Сауда айырбас операциялардың, кооперацияланатын өнімдерді сатуды ұйымдастыру және техникасы

Қазақастан  Республикасы Білім және ғылым Министрлігі

Л.Н. Гумилев  атындағы Еуразия ұлттық университеті 

Экономикалық  факультеті

«Қаржы» кафедрасы

    
 
 
 

«Сауда айырбас операциялардың, кооперацияланатын өнімдерді сатуды ұйымдастыру және техникасы» тақырыбына: 

Эссе 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                                                                        Орындаған:

                                                                                       ЕА-21 тобының студенті

                                                                                        Нұрсұлтан А.Қ. 

                                                                                         Қабылдаған:

                                                                                           Дүйсенбек Азанұлы

     
 
 
 
 

Астана, 2012

Сауда айырбас операциялардың, кооперацияланатын  өнімдерді сатуды ұйымдастыру және техникасы

1. Бартерлік  операцияларды рәсімдеу

2. Компенсациялық  мәміле 

     Сауда айырбас операциясы дегеніміз – бір затты екінші затқа ақшасыз айырбастау. Сауда айырбасы Қазақ халқының тарихында ерте заманда дамыған. XIX ғасырдың соңы — XX ғасырдың басында Қазақстанда сауданың үш түрі болды:

• қозғалмалы айырбас саудасы,
• маусымдық жәрмеңкелер,
• тұрақты сауда.

     Соның ішінде айырбас саудасы жақсы  дамыды. Айырбас сауда түрімен алыпсатарлар айналысты. Олар алыс ауылдағы қазақтарға әр түрлі арзанқол тауарларды малға айырбастады. Айырбас саудада көбіне сауда тең емес, тонаушылықсипатта болды. Далалық айырбас саудасының кең қанат жаюы қалалық тұрақты сауда орындарының дамуына әсер етті. Далалық ұсақ саудагерлер үстінен қарайтын ірі саудагерлер осы бекініс шептері маңындағы қалаларда шоғырланды.

     Омбы, Петропавл тағы басқа қалалар орыстың сауда капиталының қазақ даласына енуінде маңызды рел атқарды. Қалалардағы айырбас сарайлары жәрмеңкелік сауданың ірі орталықтарына айналды. Сауда нүктелері тек қалаларда ғана емес, бекініс пункттері мен қазақ-орыс станицаларында қазақтар тығыз орналасқан жерлерде, темір жол бекеттері бойында ашылды. Біртіндеп ішкі сауда дами бастады, бірақ ол негізінен айырбас түрінде болды. Айырбас саудасы тек қана рулар арасында ғана емес қазақ жүздерінің арасында да жүрді, ал кей жерлерде ақшаға да сауда жасалды. Айырбас сауданың дамуы барысында Қазақстанда несие сауда қатынасы кең қанат алды. Көпестер мен Сібір казактары заттарды қазақтарға несиеге  әкеліп беріп, көп жағдайда оларды алдап кетіп отырды. Қазақтар арасында арнайы сауда серіктестіктерін құрып, жоғары өсіммен несиеге ақша беріп отырған арнайы саудагерлер де пайда болды.

     Бартер  француз тілінен аударғанда «айырбастау» деген мағынаны білдіреді. Бартер дегеніміз  – табиғи тауар айырбастау, яғни бір зат екінші затқа ақшасыз айырбасталады. Бұл тауарлық сауда келісім «тауар үшін тауар» схемасы бойынша жүзеге асырылады. Бартерлік операциялар бартерге қатысушы жақтар арасындағы өзара келісіммен мәмілеге отыру арқылы жүзеге асырылады. Тікелей тауарды тауарға ауыстыру арқылы жүзеге асырылған мәміле бартерлік операция деп аталады.

     Бартерлік келісім екі жақты немесе көп  жақты болуы мүмкін. Бартерлік  келісімнің екі жағы бар: бір  жағынан ол сыртқы тауар айналымын көбейтеді, екінші жағынан тауар айналымындағы келісімдер санын азайтады.

     Бартерлік келісімнің субъектісі болып бартерлік  келісімге қатысушылар, ал объектісі  болып бартерлік келісім тауарлары  болып табылады. Бартерлік келісімде  мынадай жағдайлар қарастырылады:

• келісімге қойылып отырған тауарлардың бағасы;
• келісім бағасы белгіленіп тауарлар белгіленеді.

Бартерлік операциялардың  мынадай жақсы  жақтарын айтуыма болады:

• тауар айналымының көлемін ұлғайтады;
• қоймадағы өтпей тұрған тауардың азаюын тездетеді;
• капиталды сақтап қалу;
• салыққа байланысты операцияларды азайык.

