Нарық дегеніміз не

     Нарық дегеніміз не? Экономикалық әдебиетте «нарық» категориясының көптеген анықтамалары мен түсініктері бар.Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды сатумен байланысты сатушы мен сатып алышылар кездесіп, келісім жасайтын орны ретінде түсіндірсе, қазіргі замаңғы түсінікте оның мәнін келесі анықтамада қорытындылауға болады: нарықтық механизмі - сатушы мен сатып алушының өзара іс-ірекетінің бәсекелестік механизмі және сұраныс пен ұсыныстың негізінде төмендегідей үш мәселені шешеді: не өндіру керек?қалай өндіру керек?және кімдерге өндіру керек? Тауар өндірісі кезінде нарықтық  байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды. Нарықтың құрамына өз жұмыс күшін сатушы кәсіпкерлер де,еңбеккерлер де, тұтынушылар да, қарыз капиталының және бағалы қағзадардың иелері де және т.б. кіреді . «Нарық экономика» түсінігі «нарық» түсінігінен кеңдеу: бұл экономикалық жүйеде ресурстарды (қорларды) басқару және оларды пайдалануын бақылау тек қана нарық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Нарық механизмі – оның негізгі элементтерінің (ұсыныс, сұраныс, баға, бәсекелестік) жиынтығы болып табылады. Нарықтық  механизмнің осы негізгі элементтерін талдап көрейік. Жоғарыда айтылғандай, әрбір экономикалық жүйе негізгі үш сұрақты шешу қажеттігіне ұшырайды: не өндіру керек? Қалай өндіру керек? Кім үшін өндіру керек? Егер мысал келтіретін  болсақ, табыс дәрежесінің өсуіне байланысты адамдардың тұтыну заттары өзгереді. Мысалы, тек картоппен тамақтанудың орнына , етпен тамақтана бастауы. Бірақ қалай олар картопты етпен алмастыру туралы нақты істерге айналады?  Тұтынушы картоп алуды азайтады да, ет сатып алуды көбейтеді. Бұл еттің бағасын өсіреді де, картоптың бағасын төмендетеді. Нәтижесінде картоп өндірушілер зиян шегеді , ал малшылар қосымша табыс табады. Етке жоғары баға бұл салаға жаңа кәсіпкерлер мен жаңа капиталдарды тартады. Сонымен қатар ,картоп өсірушілердің көбісі өздерінің бұрынғы жұмыстарын тастап, басқа жерлерден өз еңбектеріне жоғары төлем іздейді. Содан картоп өндіру ет өндіруден тиімсіз бола бастайды. Уақыт өткен сайын бағаның қалыптасқан жаңа қатынасы ет өндіруді  қысқартуды қамтамассыз етеді. Осыдан келіп еттің әр түрлі сорты халықтың әр түрлі топтпрына табыстарына байланысты сатылатын болады. Осы қарапайым мысалдан нарықтағы тепе-теңдікті орнататын қандай экономикалық құралдар екенін көруге болады. Біріншіден, бұл бағалар. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі өндірушіге өндіріс көлемін өзгерту қажеттігін анықтау қызметін атқарады. Бағалардың өзгеруі өндіріс технологиясын таңдауға әсерін тигізеді. Бағалар ақыр соңында табыстардың берілген бір деңгейінде өнімді кімдер тұтынатынын да алдын ала анықтайды. Екіншіден, бұл сұраныс пен ұсыныс. Сұраныс төлем мүмкіндігі бар қажеттілік, яғни тұтынушылардың керекті тауарларға төлей алатын ақша сомасы. Ұсыныс дегеніміз берілген бағада сатуға арналған тауарлар саны. Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасының өзгеруі бағаның құн төңірегіндегі тербелуін тудырады. Осы тербелулер арқылы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін, ал түбінде өндіріс пен тұтынудың тепе – теңдігін қамтамассыз ететін деңгей қалыптасады. Үшіншісі, бұл бәсеке. Әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша ұлғайту,сондықтан да, шаруашылық қызметінің көлемін ұлғайту. Ал бұның өзі өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін кәсіпкерлердің өзара күресіне әкеліп соғады да, олар бір біріне деген қатынасы қарсыластар немесе бәсекелестер ретінде көрінеді. Егер қандай да бір тауардың ұсынысы сұранысынан көп болса, онда сатушылардың арасындағы бәсекелестік күшейе түседі. Олардың әрқайсысы өз тауарын сату үшін бағасын төмендетуге жиі барады, ал ол өз кезегінде осы тауарды өндіруді азайтады. Егер сұраныс ұсыныстан көп болса,онда бір бірімен бәсекеге сатып алушылар түседі. Тапшы тауарды сатып алу мүмкіндігіне ие болу үшін, әрбір сатып алушы өз қарсыласына қарағанда жоғары баға ұсынуға әрекет  жасайды. Баға өседі, ол осы тауарға ұсынысты ұлғайтады.              

