Сауда айырбас операциялардың, кооперацияланатын өнімдерді сатуды ұйымдастыру және техникасы

     Бартер  экономикасы дамыған елдерде де  кең таралған. Бірақ еш елде  ол сауда операциялары көлемінің 10%-дан артық көлемін құрамайды. Мысалы, АҚШ-та арнайы бартерлік айырбас биржа-клубтар бар. Мұндағы айырбастардың шарттары идеалға жақын: қатысушыларға қысым көрсетілмейді, әркім құнды өз алдына орнатады  және тауар айырбастайды ма жоқ па өзі шешедi. Қатысушылар бөлшек сауда ойыншылары емес, нақтылы мақсатпен айырбас үшiн тауарларды ұсынатын өндiрушiлер. Бартерлік тауарлар ретінде: тауарлар, бағалы қағаздар, зияткерлiк қызметтiң өнiмдерi бола алады.

     Көп компаниялар қазір  дағдарысқа байланысты бартермен қайта қақтығысып қалды. Оған негізгі себептер: қаржылардың тапшылығы, төлей алатын сұраныстың аздығы және сату көлемi және бағаның барлық жерде төмендеуi. Оған қоса, экономиканың орнықсыздығы және қарыздар төлемеген және банкрот болуға жақын кәсiпорындар. Мұндай жағдайда  бiреулер үшін бартерлік операциялар тиімді, ал біреулердің басқа амалы жоқ.

     Негiзiнен, бартерлiк айырбастар сауатты ұйымдастырылса, бартер тиімді бола алады және нарықтың мүдделерiне қайшы келмейдi. Экономика ахуалдары кезінде бартер оның негативтi ықпалын шешедi және оның тиімсіз әсері мемлекеттiк реттеудiң тиімсіздігіне шартталған, сондықтан бұл жағдайда бартерді мемлекет реттеуi керек.

     Бартерлік операциялардың ресiмдеуi "Перезачет-бартер" құжаты арқылы iске асады.

     Бартерлік операцияны рәсімдеудің бiрiншi кезеңі контрагенмен жасалған бартерлік келiсiм туралы шешiм қабылдау және ақпарат базасына тiркеу болып табылады. Бұл операциялар (сауданың түрi реквизитте) бартерлік сауданың қойылған түрiмен «Келiсiм шарт» құжаты арқылы орындалады. Сайып келгенде, (яғни құжатпен) бартерлік операцияны ресiмдейтiн құжаттардың тiзбектерiнде бiрiншi құжат «Келiсiм шарты» болуы керек.

     Бұдан әрі «Шығын тiркеме қағазы» және «Кiрiс тiркеме қағазы» құжаттары арқылы тауарлы материалдық қорлардың кiрiс-шығыс жүргiзiледi Бұл құжаттардың «Тапсырыс» өрiсінде сонымен бiрге тиiстi «Келiсiм шарты» таңдалған болуы керек, «Сауданың түрi» реквизитте – «Айырбас».

     Қарсы айырбас жабдықтауларды жабу «Перезачет-бартер» құжаты арқылы орындалады. Перезачет құжаты әртүрлi тапсырыстардың арасындағы (бартер) қарсы жабдықтауларды жабып немесе клиент тапсырыстардың арасындағы соманы қайта бөлуге мүмкiндiк бередi.

     Құжаттың Рекизиттері:

• Фирма - құжат ресiмделген фирма;
• Құжаттың нөмiрi және құжаттың күні - сәйкесiнше құжаттың нөмiрi және күні тiркеледі;
• Айырбас операциясы жүргiзiлетiн қарсы уәкiл-қарсы уәкiлмен жүргізілетін бартерлік операция;
• Ескерту - құжатқа ескерту.

     Бартерлік операцияны рәсімдеуде қолданылатын құжаттардың ішіндегі ең көп қолданылатыны «Бартерлік келесім-шарт» болып табылады. Бұл құжатта бірінші құжаттың толтырылу күні, келісімшартқа қатысушы тараптардың юристік аты-жөндері жазылады. Кейіннен мынадай реквизиттер толтырылады:

1. Келесім-шарт заты;
2. Бағасы;
3. Жеткізілім уақыты және талаптары;
4. Сапасы;
5. Төлемдер;
6. Ұнамайтын жақтары, яғни притензиялары;
7. Басқа да шарттар көрсетіледі.

