Коммерциялық банктер

   Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан  Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі  агенттігінің 2009-2010 жж арналған экономиканы  және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған  қаржы секторын тұрақтандырудың  басты бағыттары айқындалды, соның  ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын  әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.

   Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген  шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерін басқарудың бүгінгі күнге сай еместігін  және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.  

   ҚР  Президентінің 2008 жылғы 7 ақпандағы  халыққа жолдауында банк секторының бәсекелестік қабілеттігі мен тұрақтылығын арттыру міндетін белгілей отырып, банктерге мемлекеттік қолдаудың  біржақты бола алмайтындығын, яғни тәуекелдердің  өздеріне тиесілі бөлігін алуға  тиістігін, сондай-ақ банктердің акционерлері өздерін дамытуы үшін қосымша  ресурстар тартқысы келмесе немесе оған қабілетсіз болса, ондай кезде  мемлекет қажетті шаралар қолдануға  дайын болу керектігі айтылды.    

   Шынымен де, Қазақстанның бүгінгі дамып отырған  банк секторының бәсекелестікке қабілетті  дамыған банктердің қатарына кіруі  үшін ең әуелі олардың тәуекелдерінің басқарудың тиімділігін арттыруға терең мән беру қажет. Ең бастысы бұл жерде ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің несиелік тәуекелдерін басқаруды жүйелі түрде зерттеуде жоғарыда көтерілген мәселелердің шешімін табу барысында арнайы теориялық, әдістемелік және тәжірибелік тәсілдерді қолдануды қажет етеді.

   Несиелік  тәуекел отандық банктердің дамуына  қауіп төндіріп отырған тәуекелдің түріне жатады. Себебі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей дағдарыс тұсында көптеген коммерциялық банктердің банкроттыққа ұшырауы қарыз алушылардың несиелерді қайтармауымен және олардың несиелік тәуекел-менеджменті саласында ойластырылмаған  саясат жүргізуіне байланысты болуда.

    Қазақстандық  коммерциялық банктер үшін мұндай мәселе қосарлы көрініс тапқан, яғни олардың  несиелік қоржындарында мерзімі  өткен және күмәнді несиелердің  үлесі дамыған елдердің банктерінен  екі-үш есе артып отырғандығы  жасырын емес. Сондықтан да, кез-келген ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметінің тиімділігі және жалпы еліміздің  банк секторының тұрақтылығы несиелік тәуекел-менеджменттің тиімділігін  арттыруға тікелей байланысты, әсіресе  қазіргі қаржы дағдарысы жағдайында оның маңыздылығы арта түсуде.  

   Курстық жұмыста аталған мәселеге қатысты отандық ғылым және тәжірибе деңгейінде алыс және жақын шетелдік экономист-ғалымдардың көзқарастары қарастырылады. Зерттеу нәтижелері ғалым-экономистердің пікірлерімен келісе отырып, біздің ойымызша, несиелік тәуекелдің мәнін түсінуге екі тәсіл тұрғысынан келу қажет. Оның біріншісі, банктік несиелік тәуекелін мынадай тар мағынада қарастыру болып табылады: а) несие бойынша төлемдердің төленбей қалу қаупі;  б) банктің несиелік әрекетінің оның активтерінің құнын жоғалту мүмкіндігін және кепілдік міндеттемелерінің орындалмауын көрсететін оқиғалық сипаттамасы.

    Осылайша, біз зерттеу нысанының тағы бір  жағы - банктегі несиелік тәуекелдің типтері, яғни оның әртүрлі белгілері мен  ерекшеліктерін қарастыруға тырысамыз. Осы мақсатта несиелік тәуекелдің типтерін мына белгілерге қарап анықтаймыз:

    - талдауды жүзеге асыру деңгейімен;

    - пайда болу саласымен; 

    - қарыз алушының типімен;

    - тәуекелдің пайда болу сипатымен;             

        - операцияның түрлерімен;

        - қарыз алушының іс-әрекеті сипатымен; 

        -тәуекелдің қауіптілік деңгейімен  және тәуекелдің басқарылу деңгейімен.

      Талдауды жүзеге асыру деңгейіне  қарай несие тәуекелін 

    а)жиынтық (жалпы)

       б) жеке типтеріне  бөлуге болады.

