Ұлттық экономика

Ал табиғи ресурстарға келетін  болсақ Қазақстанның жер қойнауы  табиғи қазналарға соның iшiнде мұнайға мол. Оны қазiрдiң өзiнде жақсы игеру үстiндемiз.

Қазiрше Қазақстанда мұнай өндiру көбіне сырттан келген шет елдiк  инвесторлардың көмегiмен және қаржысының негiзiнде жүзеге асырылуда. Мысалы Қазақстан мұнайын игеруге ниет бiлдiрген ең алғашқы және iрi мемлекттер ретiнде Америка құрама штаттарын мен ағылшын мемлекеттерiн атауға толығымен болар едi.

Каспий теңiзiнiң мұнайына байланысты осы арада мынаны айта кеткен жөн  және оның үстiне жағалауында бұрынғы  Кеңес Одағының орнына жаңа мемлекеттердің пайда болуы бұл маңда түбірінен жаңа геосаяси жағдаят туғызды, яғни Каспий теңізі екі мемлекеттің теңізінен бес мемлекеттің теңізіне айналды.

Егер Қазақстан Республикасының  бар мүмкiндiгiн түгелiмен толық  және ұтымды пайдаланар болсақ оның болашағы жарқын мүмкiндiгi мол үлкен мемлекеттер қатарына қосылары еш бiр күмән келтiруге болмайды.

Қазiр Қазақстанда Ел басы Н.А. Назарбаевтың белгiлеген даму және өркендеудiң  таяу отыз жылына белiленiп бекiтiлген статегиялық 2030 бағдарламасы бар.

Қазақстанның өзге елдермен жақсы және тату, түсiнiсушiлiк қатынастарды дамытып нығайтуы, яғни оң әрі конструктивті сыртқы дипломатиялық саясат ұстануы оның дербес мемлекет ретiнде дамып өркендеуiне қосымша кепiлдiк берерi сөзсiз.

Қазақстанның болашақта  дамыған, мықты мүмкiндiгi мол мемлкетет боларына сенiммен қарай келiп, бірақ  берік сенімге тіреліп отырған бір шындық.

Толассыз тарихи даму кезеңдерi осы елдiң барлық азаматтарын  тәуелсiз Қазақ мемлекетiнiң тәуелсiз  де дербес және демократиялық жолмен даму жолында әрбiр азаматтың  өзiндiк үлес-көмегiн көрсетуi қасиеттi парызы деп мiндеттейдi.

Қазақстанның тамаша табиғаты оның жарқын болашағына өзiндiк  мол мүмкiндiк туындырады, осы  тұрғыда айтар болсақ мемлекетiмiздiң  тағы бiр табыс көзi ретiнде оның осы бiр көркем табиғатына туризмдi балау арқылы көп табыстарды қазнаға тарауға болады және ол туризмнiң инфроқұрылымдарын салуға ықпал етедi сондай-ақ қосымша жұмыс орындарын бередi.

Тәуелсiз Қазақстан  үшiн және ондағы болашақ ұрпақтар үшін талай сын сағаттарды бастан өткергендiгiне қарамастан бiздiң ел өзiнiң тарихи мұраларын сақтап та қала алады.

Қазақ тарихына қиянат жасап оны  жасанды етiп бұрмалаған Кеңес  дәурiрiндегi үгiт ендi тоқтатылып Қазақстан  өз тарихын қайта қалпына келтiрiп  оны объективтi тұрғыда зерттеп, болашақ ұрпақ үшiн зерделей бастады.

 Мiне бұл да Қазақстанның  бұдан былай дұрыс та қарқынды  дамуының кепiлi және үлкен  мүмкiндiктi ел боларына көңiлге  сенiм ұялатады.

 Елiмiзде iстелiп жатқан осындай  аса мәндi де маңызды әрекеттер  көп. Соның бiрi Қазақстан астанасының Алматыдан Ақмолаға көшiрiлуi бұл тек қана тарихи ғана мәнi бар оқиға болып қана қалған жоқ сонымен бiрге тәуелсiз Қазақстан үшiн стратегиялық үлкен қадам болды.

 Ендi бұл астананы көшiрудiң  қандай экономикалық қиыншылықтар  кезеңiнде жүргiзлгенiн ескерер  болсақ, бұл қадам Қазақстан үшiн ерлiкпен пара-пар деуге толық негiз бар.

 Қазiр Ақмола қаласы жаңа  есiмге ие болып Астана атанды.

Астананаң даму қарқыны жыл өткен  сайын қарқындай түсуде, ол көркейiп  Еуразиядағы ең көркем де осы күнгi iрi қалалардың бiрiне айнала бастады және сәулет денгейi өте жоғары қайталанбас стильде салынуда. Бұл да жарқын Қазақ болашағын меңзерi сөзсiз.