     Құжаттың  соңына тараптардың юристік тұрғылықты жерлері көрсетіліп, тараптардың  қолдары қойылады.

     Компенсациялық  мәмiлелер - бұл келісім шартта бір  тараптың  тауарды сатып алуы басқа тараптың бірінші тарапты  тауармен қарсы жабдықтауына немесе мүдделердiң басқа әдістермен  өзара қанағаттандыруына негізделген қағидаға сүйенетін келісім шарт түрі.

     Компенсациялық  мәмілеге мынадай да анықтама беруге болады: шетел әрiптесiнiң шарттарына сәйкес машина, жабдық, технология және комплект зауыттарын екінші әріптесіне осы берілген заттарды пайдалана  отырып шығарылатын  шикізатқа және  жартылай фабрикатқа ауыстыруға негізделген қарсы сауданың формаларының бiр түрі.

     Компенсациялық  мәміленің дамуына мүдделі жақ  валютаның тапшылығы шарттарындағы қажеттi өз тауарларын олардың жабдықтауларына толық немесе жартылай ақша төлеп бар тауарларын сатып алуды жүзеге асыра алатын импорттаушы жақ болып табылады. Экспортшылар өткiзудi жүзеге асыру үшін ақшалай емес, өндірісте қолданатын немесе нарықта сататын баламаларды алуына тура келеді.

     Компенсациялық  мәмілелер екі түрге бөлінеді:

1. Саудалық;
2. Өнеркәсiптiк.

     Саудалық  компенсация ретінде  шамалы соманы құрайтын, әдетте органикалық өзара байланбайтын өте әртүрлi тауарлармен айырбасты қосатын бiр операция ұғылады.

     Өнеркәсiптiк компенсациямен iрiлеу сомаға негізделген, тауарлары өзара сабақтас, өнеркәсiптiк жабдық немесе дайын кәсiпорын құны бар мәмiлелер ұғылады.

     И.Н.Герчикованың ойынша, компенсациялық мәміле 3 түрге  бөлінеді:

1. валютасыз негiзде тауар алмасу және өтемақы мәмiлелер;
2. коммерциялық негiзде өтемақы мәмiлелер;

3. өндiрiстiк iстестiк туралы келiсiмдердiң негiзiнде өтемақы мәмiлелер.

     Осы И.Н.Герчиковаға сәйкес, тауар алмасу және өтемақы мәмiлелерiнiң еншiсiне 4-5% дәл келедi, коммерциялық негiзде  өтемақы мәмiлелерi - 9-10%, шеңберiнде  өндiрiстiк iстестiктiң қарсы сатып алулары - 55-60%.

     Валютасыз негізде тауар алмасу және өтемақылы  мәмілелерге бартерді жатқызамыз. Бартер дегеніміз – табиғи тауар айырбастау, яғни бір зат екінші затқа ақшасыз  айырбасталады. Бұл тауарлық сауда келісім «тауар үшін тауар» схемасы бойынша жүзеге асырылады. Бартерлік операциялар бартерге қатысушы жақтар арасындағы өзара келісіммен мәмілеге отыру арқылы жүзеге асырылады. Тікелей тауарды тауарға ауыстыру арқылы жүзеге асырылған мәміле бартерлік операция деп аталады.

     Бартерлік келісім екі жақты немесе көп  жақты болуы мүмкін. Бартерлік  келісімнің екі жағы бар: бір  жағынан  ол сыртқы тауар айналымын көбейтеді, екінші жағынан тауар айналымындағы  келісімдер санын азайтады.

     Бартерлік келісімнің субъектісі болып бартерлік  келісімге қатысушылар, ал объектісі  болып бартерлік келісім тауарлары  болып табылады.

