Сауда биржасы

Қор биржасына жеке корпорациялардың,мемлекеттік  органдардың немесе шетелдердің  бағалы қағаздары (әдетте, тек акциялар мен облигациялар) айналысқа түседі. Айналымдағы шетелдік қағаздардың құрылымы мемлекеттер бойынша ажыратылады. Мысалы, қай мемлекеттен қанша бағалы қағаз айналымға түсетіні алдын ала анықталады. Францияға қарағанда АҚШ–тың, ГФР–дың мәне Жапонияның биржалық операцияларында мемлекеттік бағалы қағаздар мөлшері өте көп емес. Биржа комитетінің шешімі бойынша биржа айналымына, әлбетте, ірі корпорациялардың бағалы қағаздары түседі. Мысалы, АҚШ–та егер корпорацияның биржадан түсетін таза пайдасының төменгі шегі $1 млн кем бомаса, сонда ғана ол корпорацияның бағалы қағаздары биржаға жіберіледі. Ол үшін алдын ала биржа басқармасы кеңесінен келісім алып, оны бағалы қағаздар операциясы комиссиясында тіркеуден өткізу керек. 2011 жылдың 1-ші тоқсанындағы мемлекеттік емес бағалы қағаздармен (МБҚ) жүргізілген жұмыстың қорытындысы мәмілелердің көлемдерін келтіре отырып.     

Қор биржасында операциялар кассалық және мерзімдік болып екіге бөлінеді. Кассалық мәміле дереу орындалады. Мысалы, биржа залында дереу орындалса Т+0 немесе бекіткен соң 3 күннен кейін орындалса Т+3 формуласыиен өрнектеледі,  бұнда Т мәмілені бекіткен уақыт. Мерзімдік мәміле бойынша сатушы бағалы қағаздарды белгіленген уағытта жеткізіп береді, ал сатып алушы мәміле арты бойынша ақша төлеуге және бағалы қағазды қабылдап алуға міндеттенеді.      

   Бағалы қағаздардың курсы әр түрлі болуы мүмкін. Онда кассалық бағасы, мерзімдік мәмілеге түсетін қағаздардың бағасынан өзгеше болады. Шын мәнінде мерзімдік мәміленің айырмашылығы да қағаздың бағамында. Сондықтан мерзімдік мәмілені алыпсатарлық мәміле деп те атайды. Алыпсатардың мақсаты–биржадағы құндылықтардың, яғни бағалы қағаздардың сатып алу–сату бағасы арасындағы айырмасынан пайда табу.     

   Мерзімдік мәміленің көптеген түрі болады. Мәміле бойынша есептесу бағасына байланысты екіге бөлінеді: мәмілені бекіту кезіндегі нарықтық баға немесе орындалу кезіндегі баға. Олар: мәміле бойынша есептесу мерзіміне байланысты да бөлінеді: мәмілені орындау мерзіміне сай келетін белгілі бір күннен кейін (егер орындау мерзімі бір ай деп белгіленсе, онда 1 наурызда бекітілген мәміле 1 сәуірде орындалуы тиіс және т.с.с.), сондай–ақ мәміле белгілі бір нақты айда бекітілуі мүмкін, онда оның орындалу мерзімі я айдың ортасы, я соңы болуы керек (мысалы наурыздың кез келген жұлдызындағы мәміле сәуірде бекітілуі мүмкін, ал орындалу мерзімі я сәуірдің  15, я сәуірдің соңғы жұлдызы). Олар тек кейбір іс–әрекеттер вариантымен ерекшеленеді. Есеп мәміле жасалған күнгі бағалы қағаздың бағамымен жүргізіледі. Егер мәміленің орындалу кезінде оның бағамы төмендеп кетсе пайдаcын сатушы алады да, ал жоғарыласа сатып алушы алады.

Қор биржаларының тәжірибесінде ең көп  тараған  мысал бойынша биржалық мәмілелерге қатысушыларды, яғни алыпсатушыларды «аюлар» және «бұқалар» деп екіге бөледі. Сатып алушыларды бұндай сөздерге теңеу халық арасында кең тараған «өлтірілмеген аюдың терісін бөлу» деген мәтелден таралған деседі. Аюдың әдеті–табанымен таптау. Ал биржа ойынындағы қарсыласты «бұқа» деп атау –жағымсыздың әдеті –қарсыласын мүйізіне ілуден шыққан.       

   Сонымен биржадағы ойыншылар –«аю» бағалы қағаз бағамының төмендеуіне, ал «бұқа» –оның жоғарылауына іс–әрекет жасап ойнайды.       

