшін 35 доллар деңгейінде, бұдан кейін 2006 жылы 30 долларға дейін төмендей отырып, 2007 жылы мұнайдың әлемдік нарықтағы бағаларының осындай деңгейде сақталуы болжанады. 2005 жылы әлемдік пайыздық ставкалардың 2,5%-дан 3,0%-ға дейін, 2006-2007 жылдары 3,5%-дан 4,0%-ға дейін біртіндеп жоғарылауы күтіледі. Осыған қарамастан, ішкі ставкалармен салыстырғанда олардың біршама төмен деңгейі банктер мен кәсіпорындардың сыртқы қарыз алуының көп көлемде сақталуына ықпал ететін болады. Сонымен, базалық нұсқада валютаның едәуір көлемде әкелінуін сақтау болжанады, бұл Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Халықаралық резервтерінің және Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры активтерінің ұлғаюына алып келеді. Елде қолайлы сыртқы экономикалық факторлармен қатар макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау 2005-2007 жылдар ішінде экономикалық өсудің жоғары қарқынына қолдау жасауға ықпал ететін болады (кесте 1). 

Ақша-несие саясатының 2005 - 2007 жылдарға арналған негізгі көрсеткіштерінің болжамы (базалық нұсқа)

    Кесте 1

    Осы жағдайларда ақша-несие саясатының негізгі мақсаты Елді әлеуметтік-экономикалық дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған орташа мерзімді жоспарында айқындалған шекте инфляцияны сақтау болады.

    Осы мақсатқа жету үшін Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының операциялары бойынша ықпал ету  шараларын күшейтетін болады және өзінің негізгі ставкаларының реттеуші ролін одан әрі жоғарылатуға ықпал етеді.

    Базалық нұсқа бойынша, едәуір экономикалық өсу және шетел валютасының Қазақстанға  көп көлемде әкелінуі сияқты 2004 жылы инфляцияның жоғарылауына ықпал  еткен негізгі факторлар 2005 жылы да өзінің ықпал етуін сақтайды деп болжанады. Сонымен бірге 2004 жылы өндіруші кәсіпорындар бағаларының 23,8%-ға жоғары өсуі 2005 жылы тұтыну бағалары өсуінің айқындаушы факторы болуы мүмкін. Осы факторлардың инфляцияға ықпалын барынша азайту үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын қатайту жөнінде шаралар қабылдайтын болады.

    Осы шаралардың бірі 2005 жылдың басында  ресми қайта қаржыландыру ставкасын  жоғарылату болуы мүмкін. Алайда, экономикада  инфляциялық әлуеттің азаюына қарай оның біртіндеп төмендеуі болжанады.

    Қаржы нарығындағы кірістілікті реттеу мақсатында қысқа мерзімді ноталар шығарылатын  болады, алайда олардың айналыс мерзімдерін  едәуір азайту болжанады. Осы жағдайларда, шамадан артық өтімділікті реттеудің  басты құралы банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі депозиттері болады және сондықтан да олардың көлемі едәуір артады.

    Банк  жүйесінің өтімділігі жоғарылауының  жалпы үрдісімен қатар банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі депозиттерінің көбеюі резервтеу коэффициентінің, яғни банк жүйесі резервтерінің банк жүйесіндегі резиденттердің депозиттеріне қатынасының біршама жоғары деңгейін (0,17) қамтамасыз ететін болады.

    Өз  кезегінде, бұл ақша агрегаттарының ұлғаюына мультипликативті әсер етеді. Тұтастай алғанда 2005-2007 жылдары ақша базасы мен ақша массасы 2,1 еседен астам ұлғаюы күтілуде. Алайда, инфляцияның қалыптасуында және инфляциялық күтулерде монетарлық факторлар ықпалының соңғы жылдары байқалған әлсіреу үрдісі салдарынан ақша базасының осындай едәуір кеңеюі инфляциялық қысым жасамайтын болады. Соған қарамастан, ұзақ мерзімді кезеңде монетарлық факторлар есебінен инфляциялық әлуеттің жинақталуына жол бермеу мақсатында, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша базасының кеңею қарқындарын төмендету жөнінде шаралар қабылдайтын болады. Осы кезеңде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шамадан артық өтімділікті реттеу бойынша операцияларының көлемі бір жылда орташа алғанда 600 млрд. теңгеден астам болуы мүмкін.

    Елде  макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау, экономиканың қаржы секторын тұрақты дамыту және банк жүйесінде бәсекені жоғарылату айналыстағы қолма-қол ақшаның өсу қарқындарымен салыстырғанда депозиттердің өсу қарқындарының басымдықпен өсуіне ықпал етеді. Бұл қолма-қол ақша басымдығы коэффициентінің, яғни айналыстағы қолма-қол ақшаның резиденттердің банк жүйесіндегі депозиттеріне қатынасының төмендеуіне алып келеді. Осылайша, ақша мультипликаторы біртіндеп жоғарылайтын болады, бұл ақша ұсынысының ұлғаюына алып келеді.                    Экономикалық өсудің жоғары қарқындары, іскерлік белсенділіктің жоғарылауы, халықтың номиналдық және нақты ақшалай кірістерінің өсуі, сондай-ақ инфляцияның төмен қарқынының сақталуы ақшаға сұраныстың өсуіне ықпал етеді. Бұл ақша айналысының жылдамдығын төмендетуге және экономиканы монетизациялау деңгейінің 2007 жылы 37,8%-ға дейін жоғарылауына әкеледі.

    Мұнайдың  жоғары бағалардың сценарийінде алдағы кезеңде мұнайдың әлемдік бағаларының  жоғарылау үрдісі жалғасады және 2005-2007 жылдары "Брент" сортты мұнайдың орташа бағасы бір баррель үшін 45 доллар болады деген болжам жасалды.

    Әлемдік пайыздық ставкалар 2,5-3,2% шегіндегі  төмен деңгейде қалады, ал банктердің сыртқы қарыз алуының нетто-әкелінуі базалық нұсқамен салыстырғанда  екі еседен астам ұлғаяды деп  болжанады. Мұнайдың әлемдік бағалары жоғарылаған кезде экономиканың өсу қарқындары базалық нұсқаға қарағанда едәуір жоғары деңгейде қалыптасады.

    Экономикалық  өсудің жоғары қарқындары және валюта әкелінуінің ұлғаюы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық резервтерінің едәуір өсуіне алып келеді - олардың жоғарылауы базалық нұсқадан жоғары бағалардың сценарийі бойынша 2005 жылғы 1,5-тен 2006-2007 жылдары 3 есеге дейін болады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шамадан артық өтімділікті реттеу бойынша операциялары көлемінің базалық нұсқамен салыстырғанда екі есе дерлік ұлғаюына қарамастан (2007 жылы реттеу көлемі 1100 млрд. теңгеден астам болуы мүмкін), экономикадағы ақша ұсынысы ұлғаяды, бұл ақша агрегаттарының едәуір жоғары қарқынмен өсуіне алып келеді.Осы жағдайларда, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің күш салуына қарамастан, инфляция орташа алғанда бір жылда Елді әлеуметтік-экономикалық дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған орташа мерзімді жоспарында белгіленген шектен асады.

    Нақты көрсетуде негізгі ресми ставкаларды әлсіз оң ретінде сақтау үшін, сондай-ақ нарық субъектілеріне ақша - несие саясатын қатайту туралы ескерту мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2005 жылы ресми қайта қаржыландыру ставкасын жоғарылата отырып, бұдан кейінгі жылдары инфляция мен инфляциялық күтулер төмендеген кезде оны біртіндеп төмендететін болады.