         Ресурстарға жеке меншік нарық айырбасының негізі және міндетті шарты болып табылады . Нарық белгіленген міндеттерді атқарады (үлестіру, делдалдық, ақпараттық, сауықтыру, реттеу), олардың арасында үлестіру міндеті негізгісі ретінде есептеліп, экономикалық игіліктерді үлестіру нарық механизмі негізінде іске асырылады. . Нарықтың қызметі және құрылымы.

Нарық – күрделі  жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен  классификациялауға болады.

       Нарықтың элементтері, қызмет ету принциптері

Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элеметтерінің  болуын талап етеді. Осылардың жиынтығы нарық жүйесін құрайды.

Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі - өндірушілер мен тұтынушылар. Бұлар  қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады – біреулері тауарды  өндіреді., екіншілері оны тұтынады. Тұтыну жеке тұтыну және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс сферасынан шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланылады. Өндірістік тұтыну өндіріс процесін әрі қарай өңдеуге пайдаланады. Бұл жағдайда өндірушілер мен  тұтынушылардың бір-бірімен байланысы, әрқайсының әрекеттерінің нәтижелерін  айырбастау арқылы жүріп отырады. Нарық  шаруашылығында бұл байланыстар  тұрақты болады, мамандануға негізделеді  және көтерме нарықтық келісімдер формасында жүреді.

Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының  корпоративтік басқаруына негізделген, меншіктің жеке немесе аралас формаларымен болжанған экономикалық оңашалану  құрайды.

Нарық экономикасының үшінші маңызды элементі – баға. Бағаны жеке талдап танысайық. Бұл жерде  тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші, баға сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде  қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі конъюктураға байланысты өзгеріп (тербеліп) отырады. Екінші – осы географиялық ауданда  өндірілген тауарға нарықтық қатынастар әсерінің сферасын баға анықтайды. Осы  сфераның шегін трансакциондық шығындар болжайды, яғни айырбаспен байланысты айналым шеғындары болжайды.

Нарық экономикасының төртінші, орталық буыны – екі  құрылымнан, сұраныс және ұсыныстан  тұрады. Нарықта сұраныс тауарларға қажеттілік болып көрінеді. Осы тауарларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен  ақшалай табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың және ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте маңызды элементтері.

        Нарық механизмінің бесінші элементі – бәсеке. Бұл пайданың жоғары болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінің және пропорцияларды реттеу механизмінің формасы болып табылады. А.Смит бәсекені нарықтың «көрінбейтін қолы» деген. «Көрінбейтін қол» идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне сәйкес, өздеоініңқара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы әрекеттердің жиынтығы қоғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын жандандырады. Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттеушілерінің – бағаның, пайданың нормасының, проценттің, т.б. мөлшерін анықтау болып табылады.