   Қазақстан аумағында Қазақстан Қор Биржасы (KASE) бар, ол Қазақстандағы қор нарығының жағдайының басты көрсеткіші болып табылады. KASE Орталық Азиядағы аса ірі ұйымдастырылған қаржы нарығының операторы болып табылады. Ол қызмет көрсететін нарықтар: мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздармен тікелей және автоматты репо; шетел валюталары (АҚШ доллары, еуро, Ресей рублі); Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі және жергілікті атқарушы органдары шығарған мемлекеттік бағалы қағаздар (соның ішінде қазақстандық халықаралық облигациялар); ХҚҰ облигациялары және шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар; вексельдер; акциялар; корпоративтік облигациялар және т.б. Қор биржасының арнайы сауда алаңының ресми тізімінің секторлары бөлек санаттарға және шағын санаттарға бөлінеді. Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты – аймақтық жетекші қаржы нарығы ретінде қалыптасу, онда бүкіл әлемнен келген инвесторлар барынша аз есептік тәуекелдермен, және ең үздік халықаралық іс-тәжірибеге сәйкес кең ауқымды қаржылық құралдар саудасын жүргізу мүмкіндігіне ие болуға, сондай-ақ сан алуан әрі сапалы түрде көрсетілетін ілеспе биржалық қызметтерді пайдалануға тиіс. KASEнің деректері бойынша, 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап қор нарығының абсолюттік бейнедегі капиталдандырылуының азаюы байқалады, сондай-ақ қор нарығының ІЖӨ-ге қатысты капиталдандырылу көрсеткішінің төмендеуі байқалады, бұл әлемдік нарықтағы жағдайға байланысты.     

Әрине еліміз бұндай деңгейге жету шағында, яғни Алматы биржасының қорландырылуы 90 миллиард долларды құраса, АҚШ-та оның мөлшері 20 триллион доллар шамасында. Айырмашылық жер мен көктей. Қор  биржасы неғұрлым қомақты болса, соғұрлым еліміздің қаржы секторының тұрақтылығы байқалады.     

   Алайда, Дүниежүзілік дағдарыс ықпалының дәрежесін барлық негізгі экономикалық көрсеткіштердің серпіні бойынша, соның ішінде Қазақстан қор биржасындағы акциялар индексінің ауытқуын талдау арқылы байқауға болады, индекстің күрт төмендеуі 2010 жылдың екінші жартысынан бері байқалады. Сонымен қатар, қор нарығында 2011 жылғы сәуір-мамыр айларындағы бірқатар оң беталыстарды атауға болады.     

   Яғни, KASE акциялар нарығының индексі дегеніміз – индекс жасалған күнгі индекстің өкілдік тізіміне кіретін акциялардың нарықтық бағаларының сол тізімдегі акциялардың белгілі бір күндегі бағаларына капиталдандыру бойынша өлшенген арақатынасы. Бұл орайда еркін айналыста жүрген акциялар ескеріледі.KASE акциялар нарығының индексінің мәні индекстің өкілдік тізіміне кіретін акциялар бойынша жасалған әр мәміледен кейін қайта есептеледі. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

   Қаржы нарығын қадағалау агенттігі Қазақстан қор биржасымен бірлесіп құнды қағаздар нарығында инвесторлардың құқығын қорғауда бір қатар шараларды қолға алды. Атап айтқанда, биржаның өкілеттілік тізімінде «буферлік санат» пайда болды. Бұл аралық тізімге өз міндеттемесін өтей алмаған компаниялардың аты енетін болады. Мамандардың айтуынша, құнды қағаздарды биржаның өкілеттілік тізімінде сақтап қалу инвесторларға компанияның алдағы уақыттағы әрекеттерін бақылауға және нарықтағы құнды қағаздың баға ауытқуларын бақылап отыруға мүмкіндік береді.Болат Бәбенов, Қазақсан Қор биржасының вице-президентінің айтуынша,бұны құрудағы мақсат – бүгінде өз міндеттемелерін өтеуде қиындыққа тап болған компанияларға мүмкіндік беру. Яғни, оларға жағдайды қалыпқа келтіруге уақыт беріп жағдай жасау. Өйткені, делистинг – дефолта жол берген эмитент пен облигацияны сатып алған инвестор екеуін нарықтан ысырып шарасыз күйде қалдырады. Сондықтан, жаңа жүйе эмитентің қаржылық жағдайы туралы ақпарат беріп отырады. Және инвестор қолындағы қағазды нарыққа қайта сата алады. Екінші жағынан дефолтқа жол берген компания үшін «уақытша тізімде» болу да пайдалы осы мерзім аралығында құрылым өз мүмкіндіктерін саралап қайта қарауға мүмкіндік алады. Қазақстан қор биржасының мәліметі бойынша, ағымдағы жылы дефолтқа жол берген компаниялардың тізімінде 18 құрылым бар. Олардың 11-і қазір уақытша тізімге көшірілді.                            