    а) Жиынтық (банктік несие қоржыны  мөлшеріндегі) несие тәуекелі банктің  барлық несие қоржынының сапасы жағынан  берілген барлық несиенің көлемін бағалаудан туындайды. Жиынтық несие тәуекелінің  сараптамасы - несиелердің әртүрлі  категориялары бойынша төленбеген қаражаттың көлемін сипаттайтын  бірқатар көрсеткіштердің есебі  негізінде өткізіледі.

    б) Жеке (әр нақты несиенің деңгейінде) несие тәуекелі жекелеген қарыз  алушыға тән тәуекел мөлшерін сипаттайды. Жеке несие тәуекелін  талдау коммерциялық, саяси және басқа  да сыртқы әсерлерді ескере отырып, оның көп нұсқалы үлгісін жасауды  талап етеді.

   Ал  енді несиелік тәуекел-менеджментінің мазмұнына келетін болсақ, ол банк қызметіндегі несиелік тәуекелді басқару  ұғымымен тікелей байланысты болып  келеді, бірақ олардың арасында өзіндік  айырмашылықтар бар. Ондай айырмашылықтарды анықтау үшін тәуекел-менеджментінің ғылым ретінде қалыптасуына мән  беру қажет. Тәуекел менеджментінің саласы ретінде несиелік тәуекел-менеджменті  банк ісі тәжірибесіне кейінгі уақыттары  қолданып жүрген жаңаша терминге жатады.

    Қазіргі таңда қаржы қызметінің аумағында, оның ішінде Қазақстан Республикасының  банк ісінде  екінші деңгейдегі банктер қызметі артып отыр.

   Біздің  ойымызша несиелік тәуекел-менеджментін кең және тар мағынада түсінуге болады. Кең мағынасында несиелік тәуекел-менеджментін  бірнеше тұрғыда қарастыруға болады: құбылыс ретінде, үдерісі ретінде, жүйе ретінде, ғылыми ілімдердің саласы ретінде, басқару өнері ретінде, басқарушы менеджерлердің санаттары немесе басқарушы ұйым ретінде.

   Енді  осы көзқарастарға жеке - жеке тоқталып өтейік. 

      
 
 

      

      
 
 

      

    

      
 
 
 

    

    

      
 
 
 
 

 

 
 
 
 

Сурет 1 - Несиелік тәуекел-менеджментінің қазіргі  құрылымы 

      Несиелік тәуекел-менеджментінің құрылымына мыналар жатады:

      - несиелік тәуекелге қатысушыларды  басқару;

    - тәуекел қоржынын басқару.

    Несиелік  тәуекелге қатысушыларды басқару  мыналарды қамтиды:

    - Қарыз алушының тәуекелін басқару.

    - Эмитенттің тәуекелін басқару.

    - Контрагент банктің тәуекелін  басқару.

    Мұндағы тәуекел қоржынын басқаруға мыналар  жатады:

    - Несиелік қоржын тәуекелін басқару;

       - Корпоративтік бағалы қағаздар қоржынының тәуекелін басқару;

    - Банкаралық  операциялар қоржынының тәуекелін  басқару.

    Банк  несие тәуекелінің факторларын  жинақтай келе оның төмендегідей түрлерін атап айту маңызды:

    • жеке несие тәуекелінің факторлары:

        • жеке тұлғаға несие беру  кезіндегі несие тәуекелінің  факторлары;

    • заңды тұлғаларға несие беру кезіндегі  несие тәуекелдігі факторлары;

    • банк несие тәуекелінің жиынтық  факторлары:

    • банк несие қоржыны тәуекелдігі  факторлары

   Соңғы уақытта түрлі елдердің банкілерінде несие тәуекелін басқару проблемасы жиі байқалып жүр. Бұл мәселе отандық  банкілер үшін тіпті де маңызды, себебі соңғы 5-7 жыл көлемінде мерзімі  өткен несие қарыздарының тұрақты  өсуі байқалуда. Салынған қаржының пайдалылығы  көрсеткіштері бойынша, банк қоржынындағы проблемалы несиелер деңгейі және басқа  да критерилер бойынша бағаланатын  несие мәмілесінің тиімділігі сыртқы ортаның факторларына да, несие тәуекелін  басқару әдісінің жиынтығына да қатысты. Сыртқы факторлардың ықпалынан құтылу практика жүзінде мүмкін емес болуы  себепті банкілердің бірінші  кезектегі міндеті ретінде ішкі мүмкіндіктерді ескере отырып әлеуетті несие тәуекелділігіне баламалы басқару әдісі жүйесін әзірлеуі қажет.

