Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары

Шағын және орта бизнесті қолдау 
Экономиканы отандық қаржы институттары тарапынан қаржыландырудың қысқаруы жағдайында шағын және орта бизнеске көмек көрсету жалғасатын болады. Мемлекеттік қолдау олардың салалық тиістілігіне қарамастан, шағын және орта бизнестің барлық субъектілеріне көрсетілетін болады. 
Біріншіден, осы мақсаттарға «Самұрық-Қазына» қоры 2009 жылы қосымша 1 млрд. АҚШ долларын (120 млрд. теңге) бөледі. Бөлінетін қаражат шеңберінде 70% ағымдағы жобаларды қайта қаржыландыруға және 30% жаңа жобаларды іске асыруға бағытталатын болады. 
Екінші деңгейдегі банктер шағын және орта бизнеске кредит беру бойынша барлық бағдарламалардың операторлары болады. «Самұрық-Қазына» қоры бөлетін қаражат шеңберінде бір жобаны қаржыландыруға арналған лимит 3-тен 5 млн. АҚШ. долларына дейін өседі. 
Үкімет «Самұрық-Қазына» қорымен бірлесіп шағын және орта бизнес үшін сыйақы ставкасын тұрақтандыру бойынша дағдарысқа дейінгі деңгейге дейін (14%-дан аспайтын) шара қабылдайды, сондай-ақ тиімді ставканы тіркей отырып, шағын және орта бизнесті қолдау бойынша қабылданған барлық бағдарламалар қайта қаралатын болады.  
«Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры шағын және орта бизнеске берілетін кредиттерге кепілдік беру тетігін енгізетін болады.  
Екіншіден, «Самұрық-Қазына» қоры ауылдық жерде шағын кредит берудің, оның ішінде ауылдық кәсіпкерлерге кредит берудің бағдарламасын әзірлейді. 
Үшіншіден, шағын және орта бизнес субъектілерін тұрақты тапсырыстармен қамтамасыз ету мақсатында оларға «Мемлекеттік сатып алу туралы» жаңа заңның қолданылуы шеңберінде мемлекеттік органдардың, мемлекеттік холдингтер мен ұлттық компаниялардың мемлекеттік тапсырыстарына қол жеткізуі ұсынылатын болады.  
Жер қойнауын пайдаланушылармен және сервистік компаниялармен қазақстандық қатысуды ұлғайту бойынша жұмыс күшейтілетін болады.  
Төртіншіден, Үкімет кәсіпкерлікті дамыту үшін әкімшілік кедергілерді төмендету және рұқсат беру жүйесін одан әрі жетілдіру бойынша жұмысты жалғастырады.  
 
Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту 
Агроөнеркәсіптік кешенді дамуға ерекше назар аударылатын болады. Агроөнеркәсіп сектор экономиканы тұрақтандыру мен сауықтыру бағыттарының бірі ретінде белгілеуге мүмкіндік беретін негізгі факторлар мыналар.  
1. Агроөнеркәсіптік кешен жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санының 30%-ын шоғырландырады. Сондықтан ол халықты жұмыспен қамту деңгейін қолдауға бағытталған шаралардың орталық буыны болып табылады.  
2. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұраныс жағымсыз экономикалық үрдістің әсеріне ұшырау деңгейі барынша аз.  
3. Агроөнеркәсіптік кешен елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндетті шешеді. 
4. Қазақстан экспорт нарығында өнімнің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін жеткілікті түрде салыстырмалы артықшылықтарға ие болып отыр.  
Көрсетілген себептерге қарай агроөнеркәсіп секторындағы өндірісті қолдау мен көлемін кеңейту экономикалық белсенділіктің және халықтың жұмыспен қамтылуының артуына, ал орта мерзімді перспективада – экспортты әртараптандыру мен экономикалық дамудың орнықтылығын қамтамасыз етуге елеулі түрде оң ықпалын тигізеді. 
Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға арналған республикалық бюджеттен шығыстар 2009 – 2011 жылдары 350 млрд. теңгеге жуықты құрайды.  
Агроөнеркәсіптік кешенді қолдауға «ҚазАгро» холдингінен қосымша 1 млрд. АҚШ доллары (120 млрд. теңге) көлемінде қаражат берілетін болады. Жобалар әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялармен бірлесіп іске асырылатын болады.  
Инвестициялар, ең алдымен, астық секторы, ет және сүт өнімдерін қайта өңдеу және жеміс-көкөніс дақылдарын өндіру сияқты қолданыстағы секторларды қолдауға және жаңа экспортқа бағдарланған секторларды дамытуға бағытталатын болады. Дамыған экспорттық инфрақұрылымдары бар жылыжай шаруашылықтарының, көкөніс қоймаларының, құс фабрикаларының, тауарлы-сүт фермаларының, семірту алаңдары мен сойыс пункттерінің желілері құрылатын болады. Қазіргі заманғы ет өңдеу кешендерін ұйымдастыру, тамшылатып суландыру технологияларын қолданып жеміс-көкөніс дақылдарын өндіруді және жіңішке жүн талшығын терең өңдеуді дамыту, Қазақстан астығы экспортының инфрақұрылымын дамыту, аграрлық техникалық маркеттерді құру және дамыту, сондай-ақ ауыл шаруашылығы техникасын құрастыру жөніндегі жобалар іске асырылатын болады.

Инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық  жобаларды іске асыру   
Экономикалық дамудың жүйелік проблемаларын шешу және халықты жұмыспен қамту деңгейін қолдау үшін ауқымды құрылыс жүргізу және инфрақұрылымды жаңғырту қамтамасыз етілетін болады. Экономикалық өсуді қолдау мақсатында «Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы» бағдарламасын іске асыру бойынша белсенді жұмыс жалғасатын болады. 
Инфрақұрылымға, әсіресе электр энергетикасы секторына инвестициялар ұзақ мерзімді кезеңде тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін маңызы зор болады. Инвестицияларды, ең алдымен, экономиканың шикізат емес секторына одан әрі тарту, инфрақұрылымдық проблемаларды шешуге байланысты болады. 
Үздік әлемдік практика инфрақұрылымды дамыту экономикалық белсенділікті қолдау және дағдарыс кезінде халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету жөніндегі барынша тиімді құралдардың бірі болып табылатындығын көрсетіп отыр.  
Инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға «Самұрық-Қазына» қоры қосымша 1 млрд. АҚШ долларын (120 млрд. теңге) бөледі және 2009 жылы 3 млрд. АҚШ доллары мөлшерінде тікелей шетелдік инвестициялар тартылатын болады. Бұдан басқа, «Самұрық-Қазына» қорының жобаларын қаржыландыруға зейнетақы қорларының қаражаты тартылатын болады.  
Электр энергетикасы саласының инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін Үкімет келесі жылдан бастап әр жылдарға бөле отырып кемінде жеті жыл мерзімге арналған энергия өндіруші ұйымдардың тобы бойынша шектеулі тарифтерді бекітеді және оны бұған дейінгі жылдың инфляциясын ескере отырып жыл сайын түзететін болады. Электр энергиясына арналған шекті тарифтер жаңа активтерді құруға, электр энергетикасындағы қазіргі энергия жинақтайтын қуаттарды кеңейтуге, жаңартуға, қайта жаңалауға және техникалық қайта жарақтандыруға инвестициялар тартуды қамтамасыз ететін болады.  
Электрожелілік активтерді дамыту үшін тарифтерге инвестициялық құрауышты енгізу көзделуде. Осыған байланысты Үкімет электр желісіне қосылғаны үшін төлемді толығымен алып тастайды.  
Үкімет энергияны үнемдеу және энергияның қайта жаңартылатын көздерін пайдалану жөніндегі шаралар кешенін қосымша пысықтайтын болады.

*** 
Үкімет халықтың нақты табыстарының сақталуы жөніндегі барлық шараларды қабылдайды және Мемлекет басшысының 2009 – 2011 жылдары әлеуметтік төлемдерді, зейнетақыны және бюджет саласының қызметкерлеріне жалақыны арттыру жөніндегі тапсырмаларын іске асыруды қамтамасыз етеді.  
Атап айтқанда, 2009 және 2010 жылдары зейнетақының, жалақы мен стипендиялардың мөлшері 25%-ға ұлғаятын болады. 2011 жылға қарай базалық зейнетақы төлемдерінің мөлшері ең төменгі күнкөріс деңгейінен 50%-ға дейін ұлғайтылатын болады.  
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылардың және арнайы мемлекеттік жәрдемақылардың мөлшері жыл сайын 9%-ға ұлғайып отырады. 
2010 жылдан бастап, сондай-ақ 4-ші және одан көп бала тууына байланысты біржолғы жәрдемақының мөлшері 50 айлық есептік көрсеткішке дейін және бал бір жасқа толғанға дейін күтімі бойынша ай сайынғы жәрдемақы 2007 жылғы деңгеймен салыстырғанда 2,5 есе ұлғаятын болады.  
Кәсіпорындарда өндіріс көлемі төмендеген жағдайда Үкімет ірі компаниялармен қызметкерлердің жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету бойынша жұмыс істейтін болады.  
Қажет болған кезде Үкімет облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдерімен бірлесіп, қоғамдық жұмыстардың белсенді түрлерін қолданып және өңірлерде жаңа жұмыс орындардың ашып, оның ішінде инфрақұрылымдық және әлеуметтік объектілердің ауқымды құрылысы арқылы, оның ішінде «100 мектеп, 100 аурухана» жобасы шеңберінде халықтың жұмыспен өнімді қамтылуын арттыру жөнінде қосымша іс-шаралар көздейтін болады.  
Ішкі нарықта тауарлардың тапшылығына және бағалардың өсуіне жол бермеу мақсатында Үкімет бірінші кезекте қажетті тауарлардың - ет, құрғақ сүт, өсімдік майы, қант және күріштің тұрақтандыру қорларын қалыптастыру жөніндегі жұмысты жалғастырады.

 
Қорытынды

Тұтастай алғанда  тұрақтандыру шараларын іске асырудан Қазақстан экономикасы қосымша 2 172 млрд. теңге көлемінде мемлекеттік қолдау алады, олардың ішінде, мыналардың есебінен: 
Ұлттық қор қаражаты – 1 200 млрд. теңге; 
Ұлттық Банк шаралары – 350 млрд. теңге; 
жаңа Салық кодексін қолдану шеңберінде салықтық жүктемені төмендету – 500 млрд. теңге; 
Стресті активтер қорын құру – 122 млрд. теңге. 
2007 – 2008 жылдары қабылданған шаралардың және Жоспарды іске асырудың нәтижесінде Қазақстанда 2009 – 2010 жылдары ЖІӨ-нің нақты өсімі жылына 1 – 3 % деңгейінде күтіледі. Инфляция деңгейі 2009 және 2010 жылдардың соңына қарай 7 – 9 % шегінде ұстап тұрылатын болады. Алдағы екі жыл ішінде жұмыссыздық деңгейі 8%-дан аспайды.

В развитых странах  на долю технологий, продукции и  оборудования, содержащих ноу-хау, сегодня  приходится от 70 до 85% прироста ВВП и во многом именно этот фактор является залогом их высокой конкурентоспособности. В то же время недостаточное развитие инновационной сферы может стать непреодолимым барьером для вхождения Казахстана в число 50 наиболее конкурентоспособных государств мира. Так, в течение последнего года наш рейтинг в этой области снизился с 65-й до 75-й позиции. У нас наблюдается недостаток инженерных и научных кадров (98 место), а также слабый уровень сотрудничества между научно-исследовательскими институтами и промышленностью (71-е). Технологическая готовность республики также не соответствует уровню передовых государств (всего ранжировалась 131 страна) – здесь мы «упали» с 70-го на 77-е место.   

