Кэсiпорыннын табыстылыfынын корсеткiштерi жэне оларды талдаудын мшдеттерi

   Біз қарастырып отырған мәселе бойынша  бірнеше авторлардың көзқарастарын келтірдік. Біздің көзқарасы-мыз бойынша "директ-костинг" жүйесі, өндіріс шығын-дарының есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуля-циялауды бірге байланыстырады.

   "Директ-костинг"  жүйесін қолдану белгілі бір қиындықтармен байланысты. Шығындарды тұрақты жә-не айнымалы деп жіктеу, тіпті нақты кәсіпорын бойынша да мүлдем анықталуы мүмкін емес, ол қызметтің өзгермелі жағдайларына байланысты қарастырылуы тиіс. "Директ-костинг" жүйесін қолдану барысында калькуляциялау және баға белгілеу үшін өнімнің толық өзіндік құнын жүйеден тыс жолмен анықтауға тура келеді. Сонымен қатар, салық органдарымен де өзара қатынастар қиындайды,  себебі өндіріс шығындары мен салық салуға жататын табыс есептік жолмен анықтала-ды. "Сонымен қатар, - деп жазады проф. В.К. Радосговец -шығындарды түрақты және өзгермелі деп бөлу есептің бақылау және талдау мүмкіндіктерін күшейтеді, ұтымды шешім қабылдауға ықпал етеді" (42). Басқаша айтқанда, шығындарды бөлу шарттылығының кемшіліктері "ди-рект-костинг" жүйесінің аналитикалық артықшылық-тарымен жабылады, олардың негізгілері:

• шығарылған өнімдердің сүрыпталымы мен табысын үйлестіру;
• жаңа  өнім   бағасын   анықтау,   кәсіпорынның   өндірістік қуатының өзгеру нұсқаларын есептеу;
• өндіріс    тиімділігін    бағалау    (жартылай    фабрикаттарды алу);
• қосымша тапсырыс қабылдау, жабдықтарды ауыстыру   тиімділігін   бағалау   және   тағы   басқалар болып табылады.

   "Директ-костинг"  жүйесі - бүл шығындарды олар-дың түрлері, пайда болу орындары мен таратушылары бойынша шығындардың есебінен, өндірістік қызмет нәтижелерінің есебінен, сонымен бірге шығындар мен нәтижелерін талдау және басқару шешімдерін қабыл-даудан тұратын басқарушылық (өндірістік) есеп жүйесі. С. С. Сатыбалдиннің ойынша бұл жүйе кезінде "өнді-рістік және қаржылық есеп интеграциясы" орын алады, бүл "директ-костинг" жүйесінің екінші ерекшелігі болып табылады (36). Бұл көзқараспен С.А. Николаева келіс-пейді, ол "бүл жүйе бойынша ендірістік есеп қаржылық есептен бөлек және онымен бірлесе ұйымдастырылады" -деп санайды (43). С.С. Сатыбалдин бұл жүйе қаржы жүйесінен жеке ұйымдастырылуы мүмкін екенін мойын-даған және олардың интеграциясына негізделген "директ-костингтің" харрисовтық жүйесін дұрыс көр-сетеді. Американдық оқулықта оны "есеп жүргізудің монистикалық жүйесі" деп те атайды. "Оның мәні -деп жазады С.С. Сатыбалдин өндірістік және қаржылық есептің жазулары жалпы жүйеге келесі жолмен біріктіріледі, өндірістік есептің ішкі операциялары бас кітапта көрсетіледі. Өндірістік шығындар және пайда мен шығындар туралы есеп басшылыққа "құн-көлем-пайда" мәліметтерінің тәуелділігі түрінде беріледі... Бірақ бұл жүйенің американ ғалымының кезқарасы бойынша белгілі бір кемшіліктері бар. Олар мыналар: біріншіден, өндірістік және қаржылық есептің сипаты мен мақсаты әр түрлі, сондықтан оларды біріктіру дұрыс емес. Есепті өндірістік және қаржылық деп бөлу негізінде коммерциялық құпияны сақтауда жатыр" (36).

   Профессор С.С. Сатыбалдин, АҚШ-та тәжірибе ал-масуда болып, осы мәселені терең және жан-жақты зерттеді. Ол біздің көзқарасымызша "директ-костинг" жүйесінің ерекшеліктерін дұрыс көрсеткен. Ол оның үшінші белгісі деп өнеркәсіптік фирманың табыстары туралы көп сатылы есеп процесін атайды, оның негізгі моделі келесі түрде керінеді:

1. Өнімді өткізуден түскен табыс - 14416.
2. Айнымалы шығындар - 7089.
3. Маржиналды табыс - 7327.
4. Тұрақты шығындар - 4925.
5. Негізгі қызметтен алынған табыс - 2402. 
   Маржиналды  табыс -  бұл  өнімді  өткізуден  түскен

табыс пен айнымалы шығындар арасындағы айырма (14416-7089). Екінші жағынан, ол - тұрақты шығындар мен негізгі қызметтен түскен табыс сомасы (4925+2402). Бұл жағдай көп сатылы есеп құруға мүмкіндік береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы зор.