          Ал ендi халықаралық тұрғыда  Қазақстанның беделi өте жоғары  деп бағалауға болады.

Атап айтқанда халықаралық  көлемдегі ірі саяси немесе экономикалық проблемаларды қарастыру кезiнде көп жағдайда сол бiздiң аймақтарға қатысты болса Қазақстанның пiрiмен әркез есептесiп, оның пiкiрiн ескередi.

Әрине осы салада Ел басы Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаевтың тарихи ролi мен атқарған әректтерi, яғни iстерi орасан зор болды.

           Осы  тұрғыдан талдау жасамас бұрын  осы үлкен мүмкiндiктердiң қалай  игерiлетiнiн ең алдымен есте  ұстаған жөн болар деймiн.

Ысырап пен қолда барды берекесiздiк  танытып , бағаламау кез келген елдiң  байлығын жылдам сарқатыны белгiлi.

 Қазақстанның үлкен мүмкiндектерi ең алдымен оның еңбек ресурстарынды және содан кейiн ғана оның табиғи байлықтарына тәуелдi деуге болады. Оған қазiргi кездерi ең танымал елдердi мысал ретiнде келiруге болады.

 Мысалы Жапон мемлекетiнде адамдардың интеллектуальдық мүмкiндiктерi шикiзат көзi жоқ елдi ең жоғарғы индустрялы мемлекетке айналдырғаны бiрiмiзге белгiлi. Егер Қазақстан өзiнiң сыртқы және iшкi саяси және эконмикалық, әлеуметтiк саясатын дұрыс ұстанса болашақта тез дамуы алдынғы қатарлы елдер қатарыны өтерi сөзсiз. Ол үшiн ең алдымен әлеуметтiк және саяси ахуал бiр қалыпты әрi тұрақты болуы тиiс. Осы жайлы әсiресе Ел басы Н.Ә. Назарбаев жиi айтады менiңше бұл өте ең бiр қажеттi факторладың бiрi болып табылатыны ешбiр күмән келтiрмейдi.

Биiк мақсаттарға қол жеткiзу жолында, Қазақстанның әрбiр азаматы  өз мүддесi үшiн де және ел мүддесi үшiнде  аянбай енбек етiп үнемi iзденiстер жасауы шарт. Ал мемлекет тарапынан  азаматтардың барлық бостандықтар мен  құқықтардың еркiн жүзеге асырылуына жағдайлар жасалуы тиiс.

Тек сонда ғана бiзiң Қазақстан  өркениеттiтi елдердiң қатарына кешiкпей қосылары анық. Қазақстан тәуелсiздiк  алғалы оның территриясында тек жақсы  бастамалар ғана орын алып отыр.

  Осы кезде Қазақстанда бұрын тұрып қалған заводтар иен фабикалар қайта iске қосылып экономикалық мүмкiндеiктерi жандана түстi.

 Сонымен бiрге салық саласында  да белгiлiенген жеңiлдiктер кәсiпкеррлiктi жан –жақты жандандыра түстi.

Ендi Қазақстанның мүмкiндiктерiне тоқтам жасап кетер болсақ ол ең алдымен оның табиғи, еңбек ресурстары мен өзiнiң индустриялық кешенiне негiзделген.

  Қазақстан ТМД елдері бойынша өзiнiң экоонмикалық даму денгейi бойынша ең алғашқы қатарлардан көрiнуде.

Ұлттық тенгеннiң баламы бiр қалыпты  және ұтымды болуда.

 Мiне осының бәрi қорыта айтқанда Қазақстаннның ең өркенниеттi елдер қатарына қосылуына толық негiз бола алады.

Тағы бiр айта кетер жағдай ол Қазақстан жастарының басым көпшiлiгiнiң  жаңа технологияны игеруге өте жоғары ынта мен ұмтылыс бiлдiруi. Бұл  қазiргi кезеңде сөзсiз маңызды.

 Осының бәрi топтап келгенде  Қазақстанның дамуына мол мүмкiндiктер  ашады және оған бiздер сенемен  қараймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 БӨЛІМ.  ҰЛТТЫҚ  ЭКОНОМИКАДАҒЫ ТҰТЫНУ ЖИНАҚТАУ

1.1 Жиынтық  сұраныс және ұсыныс

 

Нарықтық механизмнің  қызмет етуі барлық тауарлар, қызмет-тер және өндіріс факторларының нарығындағы тепе-тендікті тек орнатумен бітпейді, ол сонымен қатар экономикалық жүйенің тұтас оптималды дамуын қамтамасыз етеді. Осыған дейін нарықтық тепе-тендікті жекелеген жергілікті нарықтарда, салыстырмалы қарағанда, бір-бірінен тоуелсіз және автономиялы түрде орнайтын тепе-тендік деп жеңіл түсінгенбіз. Шынында, бұл процесс омірде дол осылай жүрмейді.