Справедливости  ради необходимо отметить, что, судя по заявлениям и действиям руководства республики, оно понимает всю угрозу такого положения. Ориентир на отход от сырьевой направленности экономики к экономике инновационной был обнародован еще в 2003 году, с принятием стратегии индустриально-инновационного развития на период до 2015 года. Тогда же в числе других государственных институтов развития (ИР) было сформировано АО «Национальный инновационный фонд» (НИФ). Его основной задачей стала реализация инновационной политики на принципах партнерства с частным капиталом. В настоящий момент фонд работает в составе АО «ФУР «Казына» – управляющей компании, созданной в 2006 году с целью координации усилий всех ИР Казахстана.   

Есть  результаты   

Начиная с 2005 года НИФ является оператором программы  по формированию и развитию Национальной инновационной системы (НИС), разработанной на период до 2015 года. В качестве четырех базовых элементов НИС определены такие направления, как развитие научного потенциала, формирование кластера финансовых инструментов в форме венчурного капитала, создание субъектов инновационной деятельности в виде технопарков и бизнес-инкубаторов, а также развитие инновационного предпринимательства. При этом сама реализация программы разбита на четыре этапа, первый из которых – становление ключевых элементов системы с активным участием государства – уже пройден. С его результатами участников конгресса познакомил Председатель правления фонда Нурбек Раев. По его словам, одним из направлений деятельности НИФ стало прямое финансирование внедрения инноваций путем долевого неконтрольного участия в уставном капитале инвестируемых компаний. За пять лет своего существования НИФ уже профинансировал 80 проектов в различных секторах экономики. В настоящий момент в его портфеле находится 65 проектов, включая 21 инновационный проект на общую сумму 31 млрд тенге, из которых 16 млрд тенге – доля самого фонда. Еще 15 проектов общей стоимостью 2,8 млрд тенге являются совместной инициативой НИФ и частного бизнеса. Кроме того, фонд выделил 506 млн тенге в качестве 44 грантов на опытно-конструкторские разработки, по результатам которых заявителями (совместно с НИФ) было подано 28 заявок на получение патентов.  

Если говорить о приоритетных отраслях инвестирования, то сегодня до 60% от общего финансирования фонда вкладывается в такие направления, как информационные технологии, технологии для пищевой промышленности, нефтегазового сектора, биотехнологии и фармацевтика, а также альтернативная энергетика. При этом в качестве критериев отбора проектов выступает их востребованность на рынке и коммерческая отдача, и такой подход уже принес ощутимый финансовый результат. Так, в 2007 году НИФ вышел из проекта по производству инновационных каротажных регистраторов «Геоскан», который был реализован им совместно с АО «Компания «Геофизические исследования скважин» (ГИС) в Актюбинской области. Весной прошлого года 75%-ная доля ГИС (включая 25% акций, принадлежавших НИФ) была приобретена международной компанией Weatherford, в результате чего государство получило чистую прибыль в размере 96,4 миллиона тенге.   

По мнению г-на Раева, сейчас механизм equity-финансирования бизнеса становится все более  привлекательным. В условиях ужесточения  кредитной политики казахстанских  банков наблюдается наплыв предпринимателей в инновационный фонд. Не случайно только в 2007 году объемы инвестирования НИФ увеличились до $100 млн. Вместе с тем уже через три года фонд намерен отойти от практики прямого финансирования проектов. К тому времени эту нишу должны заполнить венчурные фонды, созданные при непосредственном участии частного капитала. При этом в рамках развития такой финансовой инфраструктуры НИФ выполняет функцию «фонда венчурных фондов», аналогичную опыту стран Юго-Восточной Азии, Израиля, Финляндии, Германии и других.   

