Лекция грэ

                   Макроэкономикалық және құрылымдық тепе-теңдікті қолдайды; аталмыш тепе-теңдікті қамтамасыз ете алатындай рыноктық механизмді қалыптастырады.

                   Даму стратегиясын талдап қабылдайды, қолайлы инвестициялық және кәсіпкерлік ахуалды қалыптастырады, сондай-ақ ұлттық стратегияны жүзеге асыру мақсаттары мен мұраттарын қамтамасыз етуді қосқандағы экономиканың қалыпты қызметі үшін қолайлы әлеуметтік жағдайлар жасайды.

                   Ресурстарды үйлесімді бөледі, мемлекет жеке сектордың қызығушылығын туғызбайтын тауарлар мен қызмет көрсету түрлерін өндіруді ұйымдастырады. Ол ауыл шаруашылығын, байланысты, транспортты дамыту шараларын қарастырады, қорғанысқа, ғылымға қажетті шығындарды анықтайды, білім беру, денсаулық сақтау бағдарламаларын қалыптастырып, жүзеге асырады т.с.с.

                   Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кемшіліктерді қамтамасыз етеді, мемлекет минималды еңбекақыға, қарттыққа байланысты зейнетақыға, жұмыссыздық бойынша жәрдемақыға кепілдіктер береді.

                   Шетелдегі ұлттық бизнесті қолдайды; мемлекет әлемдік шаруашылықта отандық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында ұлттық бизнес қызметін үйлестіреді.

                   Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді; мемлекет тұрақсыздық қауіп-қатерлері мен факторларына қарсы шаралар қолданады.

                   Елдің қорғаныс қабілетін қажетті деңгейде ұстайды.

Мемлекеттің жоғарыда аталған негізгі функцияларынан басқа нақты сфераларда, салаларда және өңірлерде атқаратын реттеуші функциялары да баршылық.

Бұрынырақ айтып кеткеніміздей мемлекеттік реттеу функциялары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының мақсаттарымен анықталады. Дамудың әрбір кезеңінің ерекшеліктеріне сәйкес қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді мақсаттар айқындалады.

ҚР үкіметінің әлеуметтік-экономикалық саясатының ұзақ мерзімді мақсаты әрбір азаматтың өз мүмкіндіктерін пайдалануына, әлеуметтік теңсіздікті төмендетуге, Қазақстанның тәуелсіздігі мен мәдени құндылықтарын сақтауға, дүниежүзілік қоғамдастықтағы елдің экономикалық және саяси рөлін күшейтуге алғышарттар жасауға арналуы тиіс.

Мемлекеттің саяси мақсаттарына оның іс-әрекеті негізін құрайтын құндылықтар жүйесі сәйкес болуы керек. Біздің қоғамға Қазақстандық дәстүрлерге сай жаңғыртылған құндылықтар жүйесі қажет. Сонымен бірге қазіргі жалпыадамзаттық құндылықтар – еркіндік, жауапкершілік, сенім, адам өмірі мен еңбегінің құндылықтарын асқақтату қағидаларына берік болу қажет деген болар едік.

Қоғамда азаматтар мен мемлекет, азаматтар мен бизнес, бизнес пен билік арасындағы өзара сенімділік нығайып, дамыған сайын мақсаттар бірыңғайлығы да арта түседі. Сонда ғана мемлекеттік реттеудің де түпкі мақсаты қоғамдық мақсаттарға толықтай сәйкестеніп мүдделер үйлесімдігіне қол жеткізіледі.

