Мемлекеттік қаржылық реттеу

 

Көп елдер де жалпы тактика ретінде мемлекеттік органдармен құрастырылатын белгілібір баға қалыптастырудың ережелері, әкімшілік-юрисдикциялық әдістер қолданылады.

Италия. Баға бойынша  ведомство аралық комитет «қоғамдық пайдалы» жұмыстар бойынша тәуелсіз органдар мекемесімен қызметтері тоқтатылды.

Бұл органдар өкілеттілігі ведомствоаралық комиттетің билігіндегі өкілеттіліктерден біршама ерекшеленеді. Біржағынан бұл органдар «тәуелсіз», бірақ та басқа ведомствоаралық комитет – Экономикалық жоспарлау бойынша ведомство аралық комитеттің нұсқауларына бағынды. Басқажағынан, бұл органдардың міндеті бағаны бекіту де ғана емес, сонымен қатар нарық немесе көмек түрлерінде жекесалалардың әртүрлі аспектілерін реттейді.

АҚШ–да  70-ші жылдарда ішкі нарықтағы көтерме және шексауда бағаларының өсу қарқыны айтарлықтай жылдамдады, бірқалыпты инфляцияның қарқынындағы ұласуы елдің экономикалық стратегиясын модификациялаудың қажеттігіне әкелді.   Мемлекеттің бірінші ықпалы бағаларды тікелей реттеу арқылы инфляцияны жеңу әрекеті болды. 1971 ж. АҚШ президенті Р.Никсон әкімшілігінің белсенділігі бойынша бағаларды орталықтандырып, басқару енгізілді.Елдің экономикалық  жағдайы, қоғамдық ойдың қыспағы президентті шекті шараларға баруға мәжбүрледі. Осындай жағдайда инфляция деңгейін төмендету өтеау ыртпалы салдарды туғызу мүмкінеді (жұмысбастылықты төмендетпей инфляцияны шектеу еңбекақы мен бағаларды бірдей уақытта тоқтатып қоюды енгізген жағдайда мүмкін болады).

 

 Франция  – өнеркәсібі дамыған аз ғана елдердің бірі, онда ұзақ уақыт бойы бағаның мемлекеттік реттелуі қатаң режимде жүргізілді. Қырық жылды қкезең аралығында (1947-1986) бағаның мемлекеттік реттелуі “дирижизм (белсенді мемлекеттік реттеус аясаты)” саясатының құрамдас бөлігі болды және қазіргі уақытқа шейін оның бірен–сараны сақталды.1973ж. басталған бағалардың ырықтандырылуы (либерализациясы) 1980-шы жылдардың екінші жартысына шейін жалғасты. 1986 жылы мемлекеттік бақылаудан өнеркәсіптік өнімдер бағаларының шамамен 90%-ы босатылды.

Швеция. Елде бағаларға бақылау және тексеру арнаулы орган – азаматтық-әкімшілік Министрлігіне бағынатын, бәсекелестік және бағаларды мемлекеттік басқару органымен жүргізіледі.Швеция бағаларды реттеу туралы заң және бәсекелестік шарттар мен бағалар жайлы мағлұматтар берудің міндеттілігі туралы заңқа былданған және ол қызмететуде.

Швеция  ауылшаруашылығын бағалық қаражаттандырудағы (субсидирование) құралдардың маңызды көзі – шикізаттың импортталуынан кеденді калымдар. Олар ішкі нарықтың жоғарырақ бағалары мен сыртқы нарықтың бағалары арасындағы айырмашылықтың мөлшерінде қалыптасады.

Дания. Данияда бағақалыптастыру жүйесі көбінесе нарық факторларының ықпалымен құралған. Бағақалыптастыруға мемлекеттік әсерету жоғарғы сипатта шектелген. Мемлекеттің бұл облыстағы қызметі сұраныс пен ұсыныс арақатынасы, өндірістік шығындар сияқты өлшемдерге (критерий) сүйеніп, өз өнімдеріне бағаларды өзбетімен қоятын жекеменшіктік өндірушілердің еркін бәсекелестігі үшін максималды түрде жағымды жағдайларды қалыптастыруға кіріседі.