   Көп сатылы есептер кем дегенде екі  бөлімнен тұрады: жоғарғысы маржиналды табысты, ал төменгісі негізгі қызметтен түскен табысты көрсетеді.

   "Директ-костинг"  жүйесі бойынша жасалған табыс  туралы есепте айнымалы шығындардың, өткізу баға-сының және өткізілетін өнім санының өзгеруі салдары-нан    негізгі    қызметтен    түскен    табыстың    өзгеріске ұшырағаны көрінеді. Жүйеде алынатын ақпараттар баға мен көлемнің ең тиімді әдістерін табуға, негізгі қызметтен түсетін табыс көлемін болжауға мүмкіндік береді. Бүл "директ-костинг" жүйесінің төртінші ерек-шелігі болып табылады.

   Жалпы, айнымалы және тұрақты шығындардың өткізілген өнім көлемі, маржиналды табыс және негізгі қызметтен түскен табыспен өзара байланысын анық көрсету үшін графикалық әдісті пайдаланамыз. Декорт координатының тігінен ("у" белгіленетін ордината осі) өзіндік құн және өткізілген өнімнен түскен табыстың мәліметтерін, ал көлденеңінен ("х" белгіленетін абцисса осі) - табиғи өндірілген өнім саны туралы мәліметтерді келтіреміз.

   Кәсіпорын икемді сұранысқа ие болатын бір  атаулы өнім өндіреді делік. Келесі ақпараттар негізінде график қүрамыз. Өнім бірлігіне келетін өзгермелі шығындар -9 теңге, іскерлік белсенділіктің мүмкін болатын маңыз-ды көлемі - 10-нан 70 мың данаға дейін бұйым, осы көлемдегі тұрақты шығындар - 450 мың теңге, өзгер-мелі шығындар - 630 мың теңге, жалпы шығындар -1080 мың теңге, өткізілген өнім бірлігінің бағасы - 24 теңге. Өнім өндірудің қандай көлемінде, өткізуден түс-кен табыс өнімнің толық өзіндік құнына тең болатын және табыс та, шығын да болмайтын өткізудің қауіпті көлеміне қалай қол жеткізеді деген сұрақ туады. Егер өнімді өткізуден алынған нақты табыс, оның толық өзіндік қүнынан жоғары болса, онда кәсіпорын негізгі қызметтен табыс алады, ал егер керісінше болса, онда шығынға ұшырайды.

   Зиянсыздық  нүктесін анықтау үшін (өндірудің  қауіп-ті көлемінің нүктесі, немесе "өлі нүкте") өзіндік құн, өткізу көлемі және табыс арасындағы өзара байланысты көрсететін келесі негізгі теңцеуді пайдалануға болады:

д" =г_о+с + д°.

Мұнда:  Д^-      өнімді өткізуден түскен табыс;

У_о  -    айнымалы      шығындардың      жалпы

      сомасы; С -       тұрақты шығындар;

       Д° -    негізгі қызметтен түскен табыс. Өндіріс көлемінің қауіпті нүктесі үшін теңдеу келесі түрде болады:

   Dn=Vo+C

   Біздің  мәліметтер бойынша өндіріс көлемінің  қауіпті нүктесіндегі тұрақты шығындар көлемін анықтаймыз:

_с _

С = 30000x15 = 450000   теңге. 

4. Өткізудің қауіпті бағасын есептеу. Өткізу  бағасы  өткізуден  түскен  табыстың  берілген келеміне және өнім бірлігіне есептелген тұрақгы  және айнымалы шығындар деңгейіне негізделіп анықталады: Д° = С + V_О немесе Рхd=С+Vd

5. Ең төменгі маржиналды табыс деңгейін есептеу.

   Егер  тұрақты шығындардың көлемі және өнімді өткізуден түскен табыстың күтілетін көлемі белгілі болса, онда ең төменгі табыстың түсімге қатысты %-ға деңгейі келесі формуламен анықталады: 
 

2000

1800

1600

1400

1200

1000

800

      600

400

200

Табыс және шығындар, түсім, өндіру көлемі көрсеткіштерінің арақатынасынын графигі

Графикке қатысты  шартты белгілер:

Dn- енімді откізуден түскен түсім;

S- еткізілген өнімнің толық езіндік құны;

Vo— жалпы айнымалы шығындар;

С - тұрақты шығындар;

g- өнім бірлігінің саны, мың дана;

K- өндірістің қауіпті көлемінің нүктесі 

   График  көмегімен, көрсетілген  қаржы нәтижелерінің, өндіріс көлемі мен өнімді өткізуге тәуелділігіне келесідей түсініктеме берілуі мүмкін. Түсім мен өзіндік құн (сызықтары) түзулері қиылысқан кезде (өндіріс көлеміне сәйкес келетін "К" нүктесі - 30 000 дана) зиянсыздық жағдайына қол жеткізіледі, себебі осы нүктедегі 720 мың теңге (30 000 • 24) көлеміндегі жал-пы табыс, 450 мың тг, көлеміндегі тұрақты шығындар мен 270 мың теңге (30 000 • 9 тг) айнымалы шығын-дарды өтеуге жеткілікті болып табылады. Осы нүктеден төмен, өткізу көлемінде кәсіпорын барлық шығындарды өтей алмайды, яғни оның қаржылық нәтижесі зиянды болады, керісінше, қауіпті көлемнен жоғары деңгейде қаржылық нәтижесі оң, яғни кәсіпорын қызметі табыс-ты болады.