§4 Мемлекеттік реттеудің объектілері мен субъектілері

Мемлекеттік реттеудің методологиялық негізін ұзақ мерзімді болжамдар мен әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламалары құрайды. Солардың ішінде мемлекеттік реттеудің объектісі болуы тиіс басым стратегиялық мәселелер баршылық. Олардың негізгілерін атап көрсетейік:

1.                  Экономиканы дамытудың жаңа концепциясы адам факторын алдыңғы қатарға шығарады. Адами әлеуетті қалыптастыру ұзақ мерзімді стратегия болып табылады. «Адами дамытуды қаржыландыру ұзақ мерзімді инвестициялардың ең тиімдісі екендігін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Бұл стратегияны жүзеге асыру Қазақстанның демографиялық дамуымен тікелей байланысты. ҚР Президентінің 2015 жылға қарай Қазақстан халқының санын 20 миллион адамға жеткізу туралы бастамасы адам факторының ұлттық экономиканы дамытудың негізгі ұстанымдарының біріне айналғандығының айғағы болып табылады.

2.                  Экономикалық өсу – ол ғылыми-техникалық прогресс, инновациялар (жаңалықтар), өндірістің негізгі факторларының ғылыми сыйымдылығын арттыру. Дамыған елдердегі жаңа технологияларға енгізілген жаңалықтар үлесіне ішкі жиынтық өнім (і. ж. ө.) өсімінің 70 тен 85% дейінгісі тиетін көрінеді. XXI ғасыр ғылым мен жоғары технологиялардың, қатаң халықаралық технологиялық бәсекелестік ғасыры болмақ. Әлемдік рыноктағы ғылыми сыйымды өнімдегі өнеркәсібі дамыған жеті елдің үлесі 80-90% болып отыр және сол өнімдердің экспорты да өсіп өркендеген мемлекеттердің құзырында қалған жайы бар. Ал, Қазақстанның ғылымды қажетсінетін өнімдегі үлесі жоққа тән. Еліміздің индустриялық инновациялық даму стратегиясына сәйкес, сондай-ақ өндірістік және шикізаттық базасы мен кәсіби деңгейі өсу үстіндегі кадрлардың болуын ескере отырып, әлемдік деңгейдегі, яғни бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіру біз үшін де жақын болашақтың ісі болуы тиіс.

3.                  Өндіргіш күштерді орналастыру. Мұның өзі ұзақ мерзімге арналған мемлекеттік реттеуді қалайтын стратегиялық мәселелердің ең маңызды дегендерінің бірі болып табылады. Аумақтық-шаруашылық үдерістерді реттеудің маңызды құралына өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың мақсатты бағдарламалары жатады. Өңірлерді (аймақтарды) дамыту бағдарламалары орталыққа проблемалық аумақтар мәселесіне арнайы жобалар жасауға көмектеседі де ағымдағы міндеттерді стратегиялық мақсаттар аясында қарастыруға мүмкіндік береді.

4.                  Экологиялық фактор-өңірлік және стратегиялық экономикалық шешімдер қабылдау үдерісінің маңыздыларының бірінен саналады. Әлемнің көптеген елдерінде экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздікпен қатар қойылып, стратегиялық мәнге ие болып отыр. Ресурстық әлеуетті тиімді пайдалану үшін экономикалық дамудың ресурс сақтаушы типіне көшу қажеттілігі туындайды. Қазақстанның қуатты ресурстық әлеуеті өсу үстіндегі экономиканы мейлінше тұрақтандырудың кепілі болып табылады. Экономикалық дамудың жаңа стратегиясы Қазақстанды дамушы мемлекеттер қатарынан дамыған мемлекеттер қатарына қосудың жасампаз жобасы екендігіне мемлекеттің қазіргі ұстанымдары мен шаралары кепіл бола алады.

Сонымен, экономиканы мемлекеттік реттеу объектілеріне ұлттық экономиканың тиімді қызметі үшін мемлекеттің бүкіл реттеуші іс-әрекеті бағытталған сфералар, салалар, өңірлер, әлеуметтік-экономикалық процестер жатады.