Начиная с 2004 года с участием НИФ в Казахстане уже создано пять венчурных фондов: «Сентрас», «Арекет», «Адвант», «Аlmaty venture capital» и «Glotur Technology Fund». Кроме того, в ходе конгресса был подписан документ о создании шестого венчурного фонда – АО «Logycom perspective innovations». Его акционерами выступили компания Logycom – 51% и «Национальный инновационный фонд» – 49%, уставный капитал составляет $20 млн. Управлять новым венчурным фондом будет компания «Seven Rivers Capital». Как отметил президент Logycom Сергей Швалов, акционеры фонда намерены воспользоваться своим опытом и оказать помощь начинающим бизнесменам в развитии проектов в области информационных технологий и телекоммуникаций.  

Сегодня общая  капитализация казахстанских венчурных  фондов составляет $130 млн, из которых $60 млн приходится на долю НИФ. По словам г-на Раева, подходы к формированию отечественной венчурной индустрии постепенно меняются. Если раньше фонды создавались совместно с финансово-экономическими группами (в основном с крупными банками), то теперь фокус сдвинулся на технологических партнеров (Logycom, Glotur) и профессиональные управляющие компании, которые способны привлекать деньги частных инвесторов. При этом планируется увеличить средний размер капитализации вновь создаваемых фондов до $60–100 млн. В НИФ считают, что сотрудничество с управляющими компаниями, а их сегодня в Казахстане насчитывается более 60, позволит значительно увеличить объемы венчурного финансирования и нарастить количество самих фондов, как минимум, до 15.  

Вместе с тем, как отмечает г-н Раев, НИС в Казахстане изначально была задумана как система открытого типа, то есть таким образом, чтобы знания подпитывались не только внутренними ноу-хау, но и трансфертом технологий. В этой связи НИФ активно инвестирует в зарубежные венчурные фонды, куда стекается львиная доля лучших мировых инновационных разработок. «Оценив проекты зарубежных венчурных фондов, мы пошли дальше и, начиная с 2007 года, стали инвестировать в покупку иностранных высокотехнологичных start-up компаний». На сегодняшний день НИФ является акционером пяти зарубежных венчурных фондов, в числе которых Wellington III Tech VC (география инвестиций – Германия и другие страны Европы), Flagship ventures fund (США), Vertex III Fund L.P (Израиль), Mayban-JAIC ASEAN Fund (Юго-Восточная Азия) и фонд CASEF (Центральная Азия). Общий объем вложений НИФ в эти фонды превышает $40 млн, а их капитализация – $1 млрд. Сейчас на стадии подписания находятся документы об инвестировании НИФ в международный венчурный фонд «Atlas venture» (США, Европа), в котором консолидировано $2 млрд.   

Параллельно с  финансовой инфраструктурой НИФ  развивает и инфраструктуру физическую – лаборатории, технопарки, университетские  технологические бизнес-инкубаторы. Они предназначены для создания эффективной среды, в которой  и крупное предприятие, и отдельный ученый могут получить налоговые преференции, льготную аренду производственных и офисных площадей, передовое лабораторное оборудование, профессиональные консультации по маркетингу и патентованию. В настоящий момент под управлением «дочки» фонда – АО «Центр инжиниринга и трансферта технологий» (ЦИИТ) находятся три региональных технопарка: «Алгоритм» (Уральск), «UniScienTech» (Караганда) и «Алматинский региональный технопарк» (Алматы). В ближайших планах создание еще четырех технопарков – в Астане, Усть-Каменогорске, Шымкенте и Петропавловске. На национальном уровне действует СЭЗ «Парк информационных технологий «Алатау», созданный как платформа для развития отечественного IT-бизнеса.   

Болезни роста  

Похоже, что задачи по созданию базовых элементов национальной инновационной системы действительно выполнены. Научный потенциал, который серьезно пострадал в переходный период, сегодня восстанавливает Министерство образования и науки, а также недавно созданные фонд науки и национальный научно-технологический холдинг «Самгау». Используя привлеченные административные ресурсы и мощный рычаг государственного финансирования, определенных успехов в выстраивании венчурной индустрии и инновационной инфраструктуры добился НИФ. В этой ситуации не совсем ясно одно: почему, несмотря на все это, наши показатели конкурентоспособности в сфере инноваций продолжают падать?