Ауылшаруашылығы өнімдеріне баға қалыптастыру Дания мүшесі болып табылатын, ЕО-тың (еуропалықОдақ) ауылшаруашылық саясаты механизмдерінің ықпалының жетегінде қалыптасады. Мұндай жағдайда, фермерлерге суландыру және сорғыту (дренажная) жұмыстарын жүргізу, энергия үнемдеуші (энергосберегающая) жүйелерді енгізу, негізгі құрылыс үшін жеңілдік ренталық шарттарды және қарыздарға мемлекеттік кепілдікті беруді қамтитын мемлекеттік қолдаудың бір шама тармақталған жүйесі бар.

 Норвегия. Елде бағаларды мемлекеттік реттеудің құқықтық негізіне 1953ж. Қабылданған бәсекелестікті шектейтін және пайданы, бағаларды бақылау туралы заң, сонымен қатар осы заңның негізінде шығарылған корольдік қарарлар (резолюции) реттілігі жатады. Кәсіпкерлік пен баға қалыптастырудың мәселелерін реттейтін заңдардың орындалуын бақылауды органдар жүйесі жүзеге асырады. Олардың ішіндегі маңыздыларына бағақалыптастырудың келесі мамандандырылған органдары жатады: баға бойынша Кеңес, бағалар бойынша Директорат, бағалар бойынша Мемлекеттік инспекция.

Австрия.Бағаларды мемлекеттік реттеу бағалар туралы (1976ж.) заң, картель туралы (1988 ж. редакциясында) заң, Антидемпинг (1985ж.) заңы негізінде жүзеге асырылады. Мемлекет бағалардың 10% жуығын реттейді (қараметалдың қалдықтары мен сынықтары, формацевтикалық шикізат, дәрілік препараттар, электроэнергия, газ, жылумен қамту). Елдің Парламенті телефондық, телеграфтық және теміржолдық тарифтерді, пошталық жинау, тұз, темекі бұйымдары, темекіге бағаларды орнатып, бекітеді. Қаржы Министрлігі спирттікі шімдіктерге бағаларды бекітеді.

Швейцария.Ауылшаруашылығының тауарлық өнімдерінің жартысына жуық бағалары заңдық тәртіппен реттелінеді. Мемлекеттік реттеу тағамдық және азықтық дәндер, қантқызылшасы, рапс, сүтке бағаларды қамтиды. Етке анықтамалық бағалар орнатылады. Бағаларды шекті реттеу, оларды бақылаумен бірге, тоқыма тауарлары, киімдер, ойыншықтар, музыкалық аспаптар бойынша жүзеге асырылады.

Испания. Испанияда баға орнатуда 3 түрлі тәсіл орыналуы мүмкін. Біріншіден, бәсекелстік туралы заңдардан шығатын бағалар нормасын орнатуды реттейтіндер.Екіншіден, мемлекеттік биліктің өкілеттігі нарықтық қызметтер мен тауарларға бағаларды орнату. Үшіншіден, өндірушілер мен сатушылар жүзеге асыратын бағаларды орнату саласындағы тұттынушылардың экономикалық мүдделеріне қатысты нормалар.

Тұтынушылық бағалардың жалпы көлемінің шамамен 10%-ын тікелей мемлекетпен орнатылатын және реттелінетін бағалардың үлессалмағы құрайды.Бағаларды мемлекеттік реттеу механизмі олардың келесі түрлерін қамтиды: рұқсат бағалар, хабарлау және жергілікті бағалар.

Греция.Баға қалыптастыру облысындағы мемлекеттік реттеу бағаларды тікелей анықтау және олардың орындалуын бақылау жолымен және жалпы экономикалық саясат шекарасында немесе экономиканың жеке салаларындағы елдің белгілі бір даму кезеңдерінде табыстар мен бағалар саясатын жүргізу мен жүзеге асырылады.