Мемлекет ықпалында болатын негізгі объектілер мыналар:

                   Ұлттық шаруашылықтың салалық, өңірлік, ұдайы өндірістік және әлеуметтік құрылымдары;

                   Экономикалық цикл;

                   Жұмыспен қамту;

                   Өмір сүру деңгейі;

                   Білім беру және кадрларды даярлау;

                   Ақша айналымы;

                   Ғылыми-зерттеу жұмыстары және инвестициялар;

                   Төлем балансы;

                   Әлеуметтік сфера, еңбек қатынастары, халықты әлеуметтік қолдау механизмі;

                   Қоршаған орта;

                   Бағалар, антиинфляциялық үдерістер;

                   Экономиканың мемлекеттік секторы;

                   Қаржы ресурстары және бюджетаралық қатынастар;

                   Мемлекетсіздендіру, жекешелендіру, демонополизациялау;

                   Экономиканың әртүрлі салаларындағы меншік формалары;

                   Сыртқы экономикалық іс-әрекеттер және т.б.

Қазақстанда рынокқа өту кезінде де, қазір де толыққанды, тиімді меншік иелерін қалыптастыру міндеті күн тәртібінен алынған емес, сондықтан меншік құрылымы, мемлекетсіздендіру, демонополизациялау сияқты мемлекеттік реттеу объектілері ешқашан да мемлекеттің жіті назарынан тыс қалмауы тиіс.

Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот органдары экономиканы мемлекеттік реттеудің субъектілері болып табылады.

Қ.Р. жағдайында бұл: қос палаталы Парламент, Үкімет, Қазақстан Республикасы Президенті, Қ.Р. Конституциялық Кеңесі. Мемлекеттік реттеу субъектілеріне, сондай-ақ биліктің өңірлік органдары да жатады.

Аралас экономика жағдайында мемлекеттік реттеудің функциялары мен объектілерінің өзгерістерге ұшырауы жаңа субъектілердің туындауымен қатар жүреді. Қазіргі кезде дамыған елдердің ақпараттық қоғамға өтуіне байланысты ұлттық мемлекеттерден тәуелсіз, дербес трансұлттық капитал оқшауланып мемлекеттік реттеуде маңызды рөл атқара бастады. Трансұлттық корпорациялар әлемдік өнеркәсіп өнімдерінің жартысына дейінгісін өз бақылауында ұстайды. Бүгінгі таңда әлемдік шаруашылық жүйесінің негізін өздеріне едәуір билік функцияларын шоғырландырған 500-дей трансұлттық корпорациялар құрайды. Реттеу ұйымдарына сәйкес тұжырымдасақ трансұлттық корпорациялардың ішкі құрылымдарында еркін рынок заңдары толықтай қолданылмайды, себебі оларда рыноктық емес корпорацияның стратегиясы анықтайтын ішкі бағалар белгіленеді.

Егер заманауи трансұлттық компаниялардың көлеміне сәйкес айтатын болсақ, онда әлемдік экономиканың бір бөлігі еркін рынок жағдайында қызмет атқаратын болса, екінші жартысы өзіндік сипаты бар трансұлттық корпорациялар стратегиясының аясында әрекет етеді деп айтуға әбден болады.

Ал, бұл жолдың өзі конвергенциялық (өзара кіріккен, жақындасқан) экономикалық жүйеге жетелейтін бағыт болып табылады. Мұнда жоспарлы және рыноктық экономика араласқан шаруашылық жүргізу әдістері бастау алып жүзеге асады. Реттеу субъектілері қатарынан Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк, Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымы т.с.с. орын алады. Аталмыш ұйымдар займдар мен кредиттерді бере отырып өздеріне қолайлы шарттарды таңдау арқылы мемлекеттерге экономикалық, саяси ықпал жүргізеді.

Мемлекеттік реттеудің ұлттан тыс маңызды субъектісіне ортақ мақсат біріктірген ұлттық мемлекеттер қауымдастығы жатады. Олар өздерінің іс-әрекетінде реттеудің жалпыға бірдей, ортақ механизмдерін қолданады. Мысалы, қуатты интеграциялық жүйе негізіндегі Еуроодақ елдерінде бірыңғай валюта «Еуро» пайдаланылады.