Кіріспе ....................................................................................................... 3

I.        Сұраныс пен ұсыныс заңы

1.1. Сұраныс : мәні , функциясы , графигі , заңы ............................ 5

1.2. Ұсыныс : мәні , функциясы , графигі , заңы ............................ 11

1.3. Нарықтағы тепе – теңдік ........................................................... 17  

ІІ.          Сұраныс  және  ұсыныс  икемділігі туралы түсінік

2.1.       Сұраныс және ұсыныс  икемділігі............................................ 23

2.2.       Сұраныс икемділігі.................................................................... 25

2.3.       Ұсыныс  икемділігі.................................................................... 29  

Қорытынды ............................................................................................. 31  

Пайдаланған әдебиеттер ........................................................................ 33  

Кіріспе

Нарықтық экономика – Мұндай қарым - қатынас нұсқасын жасап шығару бұл сұраныс пен ұсынымның шексіз өзара қарым - қатынасы . экономика Сұраныс пен ұсынымның қарапайым нұсқасында ғылымының тарихында тұтас дәуірді қамтиды . 200 жылдан астам өтсе деп казіргі нарықтық мен теориялық жағынан танысу дәл содан басталады. экономикасы

Сұраныс пен ұсыным - нарықтың қарапайым элементтері ( Сөз бұл жерде еркін сұраныс және еркін ұсыным жөнінде болып отыр ). Ал , нарықтық экономикада кез - келген экономикалық процес " Нарықтық " болып табылатындықтан, өзіндік кез - келгені мамыры " нарық " екі сона болып әрекет өтетіндіктен барлық процестер мен қызмет салалары арқылы сипатталып категориясы,- сұраным мен " ұсынымның " өзара қарым - қатынасы ретінде көрсетіле алады .

Нарықтық экономиканың барлық мәні арзанға өндіру ( сатып алу )- себептерден сона қымбатқа сатуда жатыр . деп экономикалық теорияның негізіне сатып алушылар мен сатушылардың ( сұраныс пен ұсынымның ) қарым - қатынасы иә алынған .

Біз нарықты талдауды сұранымнан бастаймыз. Өйткені сұраныс - нарықтық экономиканың әр адамға да жақын әрі түсінікті саласы: ұсынымға бәрі де қатыса бермейді, ал, сұранысқа барлығы да қатысады.

Аталып отырған бөлім бір-бірімен бәсекелес көптеген сатушылар мен сатып алушылар болатын нарыктың  кызмет істеу механизмін талдауға арналған.

Сатылатын тауар біртектес стандартты және тауардың әр данасы бірдей бағамен сатылалы деп жорамалдаймыз. Тауардың бағасын жеке адам белгілей алмайды, ол (баға)  нарықтағы сатушылар мен сатып  алушылардың  өзара  бәсекеге  түсуі   нәтижесінде  тағайындалады. Бәсеке жағдайында    бағаның    қалыптасу    механизмін түсіну үшін сұраныс және ұсынысқа негізгі талдау жүргіземіз.

Бұл талдау кезінде сатылатын және сатып алынатын тауарлардын көлемі мен бағаларынын арасындағы  байланысқа көп көңіл бөлеміз, сонымен қатар тауарлардың бағасы мен қөлеміне басқа да факторлардың қалай  әсер ететінін қарастырамыз.

Алғаш рет Сұраныс және Ұсынысты Адам Смит 1776 жылы жарық көрген «Халық байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу» кітабында «Көрінбейтін қол» атты категориялық ұғымы ретінде қарастырып зерттеген.

Сұраныс және Ұсыныс мәселелері Нарықтық тепе-теңдікті анықтайтын факторлар болатынын Альфред Маршалл өзінің 1890 жылы шыққан «Саяси экономия принциптері» жұмысында принципті негіздегі шешімін тапты.

Сұраныс және Ұсыныстың еркін өзгеруі нәтижесінде Ұлттық зкономикамыздың нарықтық жүйесі тепе-тендігін анықтай аламыз.

Сұраныс, Ұсыныс және Нарықтық тепе-теңдік құбылыстарын оқып үйренулері, зерттеулері қоғамның дамуы барысындағы Не өндірілуі керек? Қалай өндірілуі керек? Кімге өндірілуі керек? сұрақтарының жауаптарын бере алады.