     Коммерциялық негiзде өтемақы мәмiлелер өте көп тараған операция түрі болып табылады. Бұл мәміленің екі түрін бөліп көрсетуіме болады:

1. фирма iшiнде қолдану үшiн тауарларды тiкелей сатып алу немесе үшiншi жаққа қайта сату үшiн;
2. импорт тауарларының сатып алушысының табылуындағы экспортшының жәрдемдесуi.

     Бартерден мұндай мәмiлелердiң маңызды айырмашылығы ақшаның төлем құралы ретінде пайдаланылатындығы. Мұндай мәмiлелер заң жүзiнде алғашқы экспорт және екінші экспортқа қарсы сауданың шарттарының нұсқауы бар екi шартпен толтырылуы мүмкін. Соңғы жағдайда экспортшы бiрiншi экспорттық шартқа сай бастапқы жабдықтаудан нақтылы пайыз құрайтын сомаға тауарлар сатып алып қоюға міндетті болады.

     Бұл топ мәмiлелерiнiң бірнеше түрлері бар болады:

1. Компенсациялық мәмiлелер (жартылай, толық, үш жақты өтем): Дүкеншi жартылай немесе толық төлеудi сатып алушының тауарлары  түрде алуды мақұлдайды. Әдеттегiдей, бұл бiр шартпен жасалады. Мұндай мәмiлелер бартерге ұқсас, бірақ айырмашылығы: әрбiр әрiптес ақшалай формадағы өз жабдықтауларында есеп талап етедi және экспортшы үшiншi жаққа импорт бойынша өз мiндеттемелерiнiң орындауын тапсыра алады. Мұндай мәмiле нышандарында ақшаны бiр мезгілде алуға болады. Компенсациялық мәмілелер бартер секілді экспортшыны импорттаушының тауарын сатып алуға міндетті болады.   Өтемдердер бартерге қарағанда, жабдықтау бір-бірінен тәуелсiз төленедi. Қарсы сатып алулар толық немесе жартылай өтем бола алады.Толық өтем 100 пайыз тауар алмасу көздейді. Жартылай өтемде бір бөлiк ақшалай төленедi, бір бөлігі экспорттаушының импорттаушының тауарының бір бөлігін елiнде сатып алуымен орны толтырылуы керек болатынын ескерiледi.
2. Қарсы сатып алулар (қарсы жабдықтаулар): Экспортшы өзі жіберген тауарының белгілі бір пайызында импорттаушыдан болашақта тауар сатып алуға міндетті болады. Бұл мәмiлелер екі немесе үш шарттармен жасалады және кейде нақты тауарлар емес, мерзiмдер және сатып алу сомалары көрсетіледі. Шарт бойынша төлемдер бір мезгілде iске асады. Келiсiм екi немесе үш дербес шарттармен ресiмделе алады. Алғашқы «Сату-сатып алу» туралы шарт маңызды болып табылады. Екiншi - бұл сатып алушының мiндеттемесi, яғни арнайы тармақпен тауарлардың қарсы сатып алуын iске асыруы ескерiлген қарсы сатып алу туралы шарты. Осы шарттың орындамаулары жағдайда, iстелiнбеген мiндеттемелердiң сомасынан 20-50%-дық аралығында айыппұл ескерiледi. Тараптар кейде үшiншi шарттарға қол қояды - қарсы сатып алу туралы бiртұтас келiсiмге алғашқы және екiншi шарттарды ұластыратын хаттама. Қарсы сатып алулар мәмілесінің өзінің 3 түрі бар:

2.1) «Оффсете» туралы келiсiм. экспортшы экспорттық жабдықтаудың сомасынан нақтылы еншi құрайтын сомаға  импорттық тауарды  сатып алуды мақұлдайды және де мұндай келісім көбіне 100%-дан асады. Мәмiлелер қару және әскери техниканың сатып алуларының қымбат бағалы бағдарламаларымен байланысты болады;

2.2) «Свитч» типіндегі мәмiлелер (қаржы мiндеттемелерiнiң берiлуi бар келiсiмi). Экспортшы осы жағдайда әдеттегiдей үшiншi жабдықтаушы жаққа,көбіне мамандандырылған сауда фирмасына, өз мiндеттемелерiн бередi. Мұндай операциялар бартерден басқа кез келген басқа формалары бар тiркесте қолданылады.

