Мемлекет. Құрылымы және қызметі

Қазақстан Республикасының  Ғылым және Білім Министрлігі.

Ақтау қаласы Шетел Тілдер Колледжі.

 

 

 

 

 

 

Реферат

 

 

 

 

Пәні: Саясаттану және әлеуметтану  негіздері

Тақырып: Мемлекет.Құрылымы және қызметі.

 

 

 

 

 

                                                                Орындаған:2-курс ПО10/01 тобының

студенті Суюндуков Наурызбек

 

                                              Тексерген: Саясаттану және әлеуметтану                                              негіздері пәнінінің мұғалімі Р. Г. Ережепова

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ақтау-2011

 

 

 

Жоспар:

 

I. Кіріспе.

 

II. .Негізгі бөлім:

 

1) Қазіргі кезеңдегі мемлекет: құрылымы және қызметі

        2) Құқықтық мемлекет және Азаматтық қоғам

 

ІV. Қорытынды.

 

V. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе.

 

 «Мемлекет» ұғымы жалпы көпшілікке жақсы белгілі. Мемлекет

алғашқы, қауымдық қоғамда  құрылған жоқ. Саяси ғылым мемлекеттің  пайда

болуын адамзат қоғамы дамуының белгілі бір тарихи кезеңімен, яғни

әлеуметтік топтар мен  таптардың пайда болып, қоғамда  саяси-әлеуметтік

теңсіздіктердің орнығуымен байланыстырады. Экономика саласындағы

үстемдік етуші таптың саяси үстемдігін қамтамасыз ету  және басқа таптардың

қарсылығын болдырмау  қажеттілігінен мемлекет пайда болды  деген пікір саяси

ғылымдардағы негізгі  көзқарас. Мемлекет құл иеленуші дәуірде  де қазіргідей

дәрежеге жетті. Бірақ  тарихи ұзақ мерзім бойы “мемлекет” деген  түсінік

“қоғам”, “ел” деген түсініктен ажыратылған жоқ. «Мемлекет» деген  атауды

рулық, тайпалық қауымнан ажырату, яғни, алғашқы «қауымдық емес»  деген

ұғымды белгілеу үшін пайдаланды. Мысалы, патшалық, қаған, хандық,

князьдік, халифат, Алтын  орда, Ақ орда, Ноғай ордасы, Сібір  ордасы деген

сөздер екі түсініктің орнына (біріншісі мемлекет, екіншісі қоғам) пайдалана

берілді. Алайда, мемлекеттің  пайда болуы әртүрлі әлеуметтік пікірлердің

қалыптасуына негіз болды. Саяси өмірдің дамуына байланысты қоғамда

мемлекеттің ролі күшейе түсті. Ойшылдар, ғалымдар мемлекетке - “ел”,

“қоғам” түсінігі тұрғысынан емес, “өкімет”, билік тұрғысынан қарайтын болды.

Сөйтіп, нәтижесінде мемлекет пен өкімет туралы ойлар, қағидалар  бірте-бірте

біздің заманымыздан бұрынғы VI-V ғасырларда теориялық деңгейге жетті.

Мемлекет пен қоғам  мәселелері адамзат өмірінде әрбір  тарихи кезеңге сай

өзгерістерге ұшырап отыратыны  және оларды адамзаттың шама-шарқынша

сәтті түрде шешуге ұдайы  ықыластық танытатыны белгілі. Егер өткенімізді

ойша шолар болсақ, адамзат  тарихы мемлекет жөнінде сан түрлі  саяси ой

тізбегі мен даналыққа  толы екендігін байқаймыз. Солардың ішіндегі ең мәндісі

де, өзіндік ерекшеліктерімен айқындалатыны да ғұлама ойшыл Конфуцийдің

идеялары.

Ежелгі Грекиядағы мемлекет туралы саяси ойдың ерте кезде  дамуы (б.з.д.

IX – VI ғғ) көне мемлекеттердің  қалыптасуымен байланысты болды.  Бұл ойлар

Гомер, Гесиод поэмаларында кездеседі. Пифагор (б.з.д. 580-500 жж.) мен

Гераклиттің (б.з.д. 544-483 жж.) мемлекет пен құқық мәселелеріне әлеуметтік-

саяси тұрғыдан талдау жасауы да осы тұста қалыптасты. Гераклит: «өз отбасың

үшін қалай күрессең, мемлекет белгілеген тәртіпті іске асыру үшін де солай

күресу керек» - деген пікір айтып мемлекеттік билікке үлкен құрметпен қарады.

Ежелгі Грекия мемлекетінің нығайып – дамуы мемлекет туралы ілімнің

қарқынды дамуына жағдай жасады. Бұған үлкен үлес қосқан даңқты ойшылдар

Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель, Полибий болды.

Мемлекет туралы саяси ойдың қалыптасуындағы айрықша кезең

саналатыны –жалпыға бірдей бостандық идеясының өзекті орын алу тұсы.

Нәтижесінде Ежелгі Рим мемлекетінде бұл ілім жедел қарқынмен дамыды.

Оның тарихы: патшалық (б.з.д. 754-510 жж.), республикалық (б.з.д. 509-28 жж.)

және императорлық (б.з.д. 27 – б.з. 476 жж.) болып үш дәуірге бөлінеді. Осы

кезеңде саясат, өкімет және мемлекет туралы ілімге елеулі үлес қосқан Тит

Лукреций Кардың (б.з.д. 99-55 жж.) шығармалары, әсіресе оның “Табиғат

заттары туралы” поэмасы. Сол сияқты мемлекет пен құқық туралы Цицеронның

ілімі жарық көрді. Ол ежелгі грек дәстүріне сүйене отырып “Мемлекет туралы”

және “Заңдар туралы” деген еңбектер жазды. Ол мемлекеттік құрылыстың әр

түрін талдай отырып, мемлекет қызметіндегі монархиялық, аристократиялық

және демократиялық бастауларды біріктіру керек деген тұжырымға келді. Ол өз

ойына, талаптарына сол кездегі Рим конституциясы сәйкес келеді деп есептеді.

Цицеронның мемлекет туралы негізгі тұжырымдамасы – заңның

үстемдігі. Оның “Біз заңның құлы болғанда ғана еркін бола аламыз”, - деген

қанатты сөзі қазір де өзекті пікір болып саналады.

Мемлекет туралы мәселедегі Әл-Фарабидің ой-пікірлерінің маңызы өте

жоғары. Ол “Рахымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы” деген

еңбегінде осы мәселені теориялық  тұрғыдан тереңінен зерделейді. “Мемлекет, деп көрсетеді ойшыл, - адамдардың өз қажетін бірлесіп қоғамдық жолмен

толық қанаттандыруға арналған ұйым”.

Сол сияқты Әл-Фарабидің мемлекет туралы айтқан мына сөздері ерекше

көңіл аударады: “Адамдарды бір-біріне көмектестіріп, халықтың жақсы тұрмыс

құруына жағдай туғызып, қамқорлық  жасаған мемлекет - өз міндетін атқара

алады”. Ойшылдың осы пікірі «қоғамдағы мемлекеттің орны мен қызметі

қазіргі нарықтық жағдайда қандай болуы керек» деген сұраққа берген нақтылы

жауапқа ұқсайды.

Кейін саяси өмірдің күрделенуіне, дамуына байланысты мемлекетті

қоғамдық, әлеуметтік тұрғыдан емес, өкілеттік, билік ретінде зерттеу

қалыптасты, көзқарас жетіле түсті. Мемлекет халықты басқарушы ұйым деген

түсінік кең орын алды. «Мемлекет» және «қоғам» деген түсініктерді ажырата

білуде әсіресе Н.Макиавеллидің орны ерекше. Ол мемлекет деген түсінікті

бөлек ұғымға айналдыру үшін “stato” деген термин енгізді. Стато – қазіргі түсінік бойынша, автономия, дербес, өз алдына деген мағынаны білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазіргі кезеңдегі мемлекет: құрылымы және қызметі.

 

Қазіргі кезеңде мемлекет ел басқару міндетін атққаратын қоғамның

негізгі саяси ұйымы ретінде  танылады. Қандай да болмасын мемлекеттің  үш

құрамды элементтері болады: ел территориясы, халқы және саяси  билігі.

Мемлекеттің негізгі белгісі  – егемендік. Мемлекеттің егемендігін,

тәуелсіздігін басқа мемлекеттер  де ресми түрде мойындауға тиісті.

Мемлекеттің негізгі  ұстанымдары:

1. Заңдар мен нұсқаулар  қабылдау құқығының болуы.

2. Мемлекеттің өз азаматтарын  қорғауы үшін ашық және бірден-бір  күш

қолдану құқығының болуы. Себебі қоғамда күш қолдануға  мемлекеттің ғана

құқығы бар. Мысалы, қылмыс жасаушыларды өз еркінен айыру құқығы. Оны

орындауға қажетті мемлекеттің  арнаулы қарулы күштері болады. Бірақ  күш

қолдану тек заң арқылы жүргізілуі тиіс.

3. Жалпылық. Мемлекет өз  аумағындағы (территориясындағы)  адамдардың

барлығын қамтиды. Осы  мемлекеттің азаматы болмаса  да (мысалы, әртүрлі

себептермен басқа мемлекеттерден келгендер) мемлекеттің шекаралық

шеңберінде болғаннан  кейін оларға қамқорлық жасалуы  тиіс. Бұл жөнінде 1930

жылы Гаагада (Нидерланды) мемлекетсіздікке (апатридизмге) қарсы

халықаралық заң қабылданды. Бұл заңға сәйкес мемлекет территориясындағы

жеке адам мемлекет қамқорлығынан  тыс қалмауы тиіс.

4. Салық - қоғамды басқару  жұмысына жұмсалатын қор (бюджет)

қалыптастыру үшін қажет  қаржы.

Территориясы мен этникалық (ұлттық) құрамына байланысты мемлекет

әртүрлі құрылымға бөлінеді. «Мемлекет құрылымы» дегеніміз мемлекеттің

ұлттық-территориялық ұйымдастырылуын көрсететін ұғым. Көп жағдайда,

орталық билік пен жергілікті әкімдіктің өзара қатынасын белгілейді.Мысалы,

мемлекет территорясының ұлттық-автономиялық бөліктерін белгілеу (округ,

республика, штат), әкімдік-басқару  аймақтарын бекіту (аудан, облыс,

департамент, өлке).

Мемлекттік құрылымның негізгі үш түрі кездеседі: унитарлық (біртұтас),

федерация және конфедерация.

Унитарлық мемлекеттің белгілері:

- мемлекет ішінде автономия құрылымы болмайды;

- орталық саяси билік біртұтас болады;

- бір конституцияға негізделген.

Унитарлық мемлекеттерге, мысалы Жапония, Франция, Италия,

Грекия, Польша, Финляндия, Қазақстан т.б. жатады. Бірақ Қазақстан

көпэтносты мемлекет болғандықтан «не себепті ол унитарлы мемлекет

болады?» - деген сұрақ туындайды. Бұның нақты жауабы: Қазақстанның

территориясында барлығы бір аумақта тұратын, бір жерде шоғырланған ұлт

өкілдері жоқ, мемлекеттің  негізін құрайтын жергілікті Қазақ халқы болып

табылады. Мемлекетімізде барлық этнос өкілдері бір-бірімен аралас өмір сүріп

жатыр, сондықтан Қазақстанда  ұлттық автономия құруға ешқандай негіз  жоқ.

Федерация (федеративтік мемлекет) деп автономиялары бар

мемлекетті атайды.

Федерацияның негізгі белгілері:

-мемлект территориясында ұлттық немесе территориялық автономияның

болуы;

-мемлекеттегі саяси билік және басқа да өкімет органдары екі деңгейде қалыптасады;

- мемлекеттің конституциясы екі деңгейлі болады.

Мысалы, Ресей, Қытай, Үндістан және т.б. Ресейде жиырмаға жуық

республика бар (Татарстан, Башқұртстан, Дағыстан, Солтүстік Осетия, Тува

т.с.с.) Саяси билік екі деңгейлі, яғни жалпы мемлекеттік президент, парламент

және әрбір республиканың өз алдына президенттері мен парламенттері бар.

Конституциясы екі жүйелі: бүкілресейлік және әрбір республиканың өз

конституциясы бар.

Федерация тек ғана ұлттық ерекшеліктер негізінде қалыптаспайды.

Дүние жүзіндегі федарацияның көп бөлігі жер (территория) арқылы орныққан.