Ұлттық экономиканың кандайында болмасын, барлық нарық-тардың дамуы мен реттелуіне бағытталған  әрекеттер мезгіл мен экономикалык кеңістікте түрақты түрде бір-бірімен келісімді бо-луға тисті. Осы мәселелерді дүрыс шешу үшін экономикалық жүйенің жекелей жоне жалпы тепе-тендік болмысын арнайы бөліп алып талдау керек. Тауарлар нарығы тепе-тендік жағдайда болу үшін, болып түрған баға дәрежесінде болжам етілген өнімнің щығарылуы жиынтық сұранысқа немесе жоспарланған жиынтық шығындарға тен. болуы керек.

Жиынтық сұраныстың екі нысаны болады: натуралдық-заттық және құндық.

Жиынтық сураныстың натуралдық-заттық нысаны халық-тың, фирмалардың және мемлекеттердің тауарлар мен қызметтерге қоғамдық қажеттігін көрсетеді. Оның қүрылымы, біріншіден, жеке және басқа өндірістік емес қажеттерді қамтамасыз ететін өнімдер мен қызметтердің белгілі түрлерін алуы мүмкін; екіншіден, барлық өндірістік құралдар мен өндірістік қызметтердің (технологияны жетілдіруге бағытталған ғылыми зерттеулер мен дайындықтар, өндіріске қызмет ететін информация, байланыс және т.б.) жиынтығы болуы мүмкін.

Жиынтық сұраныстың қун жагының мазмуны жиынтық табыстың әр дәрежесіне тағайындалған отандык тауарлар мен қыз-меттер үшш жоспарланған шығындардың сомасымен аныкталады.

Жиынтық сураныс (AD) — бұл нарықта ақша формасында орын алып отырған халыклың, кәсіпорындардың және мемлекеттің қажеттері. Жиынтық сұраныстың экономиканың секторларына сәйкес болінуіне қарай, оны (AD) төрт топқа белуге болады:

тұтыну (С ) — үй шаруашылықтарының  сұранысы;

инвестициялар (I) - кәсіпкерлердің күрделі жабдықтарға сұра-нысы;

мемлекеттің сатып алуы (G) — мемлекеттің тауарлар мен қызметтерге сұранысы;

таза экспорт (X) — отандық тауарларға шетелдіктердің сұраны-сы мен шетел тауарларына отандастардың сұранысының айырымы.

Басқаша айтқанда, AD түпкі өнімдерге сұраныстың жалпы сомасына тең болады:

С + I = G + X.

Егер сатып алушының табысы ессе, оның нақты тауарға сұранысы да өседі. Осы сияқты, егер жалпы ұлттық өнім кобейсе, жиынтық сұраныс та өседі. Ал, AD мен ЖҰӨ қатынастарын сипаттаудан бүрын, ЖҰӨ-нің өзгеруіне әсер ететін жағдайлармен таны-сайық.

Макроэкономиканың фундаменталдық пропорцияларының біреуі, ол белгілі уақыт мерзімінде барлық сатылудың құн мөлшері — ақша ұсынысының, оның осы мерзімдегі экономиканың барлық секторларының арасындағы айналу санының көбейтіндісіне тең болуға тиісті. Басқаша: егер бір жылда барлық ақша массасы толык 5 айналым жасаса, яғни әрбір ақша бірлігі орта есеппен 5 рет экономиканың бір секторынан басқасына өтіп отырса, онда елдегі түпкі тауарлардың жылдық сатылымының көлемі 5-тің ақша ұсынысына кобейтілгеніне тең болады. Біздің мысалда V = 5 жылдык айналымға. Айтайық, ақша ұсынысы (М) 200 млрд ақша бірлігі, сонда:

MxV=20Qx5=1000 млрд ақша бірлігі=бір жылда сатылган барлық түпкі тауарлардың құны;

MxV - бага дорежесі х Q = ЖҰО;

бүнда 0 - бір жылда  өндірілген тауарлар мен қызметтердіН мөлшері.

Қорытып келгенде:

MxV=PxQ;

бүнда Р — бағаның дәрежесі.

Осы теңдіктен мынадай  маңызды жағдайды айқындаймыз: жиынтық  сұранысқа ақша массасының көлемі және оның эконо-миканың секторларының  арасындағы айналысының шапшаңдығы әсер етеді.