Бартерлік операциялардың жағымсыз жақтары:

• тәуекелділік өте жоғары;
• табиғи жағынан айырбасталатын тауралардың келіспеушілігі;
• операцияларды орындау ортасының тарлығы;
• көлеңкелі экономиканың дамуына жол ашып береді.

Кіші  және орта бизнес үшін бартерлік операциялар  кризистік жағдайда

нарықта орнықты қалып жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Бартерлік операциялардың басты қағидасы – бизнестің дамуына  мүмкіндік беру.

     Бартердің негізгі екі түрі бар:

• ашық;
• жабық.

Ашық  бартер тәуелсіз болып табылады. Бартердің бұл түрі уақытпен

шектелмейді және осы процесс кезінде өзгертілуі мүмкін.

     Жабық бартер көбіне келісімнің заңды болуына  қарайды, яғни уақытпен шектеледі және осы процесс кезінде өзгертілуі мүмкін емес.

       «Ортақ мағынада бартер деп  ақшасыз өзара тауарлармен айырбас деп түсініледі» деп Дж. Локк айтып кеткен. Бүгінгі күнгі ғалымдар өздерінің бартер туралы мынадай жаңа тұжырымдарын береді:

     "Бартер – меншікке деген құқықтармен немесе көрсетілген қызметке деген құқықтармен айырбас келісімнің ажырамас бөлігі болып табылатын процесс».

     Бартер  термині көне француз тiлінің «barater» етiстiгiнен пайда болды және 2 мағынасы болды – айырбастау және  алдау. Бұл ұғымдар сонда жиi болды - сатушы жамандау тауарды қымбаттау сатқысы келедi, ал сатып алушы кiшi сомаға жақсырақ зат алғысы келедi.

     Бастапқыда барлық экономика айырбасқа негізделді; тауарлар еркiн өндiрiлді және нарықта айырбасталды. Тауарға тауар алмасулар көлемдерінің өсуі, жаңа географиялық жолдардың ашылуы және әлемдiк сауданың дамыту,  жаңа тауарлар бағасының күрделiлiгiнiң өсуі сатушылар және сатып алушылардың қажеттiктерiн қанағаттандырмайтын болды. Сонда өлшеуiштiң рөлін асыл металлдар, терiлер, майлар, теңiздегi қабыршақтар, дәмдеуiштер атқарды. Бiр жердiң қабылданған қаржылары дегенмен басқаларға  дәл келмеуінен жалпы стандартқа сай алтын пайда болды.

     Бартер әртүрлi мектептердiң өкілдерімен қаралған. Осылай, неоклассиялық мектептiң макроэкномистері бартер инфляциямен, монетизациямен, пайыздық мөлшермеле деңгейімен деңгейiмен шартталған деп санайды. Демек, ғалымдардың пiкiрiншейдi, ақшаның қолдануы үшiн шарттар қашан қолайсыз, серiктестiк сонда ғана бартерді қолданады. Олардың түсiнуiнде, айырбас демек - терiс мемлекеттiк саясат негізінде туындаған болмай қалмайтын зұлымдық. Қалыпты экономикада бартер немесе жоқ, немесе ол болмашы.

     Микроэкономистер өз облысын зерттей келе бартер тараптардың санына байланысты анықталады деп есептейді. айырбасының құбылыстарын қарайды. Сайып келгенде, олардың пiкiрi бойынша, бұл бартерлік және ақша нарығындағы бағалы және кәсiпорындардың көлемдiк - номенклатуралық саясатында қолданылатын  аспаптардың бiр түрі.

     Бартердің түсiнілуiне үлкен үлес қосқан неоинституционалистылар болды. Олар бартер  процессiн шартты және үйреншiктi емес тұрғыларынан қарады. Үлкен таратуды орыс ғалым В.Полтеровичтың үлгiсi және оның институционалдық қақпандар атты зерттеулері алды.

     Эволюцияшылдар  бартерді бұл кәсiпорындардың шартқа байланысты мәжбүрлі өзгеретін популяциялық тiршiлiк әрекетiнiң формасы ретінде қарайды. Олардың идеялары неоклассиктердiң постулаттарымен күштi келіседі, алайда, олар бартерді өтпелi экономикада қарайды.

     Сонымен, бартер бірнеше экономикалық мектептерде  қарастырылады.

     Бартер, Дж. Локктің  пiкiрiнше, бартер айналымдағы ақшаның жеткіліксіздігінен және экономикадағы қазынаның төмен жылдамдығынан пайда болады. Басқа ғалымдардың ойынша, бартер аумалы-төкпелi және кризистi экономикаларда пайда болады және оған институционалдық қақпандар әсер етеді.

