Несиенің мәні, қызметі

Кіріспе

  

     Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.

     Құнның қозғалысы  — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды. Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал айналымын жатқызуға болады.

     Көбiне несиенi ақша  ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қараганда  бұган негiз де  бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта  қарыз көбiне ақшалай түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп, әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.

     Сонымен қатар,  несие мен қаржы  категорияларын бiр  санайтындар да  аз емес, несие  — бұл ақшалай  қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.

    Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.

     Несие мен ссуданың  арасында да өзара  айырмашылық бар.  Несие — бұл  банктiң қаражатын  құрайтын көзi  ретiнде барлық  несиелiк қатынастарды  ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.

    Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектiлерi және халық жатады.

    Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.

     Қарыз берушi және  қарыз алушымен  қатар несиенiң  құрылымының элементiне  берiлетiн объекті  де жатады. Беру  объектiсi — бұл  құнның ерекше  бөлiгi, яғни қарызға  берiлген құнды  бiлдiреді.

     Несие — ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып абылады. «Кредит» деген сөз, «қарызға», «несие» деген «kredo»- сенемiн деген магына беретiн латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретiнде әр турлi экономикалық қоғамдарда қызмет етедi. Ол тауар өндiрiсiнiң пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрiнедi. Несие қатынастарын ақша қатынастары сияқты үнемi даму үстiнде болады. Алғашқы несие табиғи түрде  қоғамның дәулеттi топтарынан мүлiксiз шаруалар мен кәсiпкерлерге тұтыну муктаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының  дамымен несие ақша түрiнде көштi.

   Құндық қатынасты  ерекше формасы  сияқты несиенiң  пайда болуы шаруашылық  жүргiзуi бiр субъектiден  босаған құн шаруашытлық  мәмiледе қолданысқа түсетiн, бiрақ бiр уақыттарда жаңа қайта өндiру цикiліне ене алмайтын кезде ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша қажеттiлiгi туып отырган басқа субъектiге өтедi және қайта өндiру процесiніц шеңберiнде  қызметiн жалгастыра береді. Бiрақ, несиелiк қатынастардың пайда болуың экономикалық байланысқа түсуге дайын меншiк иелерi сияқты бiр-бiрiне қарсы тұралатын тауар иеленушiлер арасындагы айырбас ауқымынан iздеген жөн. Тауарларды Қолдан-қолға өткiзу сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелiк қатынастардан туындаған экономикалық жемiс.

    Несиелiк қатынастар  пайда болатын  және дамығын нақты  экономикалық негiзде  қаражат айналымы  мен ауыспалы айналым,  яғни несиелiк  қатынастың материалдық  негiзi боп құн  козғалысы саналатын болады.

    Қарызға алуына  несиенi кедей болғаны  үшiн алмайды, ол  өзнiң меншiктi қорларының  ауыспалы айналым  мен капитал айналымының  объективтi күшне  толық шамада жетпей  тұрғандықтан өз iсiн  алға бастыру үшiн  алады.

     Несие объективтi  қажеттiлiктен туындаған және ол когамдық өндіріс процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызга трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.

    Оның көмегімен  мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     

     І.Несиенің мәні, қызметі. Несиенiң мәнiн анықтаған кезде бiрқатар әдiстемелiк принциптердi ұстану керек, несиелердiң барша түрi формалардан тәуелсiз оның мәнiн көрсетуi керек:

    - несие мәмiлесi  тұтасымен алғанда  несиенiң мәнiн  ашуы керек. Егер  бiр мәмiледе несие  қайтарылмаса, онда  өзiнiң қайтарылатын  қасиетiн жоғалтатыны бiлдiреді.

   - несиенiң мәнiн талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын, несиенiң негiзiн қарастырған жөн.

    Несиеде өзгермейтін,  тұрақты болып  қалатын жәйiт  - құрылым. Өзге  экономикалық категориялар  сияқты несие де  бір-бiрiмен өзара әрекетке тусетiн бiрнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелiк қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл субьектілерге несие берушi мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бiрге қарасты жағдайда ғана несиенiң мәнiн анықтауға болады.

    Несие берушi —  несиелiк мәмiленiң  қарыз ұсынатын  жағы. Мұны iске асыру  үшін  онда ақшалай  қаражаттың белгiлi  бiр қоры болуы  керек. Ол ақша  өзiнiкi болуы немесе  басқа бiреуден  қарызға алған болуы да мумкiн.

    Қазiргi уақытта қарызга  ақша ұсынатын  негiзгi несие беруші - банк болып табылады.Ол  кәсiпорындардың,  ұйымдардың, кеңселер  мен халықтың уақыша  бос қаражаттарын  шоғырландырып, оларды  қарызга алушыға  уақытша пайдалану  үшін  несие түрiнде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиенi тек қарызга алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесiне  тартылған ресурстарды қайтаруға мiндеттi. Бұл арада банк бiр жагдайга несие берушi болса, екiншi жағдайда— қарыз алушы болып көрiнедi. 

    Қарызга алушы  — несиелiк қатынастар  жағы, несие алып, алған қарызды  қайтаруға міндеттi  жағы. Қосымша ақшалай  қаражатқа уақытша  мұқтаждығы туғандар  карызға ақша алушылар  болып табылады. Қазiргi заман талабына  сай қарызга алушылар  — кәсiпорындар, кәсiпкерлер, халық, мемлекеттер мен банктер болуы мумкiн. Алайда, қарызга алушы карызға алынган қаражаттың меншiк иесi болып табылмайды, өндiрiс саласында, айналымда оны ол өз қалауымен қолданады. Бұл жагдайда ол алынган ақшадан гөрi, яғни шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейiн оны iске асырып, пайдаланганы ушiн өтемақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейдi.