   Графикте  шығындар аймағы өндіріс  көлемінің қауіп-ті нүктесінің сол жағында, ал табыстар аймағы - оң жағында орналасқан. 10 мыңнан 70 мыңға дейін бүйымдар шеңберінде релеванттық қатарды бағалай отырып, 30 мың бірлік бұйымнан артық өткізілген немесе шығарылған әрбір өнім бірлігі, кәсіпорындарға айны-малы шығындарды алып тастағандағы өткізу бағасына тең болатын 15 теңге маржиналды табыс (24-9) әкеледі деп қорытынды жасауға болады. Бұл табыс нақты сомадан тұрақты шығындар көлемімен ажыратылады. Өнімнің өзіндік құнын айнымалы шығындар негізінде есептеу әдісін қолдану, тұрақты шығындарды күрделі есептеуден қүтылуға, өткізуден түскен табыс пен мар-жиналды табысты салыстыруға, өткізілген өнімге келе-тін барлық тұрақты шығындарды есептеп шығаруға және айнымалы шығындар бойынша қоймадағы дайын өнімнің қалдығын бағалауға мүмкіндік береді. Негізінен бұл, ағымдағы жылғы тауарлардың сатылмауына байла-нысты мүмкін болатын тәуелділіктен ойдағыдай өтуге және де осы сомаға табыс пен салықты азайтуға мүмкіндік береді.

   70 мың бірлік өнім өткізгенде негізгі қызметтен түсетін табыстың абсолюттік көлемі 600000 теңгені құрайды (70000 • 24)-(450000 + 70000 ■ 9)= (168000 -108000).

   Нақты өлшеммен алғандағы өткізуден түскен жоспарлы табыс көлемінің (70000 бірлік) өткізуден алынған табыстан артуы, орнын толтыру нүктесінде 40000 бірлікті қүрайды (70000 - 30000). Бұл арту, яғни асып кету "қауіпсіздік аймағы" деп аталады, себебі ол жұмыстың зиянсыздығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін өткізуден алынған табысты сипаттайды. 10000-нан 30000 бірлік аралығындағы әрбір өткізілген өнім бірлігі зиян әкеледі, өйткені бұл еткізу көлемі жалпы шығындарды жабуға жеткіліксіз болып табьшады.

   Өндірістің  қауіпті көлемінің  мөлшеріне келесі бірінші реттегі факторлар өзгерісі әсер етеді:

1. өнім бірлігінің бағасы;
2. өнімнің    бірлігіне    шаққандағы    айнымалы    шы- 
   ғындар;
3. түрақты шығындар.

   Өткізілген  өнім бірлігінің бағасының  төмендеуі нақты өлшемдегі өткізу көлемінің көбеюінің қажет-тілігін анықтайды, яғни шығындарды өтеу үшін орнын толтыру нүктесінің көтерілуін анықтайды.

   Егер  қарастырьшып отырған  мысалда бағаны 24 теңгеден 21 теңгеге дейін төмендетсе,онда орнын толтыру нүктесі 37500бірлікке(450000/21-9)

тең болады.

.

           10 мыңнан 70 мың бірлікке  дейін мүмкін болатын өткізудің релеванттық интервалын сақтау кезінде қауіп-сіздік аймағы тарылады және 40 мың емес, 32,5 мың бірлікті қүрайды (70 000 - 37 500), яғни өткізу кезінде кәсіпорын тек 37 501 бірліктен бастап негізгі қызметтен табыс алады. Бағаның өсуі орнын толтыру нүктесіне кері әсерін тигізеді. Ол зиянсыздық деңгейін төмендетеді.  Мысалы,  егер  кәсіпорын  өнім  бірлігін  29теңгеден сатса, яғни бағаны 5 теңгеге немесе 20,8 %-ға өсірсе,   онда  өндірістің  қауіпті  көлемі  22   500 бірлікті, 450000. құраиды ( ). Басқаша аитқанда,  егер өзгермеитін шығындар кезінде бағаны 5 теңгеге көтерсе, кәсіпорын 7500 бұйымға аз сатады. Өнім бірлігіне шаққандагы айнымалы шығындардың өзгеруі мен өндіріс көлемінің қауіпті нүктесі тікелей өзара байланысты: осы шығындардың өсуі "өлі нүктенің" көтерілуіне әкеледі. Егер қарастырылып отырған мысалда өнім бірлігіне шаққандағы айнымалы шығындар 9 теңгенің орнына 12 теңгені   құраса,   яғни   33,3%-ға   өссе,   онда   өндірістің қаушті көлемі 37500 бірлікке тең болады (450000/24-12).