2.3) Ескірген өнiмнiң сатып алынуы (параллель мәмiлелерi), өйткенi қалдық тауарлардың бағасы жаңа тауар бағасынан шегеріледі. Бұл сауданың қатаң бәсекелестiк шарттарындағы сату көлемiн үлкейтуге мүмкiндiк беретiн тиiмдi әдiстердiң бiрi болып табылады және автокөлiктердiң, ауылшаруашылық техникасының, электронды-есептеуiш машиналар және тағы басқалардың саудасында өте кең қолданылады. Ескi машиналардың бағасының кестесiнiң барлық фирмалар үшiн шамамен бiрдей шығарылады, онда жылына, жылдамдығына және техникалық күйіне байланысты болады;

3) Аванстық сатып алулар. Осы жағдайда бастапқы және қарсы жабдықтаушылар орны  ауысады,  өйткенi мүдделі тарап нақтылы сатып алушыға өз тауарларын сату үшін солардан тауарлар немесе  қызметтерін бастапқыда сатып алады.

     Өндiрiстiк iстестiк туралы келiсiмдердiң негiзiнде өтемақы мәмiлелерге бiр тарапқа жаңа өндiрiс қуаттарын жасауы үшiн соңғы қолданылатын технологияның, тауарлар мен қызметтерiнiң жабдықтауы негізінде жүзеге асырылатын мәмiле ұғылады. Осы жабдықтаулар содан соң өндірілген тауар жеткiзулер арқылы ақталады.

     Компенсациялық мәмiлелерiнiң осы түрi келесi сызықтармен бейнеленедi:

     - Ең кемінде үш контрактқа қол  қойылуы керек:

     1 ) жабдықтың жеткізілуі және техникалық қызметтердiң көрсетулері үшiн;

     2 ) ұзақ мерзiмдi шарттың негiзiнде  қарсы жабдықтауды;

     3 ) жабдықтың жабдықтауларын қаржыландыру  туралы банктiк келiсiм; 

     - Ұзақ мерзiмдi (20-25 жыл мерзім аралығын қамти алады) қарсы өтемақы сатып алулары бойынша мiндеттемелердiң орындауының мерзiмдерi;

     - Үкiмет қарыздары мен банктік  қарыздарды мемлекетаралық келісімдер  арқасында кең қолдану;

     - Кәсiпорынның құнынан едәуiр аса алатын керi сатып алулар;

     - Өнеркәсiптiк iстестiк туралы келiсiм  шартының мерзiмiнiң аяқтауына  дейiн бағаларының қайта қаралуы.

     Өнеркәсiптiк iстестiк туралы келiсiмдердiң негiзiнде өтемақы мәмiлелерi әр түрлі. Оларды былай бөлуге болады:

     1 ) Үлкен масштабты, ұзақ мерзiмдi тауарлардың керi сатып алуымен компенсацияланған келiсiмдер;

     2 ) "Өнiмнiң үлестiрiлуi туралы" келiсiмдер;

     3 ) "Импортты дамыту" келiсiмдері;

     4 ) Алыс-берiс шикiзатына операциялар.

     1-суретте  дүниежүзілік компенсациялық мәміле  түрлері келтірілген. 
 
 
 
 

1-сурет 

     Қорытындылай  келе, бартер және компенсациялық мәміле халық арасындағы сауда-саттықты дамытудың  бір жолы деп айтсақ та болады. Сауда  айырбас операцияларының бұл  түрлері ескі заманнан бастап дамып, қазіргі күнге дейін өздерінің  маңыздылығын жоғалтпаған, яғни осы  сауда операцияларын қолданып қазіргі  таңда миллиондаған адамдар алыс-беріс  жасау арқылы сауда жасау үстінде  деп айта аламын. Әсіресе, бұл сауда  операцияларының түрлері экономика  дағдарысқа ұшырағанда халыққа қызмет етеді.