Шағын және орта бизнестің даму проблемалары мен тенденциялары

 

     Статистикалық тіркегіш деректерінде республика бойынша 2009 ж. Ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін бизнеспен айналысытанын 132,3% мыңнан астам шағын кәсіпорын тіркелген бұл көрсеткіш өтен жылғы осы кезеңдегі деңгейден 11,8% –ға жоғары. Тіркелген кәсіпорынның 71,6% –ға жақыны жұмыс ісьтейтін (экономикалық жүзеге асырған немесе жүзеге асыра алатын ) кәсіпорындар. Осы кәсәпорындардың жұмыс істемейтін кәсіпрындар қатарын құрайды. Белсенді жұмыс істейтін кәсіпорындырдың көпшілігі(42%)  саудаға автомобильді, тұрмыстық және жеке бас мүліктерін жөндейтін салаларға, өнеркәсіп саласына (12,7%) және  жылжымайтын мүліктер мен аперацияларға жасауға жолдау тұтынушыларға көрсететін көрсететін  сапаларға (13,2%) тиесілі.

          Өткен жылдың оны кезеңмен  салыстырғанда, Алматы (34, 3%), Оңтүстік Қазақстан (22,4%), батыс Қазақстан (18,7%) және шығыс Қазақстан (16,8%) облыстарында және Алматы (15,6%) қаласында белсенді жұмыс істемейтін кәсіпорындар саны қарқынды өскені байқалады.

     Ауылшаруашылық  саласында шағын бизнес жағдайы  шаруа қожалықтарының өркендеуімен сипатталады. Республика юойынша 2009 ж. ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін 149,8 мыңнан астам шаруа (фермер) қожағылы тіркелген. Оның 81,2%- дан астамы экономикалық қызметтері белсенді түде іске асыруда. Шаруа қожалықтарында малдары бойынша, немесе егін алқаптарын пайдаланатын болса, онда мұндй қожалықтар жұмыс істемеейтін шаруа қожалықтар қатарына іледі.шаруа қожалықтары туралы деректер әр облысқа жеке-жеке есептеу арқылы беріліп отыр.

      Қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік жаңа даму сатысында. Осы секторларға елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау ассиметриялы болып отыр. Капитал салымдары көбінесе осы сектор бойынша, яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда саласына және сервиспен шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша жүзеге асырылуда. Оның себебі, шағын және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу мерзімі  қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым қажаттары  көп болғандықтан.

      Кәсіпкерлерді қаржыландыру кезінде туындайтын ең бір өзекті проблема кепілзаттың жоқтығы немесе оның жеткіліксіздігі болып отыр. Әлемнің дамыған елдерінің барлығында да бұл проблема кепілгерлік немесе кредиттерді кепілдендіру жүйесін дамыту арқылы шешіліп келеді. Бүгінгі күні кепілдендірудің шарты бойынша, кәсіпкерлердің жеке өтініштерін қадамдап қарастыру көзделген. Бұл мемлекеттік саясатқа сай басымдықтарды сақтауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Алайда қарастырудың бұл жолы өтініштерді қарастыру мерзімінің ұзаққа созылып кетуіне және мақсатты топтардың аз қамтылуына әкеп соқтыруда.  
Осыны ескере отырып, «Даму» Қоры «пулдық» кепілдендіруді, яғни, банктер беретін кредиттер портфелін кепілдендіру механизмін ұсынып отыр.  
Оның басымдығы:  
-    қарыз алушыларды көптеп қамту; 
-    үлкен көлемдегі қаражатты қарыз алушыларға жедел жеткізу  
-    қарыз алушыларды таңдаудың нарықтық шарттарын сақтау 
-    мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктің жоғары тиімділігі     
Қазіргі күні  «Даму» Қоры тек қаржылай қолдау бағдарламаларының операторы ғана болып отырған жоқ. Кәсіпкерлердің кәсіп жүргізу бойынша біліктілігін арттыру бағдарламаларын іске асыру да мейлінше маңызға ие болуда.  
Оқу бағдарламаларын іске асыру тәжірибесі мақсатты аудиториямен қатар мемлекет тарапынан да үлкен қызығушылықтың бар екендігін айқындады.  Бүгінде «Бизнес-Кеңесші» бағдарламасы бойынша біз 28 мыңнан астам жандарды оқыттық.  
ШОБ секторы туралы жылсайынғы талдамалық Есептерді, «Мой бизнес Казахстан» атты айсайынғы журналды шығару да жүзеге асырылып отыр.

     Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың жолы бола алады, өйткені ол екі макразкономикалық проблемалармен байланыстырады-жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорынды ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы 10 жылдықты дамыған елдердегі экономиканың дамуы тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану жіне инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу салсына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға беріледі. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әртүлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай-ақ шағын кәсіпорындарды басқару және мешікті біріктіру дәрежесі болып табылады. 

2.2 «АССОЛЬ КОМПАНИ» ЖШС-нің шаруашылық қызметін бағалау 

4 кесте - «АССОЛЬ КОМПАНИ» ЖШС-нің техникалық-экономикалық  жағдайын  талдау. 

    Ескертпе. «АССОЛЬ КОМПАНИ» ЖШС-нің мәліметтері  бойынша  
 
 

    2 - көрсеткіш бойынша өткізілген  өнімнің өзіндік құны:

   Бұл кәсіпорынның басқару есебі қалай жүргізіліп жатқанын аңғартатын көрсеткіш. Басқару есебінде шығындар мәселесі бірінші орында болғандықтан, өндірістегі шығындарды есептеу, қаржылық жұмыс, нақты субъектідегі басқару, ұйымдастыру мәселесі тікелей осы деңгейді көрсетеді. Өнімнің өзіндік құны 2010 жылы 106,8 % өскенін көрeміз. Бұл бұйымдарды өңдеудегі шығындардың мәселесін кәсіпорын деңгейінде дұрыс, тиімді қарастыру керектігін көрсетеді.   

    3 - көрсеткіш бойынша жалпы табыс:

    Жалпы табыс кәсіпорынның нақты нәтижелігін  көрсететін көрсеткіш ретінде қарастырылмайды.Себебі кәсіпорынның табыстары мен зияндары туралы есеп беруде жалпы табыстан кезең шығындары алынатыны белгілі.  Ол 2010 жылы 88284 мың теңгеге өсті. 

    4 - көрсеткіш бойынша кезең шығындары:

  Бұл кәсіпорындардың шығыстар бөлігіндегі  көптеген үлестерді алатын бөлігі. «АССОЛЬ КОМПАНИ» ЖШС-дегі кезең шығындарын басқару аппаратының үнемдеуін және оңтайлы шешімдер қабылдауынан болуы мүмкін. Мәселен 2010 жылы жалпы табыс 739576 теңгеге өскенімен, кезең шығындарын басқару мүмкінділігі басқармаға тәуелсіз болады. Кезең шығындары көптеген бухгалтерлік сатыларды қосатындықтан, жалпы бағаның барлық салаларда өсіуі 2010 жылы кәсіпорындардың тиімділігін сонымен қоса кезең шығындарын да өсірді. Кезең шығындарына өнімнің өзіндік құнына кірмейтін шығындар баптарын жатқызылатыны отандық кәсіпорындар есептілігінен көруге болады. 

    5 - көрсеткіш бойынша негізгі қызметтен  түскен табыс:

    2010 жылы негізгі қызметтен түскен табыс 505841 мың теңгеге өсті.

    7 - көрсеткіш бойынша салық салғанға  дейінгі табыс:

    Бұл көрсеткіш табыстың 2009 жылмен салыстырғанда 25997 өскенін көрсетуде.  

    8 - көрсеткіш бойынша таза табыс:

   Таза  табыс көрсеткіші 20798 мың теңгеге  өсуде. Кәсіпорынның табысы аз болғанын көрсетіп тұр. 

    13 - көрсеткіш бойынша жұмыскерлердің  тізімдік саны:

   Жұмыскерлердің  тізімдік саны өзгерген жоқ.  

    15 - көрсеткіш бойынша жұмыскерлердің  жылдық еңбек ақы қоры:

   Еңбек ақы қоры Қазақстан Республикасының  Заң, нормативті актілері, сондай-ақ тұтыну себеті мен еңбек өнімділігіне сәйкес 113,2-ге өсті. 

    16 - көрсеткіш бойынша бір жұмыскердің орташа айлық еңбек ақысы:

   Бір жұмыскердің орташа айлық еңбек  ақысы инфляция деңгейі және кәсіпорынның ынталындыру шеңбері есебін өскенін көреміз. Ол 2010 жылы 113,1 % өсті.

    17 - көрсеткіш бойынша өндірістегі  негізгі қордың жылдық орташа құны:

    Негізгі қордың орташа жылдық өсімі біріншіден, негізгі қорларды қайта бағалау  есебінен, екіншіден, құрылтайшылардың негізгі қор есебінен жарналарын көбейтулерінен және негізгі қорларды реконструкциялау және тағы басқа көздерден  болады. Ол - 103,3 пайызға өсті.  

    19 - көрсеткіш бойынша қор қайтарымдылығы:

    Қор қайтарымдылығы кері көрсеткіш, сондықтан  әрбір негізгі құралдардың бір теңгесіне 2010 жылы 9,59 теңге өнім өндірілгенін көрсетеді. 

    20 - көрсеткіш бойынша кор сыйымдылығы:

   Қор сыймдылығы 2010 жылы өндірілген өнімнің 1 теңгесіне 0,1 теңге өндірістік негізгі құралдар келгенін көрсетеді. 

 

    

3. ҚР-ДАҒЫ ШАҒЫН  ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН  ТАЛДАУ МЕН ДАМЫТУ  ПРОБЛЕМАЛАРЫ

3.1 ҚР-дағы шағын  және орта бизнестің  өзекті мәселелері мен оларды шешу жолдары 

    Дағдарыстар мен күзелістерді спонтанды түрде  пайда болған жағдай мен статикалық процес ретінде қарастыруға болмайды.

    Кәсіпорынның  нормалды дамуы түрлі ауытқуларға  ие болып, оның өсуіндегі қателіктерге алып кешуі мүмкүн де, кәсіпорынның өмір сүруі екі талай болуы мүмкүн. Курстың дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің дамуы сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен дағдыларға ие болу керек .

    Кәсіпорынның  дағдарысы әдетте уақыты жағынан  шектелген болады. Күйзелістен процесінің кәсіп орында  оның құрлымына иновацилық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі созылмалығымен, интенсивтілігімен және түрлі ауырлығы түрлі дәрежеге салдармен сипатталады.

    Мюллер  өзінің зерттеулерінде стратегиялық дағдарыстар, нәтижелердің дағдарысы және өтемпазықтық дағдарысы тұралы айтады. Бұл дағдарыстардың арасында оның пікірі б/ша уақыттық байланыс болады.

    Дағдарыстың мұндай турлерінің туындау процесі  келесіні білдіреді: Мюллер б/ша кәсіпорын табыстардың дені сау жағдайында назар аударатын табысталыққа жетудің потенциал түсінігін қолданады. Өнімдер-киделер орнына жаңа ауыстырмалы табылшасы, кәсіп орнына стратегиалық дағдарыс бойында болады. Нәтижелердің дағдарыс,мысалы бұрынғы Өнім-лидер қоймалық шығындардың жоғарлағында туындайды, ол өз кезінде сыртқы көздерден аиынатын инвестицияларды танар етеді. Ал өтемпаздық дағдарысы классикалық түрде,мысалы кәсіпорындағы барлық процестер сыртқы көздерден қарыпсыландырылғанда несие берушілердің шектеулерінен туындайды .

 
 
 
 

Бұл сурет  бойы 
 
 
 
 
 
 
 
 

1- сурет.                 Мюллер бойынша дағдарыстың процесі 

        Ерекше көрініс – бұл дағдарыста айқындаудың дағдарыстың даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорын өзінің дағдарыс жағдайында екенін, көбінесе күйзелістің «Нәтижелер дағдарысы» мен «өтемпаздық дағдарысы» сатыларында түсіне бастайды.

    Дағдарыстық жәйттардың жіктемесі. Батыс экономистері дағдарыстық жәйттің дамуының 3 сатысн бөледі. Бірінші саты тауарлық материалдық  запастардың сату көлемінің тұрақты не төмен өсу қарқындары кезеңіндегі көбеуінен, несиелік береноктың айналмалығы тездетілгенінен, жабдықтау мен өнім сапасымен байланысты туындаған проблемаларынан көрінетін жекелеген жағдайлармен сипатталады.

      Аралық  саты болса (тараулыматериалдық  запастарды қысқарту арқылы ақша ресурстарын үнемдеу салдарынан) материалдың тапшылығымен, жабдықтаушылардың несиеге сатулардың тоқталуымен және қолма-қол қаражаттармен есеп-айырысу   талаптарымен, жалақыны уақтылы төмендеуімен айырықшаланады.

    Дағдарыстың соңғы кезеңдерінде компания хаостық  жағдайға душар болады.осы кезең өндірістік графиктер орындалмайды, өте жиі өнімнің төмен сапасына байланысты олар қайтарылып береді, өндіріс жиі материалдардыңқ жетіспеушілігіне байланысты тоқтап қалады, дебиторлық берешекті жинаудың  көп уақыт алуымен сипатталады. Сондай-ақ бұл кезде жабдықтаушылар мен мердігерлер қолма-қол қаражат беруді талап етеді және несие берушілер де заемның шарттарын өзгертуді талап етеді. Нәтижесінде,  компанияда меншікті айналмалы қаражаттардың жетіспеушілігі байқалады.