Жалпы, экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімділігін екі жақты бағалауға болады. Бір жағынан мемлекетті ұлттық мүдделерді білдіруші, әлеуметтік-экономикалық процестерді реттеуші, рынок субъектілерінің қызметін үйлестіруді міндеттейтін заңдық актілерді қабылдаушы тұрғысынан бағалайтын болсақ; екінші жағынан – ірі меншік иесі, рынок субъектісі тұрғысынан бағалау орынды деп санауға болады.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің Қазақстанға қатысты критериі түпкі мәнінде халықтың әл-ауқатын жоғарылату дәрежесі арқылы бағаланатын өндіргіш күштердің дамуы болуы қажет. Бұл жалпылама критериді, нақтылайтын болсақ, онда экономикалық өсу, экономиканың басқарылу деңгейі, еңбек өнімділігінің артуы, ресурстарды үнемдеу т.с.с. критерилерді қарастырар едік. Соңғы уақыттардағы үрдістерге сәйкес осы аталған критерилердің қатарына елдің экономикалық қауіпсіздігі мәселелерін де жатқызу керек.

Қазақстанда орын алып отырған экономиканы диверсификациялау жағдайында мемлекеттің реттеуші ықпалы арта түспек, себебі дамуы әлі де болса қиыншылықтарға тап болып отырған рынок өздігінен өндіріс мәселелерін, әсіресе әлеуметтік сфера проблемелерын шешуге мүлдем қауқарсыздығын көрсетіп келеді. Бұл жағдайды реттеу бойынша мемлекеттік саясат қалыптасқан ситуацияға сәйкес жаңа әдістер арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Трансформациялық кезең аяқталып, Қазақстан тұрлаулы дамудың жаңа сатысына көтерілгенде ғана мемлекеттің экономикаға араласуы дамыған капиталистік елдердегідей индикативтік жоспарлауға, циклдық толқуларды (тербелістерді) бәсеңдетуге бағытталған функциялар және міндеттермен шектелуі тиіс.

Экономикаға теріс әсерлердің күшеюі кезінде оған мемлекеттің ықпалы да арта түседі. Елдің бірқалыпты дамуы және дағдарыстың жоқ кезінде мемлекеттің экономикаға әсері қысқара түсіп, рыноктың басқа да субъектілері тәрізді мемлекеттің әрекеті де ұзақ мерзімді бағдарламалар аясында жүзеге асады.

Ізденіс сұрақтары

1.                  Аралас экономика түсінігі

2.                  Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні және анықтамасы

3.                  Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігі және мүмкіндіктері

4.                  Мемлекеттік реттеудің негізгі элементтері

5.                  Аралас экономикада мемлекет атқаратын функциялар

6.                  Мемлекеттік реттеудің объектілері және субъектілері

Лекция II

Экономиканы мемлекеттік реттеудің формалары мен әдістері

§1 Мемлекеттік реттеу формалары

Рынок жағдайындағы экономиканы мемлекеттік реттеу заңнамалық-атқарушы және бақылаушы сипатындағы шаралар жүйесінен құралады. Бұл шараларды әлеуметтік-экономикалық жүйені қалыптасқан жағдайларға бейімдеу мақсатында мемлекеттің өкілетті органдары жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасында экономикалық жүйені трансформациялау үдерісінде мемлекеттік реттеудің бірқатар формаларын бөліп көрсетуге болады. Жоспарлы экономикада директивтік жоспарлау басымдық танытса, рыноктық экономикаға өту кезінде мемлекеттік тапсырыстар, индикативтік жоспарлау, стратегиялық жоспарлау, бағдарламалар мен болжамдар жасау сияқты реттеу формалары алға шығып, басымдық танытады.

Енді осы аталған формаларды жекелеп қарастырайық.

Директивтік жоспарлау дегеніміз бұрыңғы КСРО және басқа да социалистік елдерде ұзақ уақыт бойы қолданылып келген экономиканы реттеу формасы.