Екінші топқа қалған тауарлар мен қызмет жатады. Оларға бағаларды сауда Министрлігі реттейді. Министрлік өзінің орындаушылық қызметтерін (толық немесе бөліктеп) жергілікті билік органдарына беру мүмкіндігі қаралған. Сонда да олар қосымша рольді ойнайды. Өйткені сауда министрінің бекітуінсіз олардың шешімдерінің заңдық күші жоқ.

 Австралия.  Бұл елде реттеудің арнаулы жүйесі жоқ. Нан, сүт, жұмыртқа бағаларына бақылау осы ел штаттарының қазынашылықтарының құрамына кіретін арнаулы өкілетті ұйымдар мен штаттар қатарында жүзеге асырылады. Өкілетті ұйымдар аталған тауарлардың бағаларының максималды деңгейін үнемі қайта қарап отырады. Басқа жалпы ауыл шаруашылық тауаралары наминималды кепілденген сатып алу бағалары бекітіледі. Көтерме сауда бағаларының ұлттық қазынашылық құрамына кіретін бағаларды бақылау Басқармасына алдын–ала хабарламай (21 күнбұрын) жоғарылауы мүмкін емес.

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазақстан Республикасының  қаржылық реттеу аса маңызды орын берілді. Салықпен реттеу кәсіпорындар мен халықтың экономикалық белсенділіктегі ынталығын қамтамасыз етуге арналған. Салықтардың көмегімен рентабелділіктің деңгейі мен кәсіпорындардың қарамағында қалатын ақша қорланымдарының көлемі реттеліп отырады. Бұған жоғарыда айтылған салық салудағы әдістер арқылы қол жетеді. Мемлекеттік қаржылық реттеу проблемасының екінші жағы бюджеттен қаржыландыруды пайдалану тиімділігінің дәрежесі болып табылады.

Мемлекеттік қаржының реттеу қызметі экономикалық дамуын реттеуді мемлекеттің сырттай  тәсілімен жүргізгенде пайда  болады. Мемлекет оны салық салғанда, несие саясатында, әртүрлі экономикалық жеңілдіктер мен дотация кезінде жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алғалы бері өзі қатарлы ТМД мемлекеттері арасында экономикалық, әлеуметтік, саяси  және мәдени салаларында көш басшы  атанып келеді. Бұл еліміздің қай  саласын алып қарасақ та халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында жасалынып жатқан игі істер мен  экономикалық жағдайды көтеруде алдыңғы  қатарлы озық ойлар мен пайдалы  қадамдар жасалынып жатқандығын  көрсетеді.

 Мемлекет  өзінің ішкі экономикасын біршама  тұрақтылықта дамытуда. Бағаны тұрақтандыру әр қашан алдын ала өз жоспарлары арқылы есептелінетін елдің экономика саласындағы ұтымды қадамдарымен қамтамасыз етіледі. Осы орайда баға мен елдегі инфлияция шараларының арасындағы байланыстарды жүйелі түрде шешу мен мемлекеттің игілігіне қызмет жасауын қадағалау негізгі бағыттардың бірі саналып оған үлкен мән берілуде.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1 «Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Қазақстан Республикасы Президенті Н.А.Назарбаевтың 1997 жылғы Қазақстан халқына Жолдауынан. Алматы: Юрист, 2004;

2 «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Қазақстан Республикасы Президенті Н.А.Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан халқына Жолдауынан. Егемен Қазақстан, 2007;

3 Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников  В.Д. Қаржы: Оқулық/ - Алматы. Экономика, 2010;

4.Мамырова.М.К. Эффективности инвестиций  в промышленном производстве: Монография.-Алматы: экономика, 2004 жыл;

5.Мейірбеков.А.Қ, Әлімбеков.Қ.Ә Кәсіпорын экономикасы:Оқу құралы-Алматы: Экономика,2006жыл;

6.Инвестиция туралы заң. //Г.Орталық Қазақстан/ 18 қаңтар,2009 жыл;

7.Назарбаев.Н.А.   Қазақстан-2030, 11 қазан 2002 жыл;

8.Қазақстан Республикасының заңы. 2010-2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы