Мазмұны 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе

 

      Қазақстанда ақша бірлігі теңге деп аталады. 1991 жылы тамыз айында Ресей, Украин, Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты (Беловежск келісімі) Кеңес Одағы ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде егемендігін жариялады. Дегенмен ақша ресурстары ортақ жүйеде қолдана берілді. Өтпелі экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей қаржы саясатына байланысты жаңа ақша бірлігін шығаруы Қазақстанда экономикалық жағдайын қиындата түсті. Себебі, ақша айналымында кеңес ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп құнсызданды. Міне, осы бірқатар себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақша бірлігін 1993 жылы қараша айында шығара бастады. Оны енгізу жылдам әрі бар болғаны бес күн ішінде жүрді. Сөйтіп Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында шығарылған ақша "Теңге" Ұлттық ақша бірлігі болып, сол жылдың 13-желтоқсанда қабылданған "Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген заңмен бекітілді. Енді ол, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы. Ал ұлттық валютамыз енгізілген күн қаржыгерлер мерекесі ретінде аталып жүр.

      Қазақстан жерінің тарихына көз салатын  болсақ, белгілі Жібек жолының  бойында біздің ғасырымыздан бұрын ірі орталық сауда орындары бар болғаны белгілі. Әрине ақша қызметін атқаратын   құнды заттар мен мал-мүліктердің болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета-теңгелер жасалды:  алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңге (күмістен жасалған) құндарына сәйкес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-қатынасында жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.

      Теңге алғашында Ұлыбританиялық «Харрисон  және оның ұлдары» атты банкноттар шығаратын фабрикада басылып  шықты.

      Ендігі  кезекте ұлттық валютаның құнын  ұстап тұру, құнсызданудың алдын  алу, оны нығайту мәселелері күн  тәртібінде тұр. «Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі туралы» Қазақстан  Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан  Республикасында ұлттық валютаны шығару, оның бағамын белгілеу, тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-кредит саясатын жүргізу міндеттерін атқару Ұлттық Банкке жүктелген. Ұлттық Банк бұрынғы мемлекеттік банк негізінде құрылғаннан бері ұлттық валютаны нығайту саласында өнімді іс-әрекеттер жасап келеді.

      Осы жұмыста ұлттық валютаны нығайту  барысында елімізде атқарыл ып жатқан істерге тоқталғанды жөн көрдік. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

І тарау. Ақша жүйесі және оның негізгі элементтері

      

1.1. Ақша жүйесінің  сипаттамасы және  оның даму тарихы

      Қазіргі жағдайда қандай мемлекеттің де экономикалық құрылымын зерделеу оның қаржы жүйесін талдаусыз мүмкін емес. Бұл жүйе қаржы қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпыэкономикалық қатынастардың құрамды бөлігі. Мемлекет қаржы жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, пайдаланады.

      Әр  елдің тарихы қалыптасқан және тиісті заңмен бекітілген ақша айналымын ұйымдастыру  нысанын ақша жүйесі деп түсіну керек.

      Ақша  жүйесі - бұл әрбір елде тарихи қалыптасқан және мемлекетпен заң бойынша белгіленген ақша айналысын ұйымдастырудың формасы.

      Негізінде ақша жүйесі көпшілік елдерде 16-17 ғасырларда қалыптасты, ал қайсыбір елдерде, ақша кейбір элементтері бұрынырақ кездескен. Металл ақша айналатын ақша металын, оның бірлігін анықтау, монета соғу және эмиссия тәртіптері ақша жүйесінің элементтері болып табылған. Осы кезеңде әр елде, жалпыға балама ретінде және ақша айналымның базасы болып, қандай металл қолдануына байланысты, ақша жүйесінің екі түрі қалыптасты:

      Биметалды ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық метал болып екі метал: алтын және күміс қолданылған. Бірақ, неғұрлым жоғары құндылығының салдарынан және тасымалдауға қолайлылығына байланысты алтын ақша атқарымдарын орындауға көбірек бейімделген болғандықтан ол бара-бара күміс монеталарды ығыстырып, ІХ-ғасырдың аяғына қарай ең басым валюталық метал болып қалды.

      Монометалдық  ақша жүйесі. Бұл жүйеде валюталық металл ретінде бірақ металл шықты (алтын). Сонымен қатар айналымда алтынға айырбастала алатын басқа да құнның өкілдері жүре алатын болды. Бұлар: банкноттар, қазына билеттері, ұсақ монеталар.

      Алтын монометалдық ақша жүйесінің үш түрі болды:

      алтын - монеталық стандарт. Бұл стандартта алтың ақшаның барлық атқарымдарын орындайды. Алтын монеталармен қатар айналымда көрсетулі құнымен алтынға айырбастала алатын алтынның белгілері жүретін болды;

      алтын — құйма стандарты. Бұл стандарт бойынша банкноттар (ақша билеттері) алтын кұймаға айырбастала алады;

      алтын — девиздік стандарт. Бұл стандартта жеке елдердің банкнот тарын (ақша билеттерін) басқа елдің алтынға айырбастала  алатын валютасына ауыстыруға болатын.

      Бұл жерде айта кететін маңызды нәрсе - алтын монометалдық ақша жүйесінің  дәл осы түрі кейің 1922 ж. құрылған халықаралық валюталық жүйесінің негізі болды. Бұл жүйе 1976 жылға дейін СДР1 мен ауыстырылғанға дейін жұмыс істеді. Оның үстіне алтын-девиздік стандарт экономика жағынан әлсіз елдердің, неғұрлым экономикасы күшті елдерден тәуелділігін баянды етті.

      Өткен ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарының басында  дүние жүзінде айырбасталмайтын несие ақша жүйесі қалыптасты. Бұл  жүйенің табиғаты қағаз ақшаға жақын  және жалпыға бірдей экономикалық заңның, еңбекті және айналым шығындарын үнемдеу талаптарына дәлдеу келетін.

      Кейінгі кезеңдерде, несиелік ақша белгілерінің айналымы негізінде, екі түрлі ақша жүйесі қалыптасты. Оның біреуі шаруашылық жүргізудің әкімшілік-тарату жүйесіне сәйкес болса, екіншісі нарық экономикасына  сәйкес келеді.

      1 СДР - арнаулы өзара қарыз құқықтары 1969 жылы ұйымдастырылған ұжымдық валюта. Осы екі жүйе арасындағы ерекшеліктер төмендегі кестеде көрсетілген.

      Тек, әшейін көзбен салыстырғанның өзінде, келтірілген айырмашылықтар, осы  екі жүйенің арасының қаншылықты алыс екендігін, тіпті кей жағдайда, қарама-қарсы екендігінін байқатады.

      

1.2. Ақша жүйесінің негізгі элементтері

 

      Қазіргі жағдайда ақша жүйесі бірнеше элементтерден  құралады. Оның ішінде:

      Елдің ақша бірлігінің аты. Бұл элемент, әр елдің өмір сүре бастаған кезінде  пайда болатын мемлекеттік атрибут, және оның сыртқы түрі, не ішкі мазмұны өзгерсе де аты өзгермейді. Мысалы, кезінде күміс те, алтын да доллар болды. Енді қағаз доллар да бар. Бірақ, ол американың америка болғанынан бері Ұлттық ақша бірлігі болып келеді.

      Ресейде ХVIII-ғасырда, кейбір княздықтарда қолданылған күмісқұй малар "рубль" деп аталған. Кейінірек, Петр І-дің тұсында, ол Ресей мемлеке тінің Ұлттық ақша бірлігі болып жарияланған. Содан бері талай ақша рефор малары болып жатса да, оның сыртқы түрі де, Ішкі мазмұны да өзгергенмен аты өзгерген жоқ.

      Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында шығарылған ақша "Теңге" Ұлттық ақша бірлігі болып, сол жылдың 13-жел тоқсанда қабылданған "Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген заңмен бекітілді. Енді ол, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы.

      — Ақша белгілерін қамтамасыз етудің тәртібі. Қазақстанда жоғарыда айтылған заңның 9-шы бабында көрсетілгендей банкноттар мен монеттер Ұлттық банктің сөзсіз міндеттемелері болып табылады. Сондықтан олар, осы банктің барлық активтерімен қамтамасыз етіледі.

      – Эмиссия тетігі. Ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан шығарып алудың тәртібі эмиссия тетігі деп аталады. Қазақстанда ол тәртіп мынандай:

      а) қолма-қол емес ақшаның айналымға  шығару және оны айналымнан шығарып алу, екінші дәрежелі банктерге жүктелген. Олар несие берген кезде айналымда қолма-қол емес ақша пайда болады да, ал несиені қайтарып алғанда ақша айналымынан шығарылған болып есептеледі;

      б) қолма-қол ақшаны айналымға шығару және оны айналымнан шығарып алу  Ұлттық банкке және оның бөлімшелеріне жүктелген (облыстық бөлімшелер мен есеп кассалық орталықтары - РКЦ).

      — Айналымдағы ақша жинағының құрылысы. Бұл ұғым екі түсініктен тұрады. Бір жағынан, қолма-қол ақша мен қолма-қол емес ақшаның ара қатынасы қаралады. Дүние жүзілік экономикада бұл көрсеткіш 1/3 болып, қолма-қол емес ақшаның, пайдасына шешілген. Екінші жағынан, банктік билеттер мен қазына билеттерінің ара қатынасы қаралады. Бұл көрсеткіш Кеңес Одағынын тұсында 1/2 болатын, яғни, егер айналымға 100 мың сом шығарылса, оның жартысы банкілік (10, 25, 50, 100 сомдық) билеттер, жартысы қазына билеттерінен тұратын (1, 3, 5, сомдық). Қазіргі жағдайда бұл ара қатынасқа ешкім көңіл аударып жатқан жоқ. Металл монеттері айналымда тіпті жоқтың қасында, ал қазына билеттері қиқым-сиқымға айналып барады.

      — Ақша мен несиені реттеу тетігі. Бұл ақша-несие мәселелерін реттеудің әдісі. Қандай орган мұнымен шұғылданады, оның міндеттері, құқықтары қандай және оның алдына қандай мақсат қойылады. т.с.с.

      — Ақшаның құнын белгілеу тәртібі. Бұл, осы елдің ақшасының, басқа елдердің ақшаларымен ара қатынасын анықтау жүйесі, яғни, Ұлттық ақшаның (валютаның) бағамын белгілеу. Қазіргі жағдайда Ұлттық валютаның бағамын анықтайтын екі режим (тәртіптеме) қолданылады: валюталық бағамды бекіту және еркін жүзетін бағам. Валюталық бағамды бекіту режимінде ертеректе (1976 жылға дейін), оның бағамы алтынмен салыстырғандағы құнымен тең болатын. КСРО да бұл тәртіп соңғы жылдарға дейін сақталды. Оны тек, 1992 жылы Ресей Үкіметі жойды. Осыдан кейінгі жылдарда, Ұлттық валютаның бағамын, оның сатып алуға жарамдылығы мен баска елдердің валюталарына ұсыным мен сұранымға байланысты анықталатын болды. Бір ескеретін жағдай, бұл режимде Орталық банк (Ұлттық банк) басқыншылық әдістерін пайдаланып, өз валютасының баға мын толтырады. Қазақстан 1999 жылдың 5 көкегінен бастап осы режимнен бастап валюта бағамының еркін жүзу режимін енгізді. Бұл режимде валютаның (теңгенің) бағамы ұсыным мен сұранымға байланысты валюта нарығында анықталады.

      — Касса тәртібін ретке келтіру. Кассалық операцияларды жүргізу тәртіптерін Қазақстан Ұлттық банкісі 1992 жылдың Ақпан айының 27 жұлды зындағы қаулысымен бекіткен.

      Орталық банктер елдің барлық кредит жүйесінің  бас үйлестіруші және реттеуші органының  ролін орындай отырып ерекше орын алады және экономикалық басқарудың мемлекеттік органы болады. Олардың басты ролі мемлекет берген кең өкілеттіктермен негізделген.

      Орталық банк елдік эмиссиялық, резервтік, кассалық орталығы болып табылады, нормаларды шығару, бақылау құқығына ие болады, “банктердің бас банкі” ролін атқарады, ақша-кредит және валюта саясатын айқындайды; оның қызметінің негізгі мақсаты – пайда табу емес, елдің ақша-кредит саясатын және кредиттік жүйеге басқаруды жүзеге асыру болып табылады.

      Мемлекет  берген эмиссиялық құқыққа ие Орталық банк экономиканы тұрақтандырудың, тауар-ақша қатынасын тұрақтандырудың жалпы мемле кеттік саясатты жүргізеді.

      “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” ҚР Заңы бойынша ҚР Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және республиканың банк жүйесінің жоғары деңгейін білдіреді. КСРО Мемлекеттік банкінің бұрынғы Республикалық кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып қайта құрылды. Ол күнделікті клиенттерге қызмет көрсететін әдеттегі мемлекеттік банкіден орталық эмиссиялық банкіге айналып, “банктердің бас банкі” болды.

      Іс  жүзінде барлық кассалық резервтер  Ұлттық Банкіде шоғырланатынын және олардың шаруашылық айналымға түсімдері  Ұлттық Банктің мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассасын толықтыру арқылы болатынын білдіреді.

      Ұлттық  Банк – өзінің алтынвалюта резервтерін, басқа да материалдық құндылықтарды  қоса алғанда, ақша резервтерін құрайтын оқшауланған мүлікке ие заңды  тұлға. Мүліктің қалыптасуының көздері  банк қызметінен алынған кірістер мен  шығыстар, бағалы қағаздардан түскен кірістер, тиісті бюджеттерден алынған дотациялар болып табылады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2-тарау.  Қазақстан Республикасында  ұлттық валютаны  нығайту жөнінде  жүргізілетін ақша-кредит  саясаты

      

2.1. Ақша айналысын  басқару

 

      Ұлттық  Банк – борышты төлеуге қабылдауға міндетті елдегі жалғыз заңды төлем құралы банкноттарды шығарудың эмиссиялық құқығына ие жалғыз мемлекеттік орган. Олар қолма-қол ақшасыз баламасын алумен  банктерге сату нысанында Ұлттық Банк эмиссиясында орындалады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі теңге болып табылады.