Жиынтық ұсыныс (AS) кәсіпкерлер нарыққа жеткізген мате-риалдық игіліктер мен қызметтердің санымен белгіленеді. Осы жағдайда кәсіпкерлер ондірістің потенциалдық көлеміне жетуге тырысады, өйткені экономикалық жүйенің қандайы болмасын осыны мақсат түтады. Ал өндірістің бұл колемін ендірістік шы-ғындардың молшері белгілейді. Осының ішінде (шығындардың) еңбек пен капиталдың орны маңызды болады. Осындай жағдайда жиынтық ұсынысты ЖҮӨ-нің көлеміне теңестіруге болады:

А8=ЖҰӨ=баганың  дәрежесіх<2; А8=жалақы + рента + процент + пайда.

Жиынтық ұсынысқа әсер ететін факторлар: өндірістің технологиясы, жеке тауарлар нарығында өзгерістер тудыратын шығындар.

Ұзақ мерзімде өндірістің нақты көлемі үшін жиынтық сұраныстың маңызы елеулі емес фактор болып табылады. Жиынтық сұраныс бағаның дәрежесін  өзгертеді, бірак ол ЖҮӨ-нің нақты  көлемін өзгерте алмайды. Сондықтан Үкіметтің микродәрежедегі басты міндеті — жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысқа әсер ететін факторларды дүрыс белгілеп және соған сәйкес шараларды жүзеге асыру болып табылады.

Нарық жағдайындағы ұлттық өндірісті  реттеу механизмнің екі негізгі бағыты бар. Бірінші — нарық жүйесі өзін-өзі автоматты түрде реттейді дейтін классикалық бағыт. Осының өкілдері Д.Ри-кардо, Д.Стюарт-Милль, Ф.Эджворт, А.Маршалл, А.Лигу. Екінші — кейнстік — нарық жүйесіне мемлекет қажетті түрде араласуға міндетті (әсіресе депрессия жағдайында) деп есептейтін бағыт.

Экономист-классиктер баға, жалақы, проценттік ставка икемді деп түсінген, яғни, сұраныс  пен ұсыныстың балансын сипаттап, жалақы мен баға оз еркімен жоғары және төмен жылжып отырады. Бұлардың айтуы бойынша, жиынтық ұсыныс AS, ЖҮӨ-нің потен-циалдық көлемін керсететін тік түзу сызық түрін алады. Бағаның төмендеуі жалақыны томендетеді, сондықтан толық жұмыспен қам-ту сақталады. Нақты ЖҰӨ-нің көлемі азаймайды. Осында барлық өнім баска бағамен сатылады. Баскаша айтқанда, жиынтық сұра-ныстың төмендеуі ЖҮӨ және жұмыспен қамтуды темендетпейді, ол тек бағаны төмендетеді. Сойтіп, классикалық теория бойынша, мемлекеттің экономикалық саясаты тек бағаның дәрежесіне әсер етеді, ол өндірістің колемі мен жұмыспен қамтуға әсер етпейді. Сондықтан мемлекеттің өндіріс колеміне және жұмыспен камту процестеріне кірісуі қажет емес.

Экономикалық тепе-тендік туралы кейнстік кезқараспен та-нысайық. Экономикалық ғылымда классицизм 30-жылдарға дейін  үстемдік еткен. Осы жылдары жарық көрген Дж.М.Кейнстің «Жұмыспен қамту, процент және ақшаның жалпы теориясы» де-ген еңбегінде классикалық теорияның негізгі түжырымдары сы-налды. Біріншіден, Кейнстің дәлелі бойынша, неоклассикалық үлгілерде көрсетілгендей, экономика кедергісіз дамып отырмайды, ал жалақы мен бағалар сонша икемді емес. Екіншіден, инвестиция-лар, жинақ және проценттің ставкалары арасындағы негізгі байла-ныстар күмән тудырады. Осылардың нәтижесінде, Кейнс бойын-ша, мемлекеттің кірісуінсіз, автоматты түрде тепе-тендікке жету мүмкін емес. Жалақының қысқарылуыньщ арқасында толық жұмыс-пен қамтамасыз етілу мүмкіндігіне Кейнс сенбейді. Оның түжы-рымы бойынша, жұмыссыздықтың болуына қарамастан, жалақы төмендемейді және нарық тепе-тендіксіз жағдайда қалады. Жалақының томенгі шегі болуына байланысты жұмыссыздықтың белгілі қөлемі ылғи болады. Осындай жұмыссыздықты жою үшін жиынтық сұранысты кеңейту керек, бұл жағдай еңбекке сұранысты өсіреді.