     Осылай, Полтерович, бартер 90-шы жылдарда Ресейде пайда болған деген қорытындыға бартерді талдай келе келедi және  ол жетекшiлердiң саналы тиiмдi актi, оның таратуы және сүйемелдеу  мәжбүр шара болған. Демек қатаң ақша-несие  саясат шарттарында бартерлік  мәмiлелерді өмiр сүру үшiн серiктестiктер қолданған.

     Бартерге  келесi бағаларды беруге болады:

     - Бартер - бұл ескi және тиiмсiз экономиканың белгiсi, қалдық;

     - Бартер - бұл жақсы және тiптi ақшалай экономикаға қарағандасы тиімді.

     - Бартер кез келген экономикада бар бола алады және кейде оның тиiмдiлiгiн жоғарылата алады.

     Бартерлік операциялар келесi формаларды иемдене алады:

     1. Әр түрлi профильді кәсiпорындардың арасындағы «тауар – тауар» формасында, соның iшiнде шетелдегі де.

     2. Бір кәсіпорын ішіндегі формасында, мысалы еңбекақыны бiр кәсiпорында тауарлармен бередi.

     3. Кәсіпорын мен мемлекет арасындағы  формада, мысалы өзара төлемдер.

     Бiрiншi форма түрлi тауарлар нарықта өзара  ауысып кете алатынын бiлдiредi. Мәмiлеге қатысушылар шарттың көлемдерi, жабдықтау мерзiмдерi, айырбастың пропорциялары көрсетiлген келiсiмшартқа отырады. Бұл жерде маңызды тұрғы тауарлардың бағасы және сапасы болып табылады.

     Бiр  кәсiпорын шеңберiнде тауар алмасуы сирек емес жағдайдың бірі және бұл жерде бартердің бағасын анықтау туралы сұрақ туындайды. Iшкi бағалардың нарықтық бағадан айырмашылығы болады, сонымен қатар олар осы жағдайда бартер бағалары. Шарт әдетте кәсiпорынның баға белгiлеу саясатында болады.

     Бартерлiк  айырбастар кәсiпорын мен мемлекеттiң аралығында, негiзiнен, өзара төлем сипаттында болады. Мұндай мәмiлелер теңсіз болуы мүмкін және кәсiпорынның тұрақсыздығы жағдайындағы шарттарында жиi iске асады.

     Дамыған нарықтық экономикалы елдерде бартерден бой жасыруға тырысады. Нелiктен? Егер айырбас тең бағаланса және мәмiленi iске асыруға мәжбүр етулерi жоқ болса да, сатушылар ақша алуды қалайды ма?

     Бұл сұраққа жауапты  көп экономисттер беруге тырысады. Осылай, Г.Беккер постулаттарына сүйене отырып, бартерлік операциялар қосымша трансакциялық шығындарды туындатады деген қорытындыға келуге болады. Бұл шығындар бартерді қолайсыз етеді, сондықтан олар нарықтың қатысушылары бартерден бой жасыруға ұмтылады.

     Трансакциялық шығындарға жататындар:

     - Мәлiметтi алу шығындары;

     - Бағаланатын игiлiктердiң қасиеттерiн өлшеу шығындары;

     - Айырбастардың шығындары;

     - «Екі жақты ниеттердiң сай келу»  қажеттiлiгінің шығындары.

     Осы трансакциялық шығындарды талдай отырып, бартерлік келісімдерге қарағанда  тауарды ақшаға сату тиімді екені  көрінеді.

     Бүгін бартерлік  операциялар әлемнiң әр түрлi елдерiнде жайылған. Бартер тұтынушылар нарықтарында (c2c ) бар болады, сол сияқты өндiрушiлер нарықтарында болады (b2b ) және iс жүзiнде тұтынушы мен өндiрушiнiң аралығында (b2c, с2b) бартер  жоқ. Мысалы, көркемөнер немесе жылжымайтын тұрғын үй салаларында жартылай бартер немесе  толық бартер  кең тараған. Мұндай нарықтарда дәстүр бойынша бiр тауарлар  екінші тауарларға олардың бағасының күрделiлiгiне байланысты  байланысты айырбасталады. Консалтинг компаниялар бартерлік келісімдер ретінде көрсетілген қызметке консультациялармен, тренингтермен және басқа өнiмдерiмен есеп айырысу арқылы бартерлік операцияларға қатысады.

     Интернеттің дамуына орай, бартер бөлшек сауда сатушылары мен сатып алушыларының арасында кең жайылды. Өзіне қажет емес нарсесі бар адамдар интернет  арқылы басқа нарсеге ауыстыруды ұсынады. Көлемдерi маңызды масштабтардағы айырбастар үшiн көп электрондық алаңдар бар. Алайда, көбiнесе, интернетте  қолдануда болған немесе керек емес нарселер айырбасталады.