    Несиелiк мәмiледе  қарызга алушы  несие берушiге  тәуелдi, оған несие  берушi өз талаптарын  қояды. Алайда, карызга  алушы мен несие  берушi несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндеттi турде қатысуы керек және бұл жагдайда олар орындарын ауыстыруы мумкiн. Несие берушi —қарызгер болуы мумкiн. Несие берушi мен қарызга алушы өзара іс әрекеттерiнде қарама-қайшылықтың бiрлiгi сипатын көрсетедi. Несиелiк мәмiленiң қатысушылары ретiнде олар оны қарама-қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделерi де бөлек, несие берушi неғурлым жоғары пайыздық несие бергiсi келеді, қарыз алушыға мүмкiндiгiнше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу муддесi болады.  

 

    Несиенiң экономикадағы  орны мен рөлi, оның атқаратын  қызметтерiмен сипатталады.  Жалпы несие   экономикалық категория  ретiнде мынадай  қызметтердi атқарады:

    - қайта бөлу; 

    - айналыс шығындарын  үнемдеу;

    - айналыстағы нақты  ақшалардың орнын  уақытша алмастыру;

    - капиталдың шоғырлануын  жеделдету; 

    - ғылымы-техникалық  прогрестi желелдету.

    Несиенiң қайта  бөлу қызметi кез  келген елдiң ұлттың  экономикасының толық   қанды жұмыс  жасауына өз үлесi  несиенiң бұл қызметiнiң көмегiмен экономикалық жүйенiң бiр саласынан екiншi бiр саласына капитал ағымы болады.

    Несиенiң айналыс  шығындарын үнемдеу  қызметiнің iс жүзіне  асуы несиенiң  экономикалық мәнінен  туындайды. Шаруашлық  субъектiлерiндегi ақшалай қаражаттардың түсүсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарга деген қажеттiлiктi туындатады.

    Ал келесі,  қызметi, яғни несиенiң  айналыстағы нақты   ақшалардың орнын  уақытша алмастыруы. Қазiргi несиелік  шаруашылықты мұндай орнын алмастыруга толық мумкiндiк бар.

    Капиталдық шоғыалану  процесi қызметi экономиканың  турақты дамуына  жағдай жасау үшiн  маңызды болып  табылады. Мұндай  мiндеттердi шешуде  несиенiң бұл қызметi өндiрiстiң ауқымын  ұлғайта отырып, пайда алуга мумкiндiк бередi.

1.1 Несие формалары мен түрлері. Несие формасы — бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс табуы. Ол несие қатынасының мәнi мен ұйымдастырылуын синтездейдi Несие қатынасының формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық жағнан бiртұтас болады. Несие қатынасының формасы оның  мазмұны мен  дамуына сәйкесуi керек.

     Таңдап алынған  жiктеу өлшемiне  қарай несиенiң  мынадай ең маңызды  формаларын бөлiп  көрсетуге болады (9.1. сурет) 

    -  қызмет ету  саласына қарай  — ұлттық және  халықаралық несие;

    - несие мәмілесінің   объектiсiне қарай  — ақшалай және  тауарлық несие;

    - несие қатынасының  субъектiсiне қарай  — банктiк, коммерциялық, халыкаралық тұтынушылық  несиелер. 

9.1.сурет.  Несиенің негізгі  формалары.

    

     Жорғарыда қарастырылган  несие формаларының  көптеген түрлерi болады. Несие түрлерi — бұл оның  несиелердi жiктеу  үшiн пайдаланатын, экономикалық-ұйымдастырушылық  белгілерi бойыша  ең детальданған  сипаттамасы, ягни, несиенiң iс-тәжiрибедегі  нақты қосымшасы.

    а) Қазақстанда  несие турлерi былайша  жiктеледi: несиелеу  объектiнiң экономикалық  белгiлерi бойынша:

    — айналым қаражатын  қалыптастыруга берiлетiн  несие;

    — негiзi құрал-жабдықты  калыптастыруга берiлетi  несие;

    — ТМҚ аясында  шұгыл қажеттiлiкке, сондай-ақ, нормативтен тыс                              қорлардың аясында уақытша қажеттлiкке берiлетiн несие;

    — өндiрiстiң маусымдық  шыгыны аясында  берiлетiн несие;

    — жол үстiндегi (жолдагы)  есеп айырысу құжаттары  аясында берiлетн    несие, аккредитивтер;

    — төлем несиелерi.

ә) қамтамасыз етiлуi бойынша:

    — жылжымалы және  жылжымайтын мулікпен, ТМК-пен, кепілдiлiкпен, сактандыру келiсiмшарттымен  толық қамтамсыз  етiлген;

    — iшiнара қамтамасыз  етiлген;

    — қамтамасыз  етiлуi болмайтын банкiлiк (сенiмдiлiк).

б) қайтарылу мерзiмi бойынша:

    — қысқа мерзiмдi;

    — орта мерзiмдi;

    — ұзақ мерзiмдi.

в) өтелу тәртiбi бойынша: