Шағын және орта бизнестің даму проблемалары мен тенденциялары

    -қоғамның  және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға мүмкіндік береті, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың қалыптасуы;

    -ассортименттің  кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің  сапасының артуы. Тұтынушылардың  қажеттілігін қанағаттандыруға  ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет  көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;

    -тауарлар  мен қызметтердің нақты бір  тұтынушыларға жақындауы;

    -экономиканың  құрылымдық өзгеруіне әсер ету.  Шағын кәсіпкерлік экономикаға  өтімділік, икемділік береді;

    -өндірісті  дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;

    -қосымша  жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық  деңгейінің қысқаруы;

    -адамдардың  шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді  пайдалануға, дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;

    -еңбек  қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі  – бір шектеу қоятын халықтың  жекелеген топтарын (үй жұмысымен  айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;

    -меншік  иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың  әлеуметтік қатарларының қалыптасуы;

    -ғылыми-техникалық  дамуды жандандыру;

    -жергілікті  шикізат қайнары ірі кәсіпорындар  қалдықтары қолдану және игеру;

    - ірі кәсіпорындарға комплетелетін  бұйымдарды дайындау және жеткізу  жолымен, көмекші және қызмет  көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;

    - арендаға алу немесе сатып  алу арқылы төмен рентабельді  және тоқыраудағы кәсіпорындардан  мемлекетті босату;

    осы барлық аталған және басқа да шағын  және орта  бизнестің экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы  ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды.

    Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі  экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы).

    Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі.

    Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.

    Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік  қолдаудың әлсіздігі, тіпті, керісінше  мемлекеттік органдардың жиі  араласуы.

    Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал – жабдық, технологияның  болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем құнының жоғары болуы.

    Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік  маңызды мәселелерінің бірі болып  табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің  шешу үшін әкімшілік – ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.

    Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей немес  жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды  сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру  үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.

    Соңғы жылдары шағын және орта бизнесті дамыту мен кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар  әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін  берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді. Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің құрылуы, шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру.

    Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған  шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін.Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:

• жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);
• ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру);
• мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру);
• бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);

      Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні – шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет.         
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ

2.1 ҚР – дағы  шағын және  орта  бизнестің  жағдайы 

     Дамыған  индустриалды  мемлекеттерде  шағын  бизнестің  өзі  ғана  жалпы  ішкі  өнімнің 50% - дан астамын алады. Біздің  елімізде болса, шағын   бизнесті  және  оған  орта  бизнесті  қосқанның  өзінде  олардың ЖІӨ-гі сыбағалы  үлесі 30% - дан аспайды. 

     Бірақ  шағын  бизнес  субъектілерінің  елеулігі  бөлшек  сауда  саласында  байқалады. Осы  саладағы  олардың  үлесі 90% - ға жетеді.

     Шағын  және   орта  кәсіпкерлік  секторындағы  қалыптасып  отырған  жағдайдың  қандай  екенін  көру  үшін енді статистикалық  мәліметтерді  келтірейік.

     Статистика  бойынша  ҚР – сы агенттігінің  мағлұматтары  бойынша  2009 жылғы 1 қаңтар қарсаңында біздің елімізде  шағын бизнестің 130779  субъектілері  тіркелген. Олардың 71,5%  әрекет етеді. Бұл өткен периодтағы  осы көрсеткіштегі 11,8% көп. 2009 жылдың 1 қаңтарында  белсенді  кіші  кәсіпорындарының  42,2%  саудаға, автомобильдерді  жөндеуге   және  үй  шаруашылығы  қолдамындағы  өнімдерді  өндіруге  мамандырылған. Ал өнеркәсіптік  бағыттағы  әрекет ететін  белсенді  шағын  кәсіпорындардың  үлесі  12,5% , ал осы  кәсіпорындардың 90,2% өңдеу  бойынша  өнеркәсіптік  қызметті  жүзеге  асырады .

     Жоғарыда  келтіріліп  кеткен  статистикалық  мәлеметтерден  көріп  отырғанымыздай  шағын  бизнес субъектілері  көбінесе  сауда  мен сервис  саласында  әрекет  етеді. Ол көбінесе  шағын  кәсіпорында  ашушылардың  бастапқы  қапиталдарының  аздығымен байланысты.  Сондай – ақ, өнеркәсіптік  қызметті  жүзеге  асыратын  кіші  бизнес  субъектілерінің  аз  үлесі  мемлекеттік  реттеудің  жетілмегендігімен  және құрал – жабдықтармен  технологияларды  импорттауға  кедендік  төлемдердің  ауыртпалығымен   түсіндіріледі.

     Одан  ары  біз  Қазақстанда  әрекет  ететін  шағын  кәсіпорындардың  салалар  бойынша  ұсынысының  құрылымын  қарастырамыз. Олардың    ұсыныстарының салалар  бойынша  құрылымы  келесі кестеде  берілген . 

1-кесте. Салалар  бойынша кіші  бизнес  субъектілерінің ұсыныс құрылымы

          Келесі  статистикалық мәліметтерде  біз  шағын бизнестің  сфералары  бойынша  инвесторлардың  артықшылықтарын  беруді  қарастырамыз. Олар келесі  кестеде берілген: 

2-кесте. Шағын бизнестің сфералары бойынша инвесторлардың  артықшылық  берулері

 

     Көріп  отырғанымыздай  кіші бизнес субъектілерінің  ұсынысындағы  сауданың алатын сапалық  үлесі ең жоғары болып тұр.  Екінші орында өндіріс секторы – 23,1% , ал үшінші сервис секторы - 19,5%. Төртінші орында қоғамдық тағамдандыру 11,3% - бен алады.

     Сапалар бойынша инвесторлардыуң артықшылық беруіне келетін болсақ, инвесторлар  қазіргі  таңда шағын  бизнес секторы  бойынша өндіріске капитал салымын  жасағанды қалайды. 2.1.2. кесте бойынша  ол өндіріс секторына инвесторлардың артықшылық беруі  29,4% - да пайыз құрады.  Мұндай тендецияның   қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ақша массасының тез өсуі  мен экономикадағы сапаны инвестициялық объектілер мен жобалардың тапшылығымен байлынысты.  Сондай-ақ сауда секторы бойынша қазіргі кезде бәсекелестік  өте күшті және рентабелділік төмен, сол 

     Сондай-ақ шағын кәсіпорындардың тіркелуінің  көптігі Астанада, Оңтүстік Қазақстан  облысында, шығыс Қазақстан, Қарағанды  және Павлодар  облыстарында бақыланады.

     Ал  өткен жыл бойынша шығыс кәсіпорындарында ең аз тіркелуі батыс- қазақстан, солтүстік – қазақстан, Қызылорда, Атырау және Маңғыстау облыстарында болды. Статистика көрсетіп отырғандай тіркелген шағын кәсіпорндар көбінесе өнеркәсіптік базасы және сауда-делдалдық қызмет дамыған аймақтарда шоғырланған.  
 
 
 
 
 
 
 

3-кесте. Шағын бизнес кәсіпорындарының саны