Мысалы, АҚШ, ГФР, Австрия және т.б. АҚШ-да штаттар, Германияда

«жерлер». Ал федерациялық құрылым негізі—ұлт немесе жер аймағы ғана

емес; федерацияның негізгі белгісі – егемендік дәрежесі. Егер автономияның,

федерация субъектісінің  белгілі мөлшерде (Конституция арқылы белгіленген)

егемендігі болмаса, онда мемлекттің федерация аталуы да жалған болып

шығады.

Конфедерация дегеніміз - тәуеліз мемлекеттер одағы.

Конфедерацияның негізгі белгілері:

- конфедерацияда бәріне ортақ мемлекеттік билік болмайды;

- одаққа қосылған мемлекттер ортақ мақсаттарын бірігіп жүзеге асырады;

-конфедерация құрамындағы  барлық мемлекеттеге ортақ мекемелері болады;

-конфедерация құрамындағы  мемлекеттердің өз әскері, ұлттық  валютасы

болады.

Конфедерация құрамындағы  тәуелсіз мемлекеттер өздеріне ортақ

мүдделерін бірігіп шешуі үшін арнаулы мекемелер құрады. Мысалы, қорғаныс,

сауда, транспорт салаларындағы және т.с.с.ортақ мекемелері.

Қәзіргі кезде конфедерация таза күйінде кездеспейді. Өткен уақыттарда

конфедерация мемлекеттер арасында көбірек орын алды. Мысалы, 1847 жылға

дейін Швейцария конфедерациясы, ал 1815-1867 жылдары конфедерация

Германияда болды.

Кәзіргі кезеңде Тәуелсіз мемлекеттер достастығының (ТМД)

конфедерацияға айналу мүмкіндігі болған еді, бірақ бұл мемлекеттер арасында

осы күнге дейін бәріне ортақ мекеме құрылған жоқ.

Еуропалық Одақты конфедерация қатарына жатқызуға болар еді, бірақ

бұл одақтағы мемлекеттердің өзара қатынасы федерацияға ұқсап келеді

(еуропалық ортақ саяси билігі парламенті бар, мемлекеттер бірлестігінде ортақ

валюта (евро) пайда болды).

 

 

Құқықтық мемлекет және Азаматтық қоғам.

 

 Құқықтың мемлекет терминінің өзі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында неміс ғалымдарының еңбектерінде жарық көрді. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан негізгі мақсаты болды. ХІХ ғасырдың соңы және ХХ ғасырдың алғашқы жартысында құқықтық мемлекет теориясы  құқықтық мемлекет   жөніндегі үстемдігін бекітті. Қазіргі кезеңде теорияның даусыз мойындалып отырған белгісі – мемлекет пен адам арасындағы байланыста басымдықтың адамға берілуі. Мемлекеттің міндеті тек адамдардың кейбір топтарына ғана қатысты емес, жекелей алғанда әрбір адамның мүддесіне қатысты басқарушылық шешімдер мен бағдарламаларды жүзеге асыру болып табылады. Сондықтан да құқықтық мемлекет құрудың мәселелерін кешенді түрде талқылау бірінші кезектегі міндетке жатады.

Осы жұмысты жазу кезінде көптеген арнаулы ғылыми, ғылыми-көпшілік әдебиеттер, мемлекет пен құқық теориясы мен  тәжірибелеріне, Қазақстан Республикасының  мемлекеті мен құқық теориясына, шетелдік мемлекеттердің мемлекеті  мен құқық теориясына арналған әдебиеттер, бұқаралық ақпарат құралдарының мағлұматтары пайдаланылды.

 

Құқықтық  мемлекет деген ұғымдағы “құқықтық” деген сөздің

болуында үлкен мән  бар. Ол қоғамның саяси-әлеуметтік өмірінде, оның барлық

саласында құқық жоғары орында тұруы керек дегенді меңзейді. Бұл әрбір

құқықтық мемлекеттің  басты ұстанымы болуы керек, яғни құқық әрбір елдің

Конституциялық негізгі  заңында бекітіліп, басқа да заңдары  мен жарлықтарына

нұсқау болуы тиіс. Заң  үстемдігі болмаған жерде құқықтық мемлекет те болмайды. Тіпті ежелгі дүние адамдары да еркіндікті аңсағанда  заңның үстемдігі арқылы ғана бостандыққа  жетуге болады деп санаған. Осы тұрғыдан