   Нәтежиелері мыналар, Қазақстан қор биржасында мемлекеттік құнды қағаздарға деген сұраныс арта түсті. Осылайша, жыл басынан бері КАСЕ-гі сауда көлемі шамамен 1 трлн. 100 млрд. теңгені құрады. Өткен жылғымен салыстырғанда, 50 пайыздық өсім байқалып отыр. Доллармен есептегенде бұл көрсеткіш 22 пайызға артқан.Андрей Цалюк, Қазақстан қор биржасының вице-президентінің айтуынша, бұл – бүгінгі таңда ең тиімді нарық саласы. Өйткені, мемлекеттік құнды қағаздар тәуекелден неғұрлым сақтанған. 10 айдың қорытындысы бойынша (2010), өткен жылғымен (2010) салыстырғанда, бұл көрсеткіш 50-51,7 пайызға артқан. Алайда, соңғы 4 айда (2011) саудаға алғаш рет шығарылған құнды қағаздар көлемі тұрақты сақталуда. Қаржы министрлігі бірқалыпты эмиссиялық белсенділік танытуда. Оның деңгейі өткен жылғыдан (2010) гөрі біршама жоғары. Бірақ, саудаға екінші мәрте шығарылған құнды қағаздар көлемі азаюда. Бұл жаз маусымында (2011) өткізілген портфельдерді қайта құрылымдаумен, ең алдымен зейнетақы қорларының қаржылай қоржындары қайта құрылымданғанымен түсіндіріледі.Қазір Қазақстан қор биржасы Қаржы нарығын реттеу және қадағалау агенттігінің КАСЕ-нің өз акционерлері арасында құнды қағаздарды орналастыру есебінен қаржыландыру деңгейіне байланысты талабын орындады. Осы орайда, Агенттік талаптары бойынша, құрылымның жарғылық капиталы 181 млн. теңгеден астам қаржыны құрауы керек. Эмиссия қорытындысы бойынша, қазан айының соңына қарай барлығы 20 млн. теңгеге 5,5 мың акция сатылған.      

Қазақстанда қор биржасы мен Алматы Өңірлік  Қаржы орталығы арнайы сауда алаңы өзара бірлесті. Алматыда өткен баспасөз-конференциясында осы жобаның бас менеджерлері жаңа алаңдағы саудаға қатыса алатын нарық ойыншыларының тізімі бекітілгені жөнінде хабарлады. Сонымен қатар, Алматы Өңірлік Қаржы орталығы сауда алаңы ретінде Қазақстан қор биржасының қызметін реттейтін негізгі құжаттар күшіне енді.Әркен Арыстанов, АӨҚО АСА басқарма төрағасының айтуынша, біріктірілген сауда алаңының басты айырмашылығы – ең үздік листингтік талаптар мен неғұрлым көбірек шетелдік инвесторларды тарту мүмкіндігіне байланысты. Сонымен қатар, инвесторларды қорғауды көздейтін қосымша қаржы институттарын, яғни, клирингтік палаталар құруға, жедел нарықты дұрыс жолға қоюға, жаңа қаржы құралдарын ойлап табуға айрықша көңіл бөлінуде. Бұл тұрғыдан алып қарағанда Гонконг, Лондон, Сингапур қор алаңдарының тәжірибесі Қ.Р үлгі болып отыр. Жаңа талаптарды ойластырғанда Лондон қор биржасының маманы көмектесті. Осылайша,Қ.Р–ның жобасын халықаралық кеңес мүшелері мақұлдады. Бұл – Алматының қаржы орталығы ретінде қалыптасу жолында қолға алынып отырған тағы бір шара.Біріккен сауда алаңы отандық нарыққа сауда жүргізуге арналған жаңа секторлар ашу және жаңа қаржы құралдарын пайдалану мүмкіндіктерін ұсынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Сейітқасымов  Ғ.С. Ақша, несие, банктер. /Алматы: Әкономикс, 2006ж

2. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар  нарығы және биржа ісі. /Алматы: Әкономикс, 2007ж

3. Сутемгенов  Н.Д., Таттимбаев К.М. Фондовый  рынок /часть II, Алматы, 2002г

4.Саханова, Исингарина. Проблемы  и  перспективы фондовых рынков Казахстана.

5. Лялин В.А., П.В. Воробьев. Ценные  бумағи и фондовая биржа.

6. Миркин. Ценные бумаги и фондовый рынок-1997ж

7. В.А.Галанова, Биржевое дело/ Москва/ 2001ж

9. Адамбекова  А.А. РЦБК/ Алматы/ 2003

10. Жуков  Е.Ф. РЦБ:Учебник/ 2005

11. АҚ «Алматы қаласының өңірлік  қаржы орталығы» (әрі   қарай — АҚ «АӨҚО») мен әріптес компаниялар мәліметтері