    Тәуекел жағдайда талдау нәтижесінде алынған  банктің несие тәуекелінің көрсеткіштері (жеке және жиынтық) тәуекелді реттеу әдістерінің белгілі бір түрлерін қолдануға негіз болады. Несие  тәуекелін бағалауды бірін бірі толықтырып тұратын екі түрге  бөлуге болады: сапалық және сандық. Біріншісі несие тәуекелінің  барлық мүмкін болатын факторларын сәйкестендірушілігін, сондай-ақ несие процесінің тәуекел пайда болатын кезеңін көрсетсе, екіншісі ақша бірлігі, сан, балл бойынша болуға тиісті шығындарды білдіреді.

    Кейде сапалық және сандық бағалау сыртқы және ішкі факторлардың әсерін талдау негізінде жүзеге асырылады, мұнда  әр фактордың жиынтық үлес салмағы, олардың несие тәуекелділігі  көрсеткішіне әсер ету дәрежесі анықталады. Бұл әдіс көп еңбектенуді қажет  еткенімен, оны қолдану оң нәтижелер  әкеледі.

    Сондықтан көп ретте несие тәуекелін  төмендету (азайту) әдістері  қолданылады. Оның мазмұнын мына шаралар құрайды:

• Несиелерді оңтайландыру;
• Күмәнді қарыздар бойынша мүмкін болатын шығындарды жабатын қаржыны резервте ұстау;
• Несиелерді әртараптандыру;
• Несиелерді құрылымдау;

    Несиелерді  оңтайландыру дегеніміз лимитті  белгілеуді көрсетеді. Банктің несие  қызметіне белгілі бір шектеулерді  орталық банктің бір немесе бірімен  бірі байланысты қарыз алушылер тобының  жоғары тәуекелділігі, акционерлерге, басшы қызметкерлерге несие беру лимиттерін және т.б. талаптары да қоя  алады. Сонда да болса банк несие  мекемесі үшін ақылға қонымдысы - банктің  өзі белгілеп, өзі өзгерте алатын несие қызметінің лимиттері жүйесін  құру. Бұған несие беру туралы шешім  қабылдау өкілеттілік лимитін, бір  қарыз алушыға несие беру, салаға, аймаққа несие беру лимиттерін және орталық банк тарапынан жасалған шектеулер аясында ірі несиелер беруге шектеу қоюды жатқызуға болады.

    Банк  үшін несие тәуекелділігі дәрежесін  төмендету әдісінің мәні үлкен. Бұл  әдіс ішкі ресурстар арқылы банктің  меншікті резерв қорын жасау деген  сөз. Мұндай резервтер банктің өніміне  қарайтын пайданың көлемін азайтқанымен, несиені қайтару проблемасы туындай  қалған жағдайда пайда болатын қиындықтарды жедел шешуге мүмкіндік береді.

    Несие тәуекелін төмендету бағытындағы  тактикалық тәуекелді басқарудағы  шешуші құрал несиені әртараптандыру әдістері болып саналады. Бұл бөліністі  көрсетеді, бір жағынан банк несиесі  кең ауқымдағы клиенттердің арасында бөлуді (тұрғын халық, шаруашылық субъектілері, меншіктің әртүрлі формасындағы кәсіпорындар, әр саладағы кәсіпорындар, қамтамасыз етудің әртүрлі түрлерін пайдалану), екінші жағынан мәмілеге қатысушылар арасындағы жауапкершілікті  қарастырады.

    Банктің несие тәуекелін басқаруды сақтандыру әдісі екі түрлі жүзеге асырылады:

• Несие тәуекелін сақтандыру ұйымының көмегімен сақтандыру;
• Несие тәуекелін туынды қаржы құралдарын пайдалану арқылы сақтандыру.