Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері

Экономикалық  талдаудың әдістері мен тәсілдері

Әдіс – бұл мақсатқа жету тәсілі, ретке келтірілген іс-әрекет. Грек тілінен аударғанда «тәсіл»  сөзі «әлденеге апарар жол» деген  мағынаны береді. Адамзаттың іс-әрекеті  теориялық немесе тәжірибелік бағытта  болуы мүмкін, сондықтан әдіс түсінігі теорияға да, тәжірибеге де тең дәрежеде қатысты. Кез-келген ғылымның әдісі  деп өзінің пәніне, мазмұнына оған тән тәсілдермен енуді, яғни, оны  тану жолын түсінеді. Әдіс ғылыми зерттеу  барысындағы ой немесе физикалық  операциялардың жиынтығын білдіреді. Осылайша, әдісті өзіндік ой технологиясы деп атауға болады. Ғылыми тану әдістері жалпы-ғылыми және нақты-ғылыми деп  екіге бөлінеді.  Жалпы-ғылыми әдістерге  барлық ғылымдарға кездесетін әдістерді  айтамыз: салыстыру, эксперимент, талдау (анализ), синтез, модельдеу, нысандандыру, абстракциялаушылық және т.б. Бұл тәсілдерді нақты ғылымға немесе зерттеуге  қолдану зерттеліп отырған пәннің спецификалық ерекшеліктеріне, техникалық құралдардың құзыретіндегі ол туралы таным дамуының жалпы деңгейіне  байланысты. Нақты-ғылыми әдістер тек  дербес ғылымдарға тән және басқаларының шеңберінде қолданылмайды.

Экономикалық талдаудың  өз әдісі бар. Талдаудың әдісі  деп – шарушылық құбылыстар мен  процестерді, олардың құралуы мен  дамуында зерттеу жағынан, диалектикалық  тұрғыдан жақындау амалы. Экономикалық талдаудың әдісі – бұл экономикалық субьектілердің қызмет етуінің теориялық-танымдық категорияларының жүйесі, ғылыми инструментариясы және процесстерді зерттеудің реттеушілік  принциптері. Экономикалық талдаудың  әдісі экономикалық субъект тану тәсілі ретінде дәйекті түрде  орындалатын бірнеше этаптардан тұрады. Ең бірінші, субъект бақылау, абсолютті және қатысты көрсеткіштерді өлшеу және есептеу, оларды салыстырылатын түрге келтіру орындалады. Келесі кезекте  жүйелеу және салыстыру, факторларды топтастыру және талдап тексеру (детализациялау), олардың субъект қызметінің көрсеткіштеріне әсерін зерттеу жүргізіледі. Ең соңынан, қорытынды және болжам кестелерін құру, басқару шешімдері қабылдау үшін қорытындылар мен рекомендациялар дайындау іске асырылады. Жалпыланған түрде әдісті үш құрамдас бөліктің комбинациясы ретінде қарастыруға болады:

М={K, I, P}

K – ғылыми категориялар

I – зерттеулер инструментариі

P – принциптері

Категориялар – бұл  берілген ғылымның неғұрлым жалпыланған  түсінігі. Экономикалық талдаудың категорияларына  мыналарды жатқызуға болады: фактор, модель, жүйе, шығындар, кірістер және т.б.

Экономикалық талдаудағы принциптер көптеген таным аумақтарына  ортақ қолданылады: жүйелілік, ғылымилық, нақтылық және т.б.

Ғылыми инструментарий (аппарат) – бұл талдау мақсатына жету үшін әр түрлі комбинацияларда қолданылатн  тәсілдер, амалдар және құралдар. Талдаудың  кез-келген инструменті бұл сөздің тар мағынасында әдіс деп аталуы мүмкін. Талдауда қолданылатын инструментаридің екі негізгі ерекшелігін бөліп  көрсетуге болады.

Біріншісі – бұл білімдердің  аралық салаларынан (математика, экономикалық теория, стаистика және т.б.) зерттелген әдістердің шоғырлануынан көрініс  тапқан ашықтық. Талдау өз шеңберінде жасап шығарған спецификалық амалдармен шектелмейді, керісінше, әр түрлі әдіснамаларды  шығармашылық түрде оларды өз талаптарына  сай етіпқайта өңдеп қолданады. Соңғы жылдары талдаудың ғылыми аппаратын жетілдіру әдістері математизациялауды күшейту жолымен жүрді. 

Екінші ерекшелік экономикалық талдаудың әр кезңінде әр түрлі тәсілдер мен амалдардың қолданылуында болып  табылады. Сонымен қатар оларды қолдануға  байланысты ешқандай нақты регламенттеу болмайды.

Бұл жерде көп нәрсе  талдаудың мақсатына, талдаушының  өкілетіндегі уақыттық, ақпараттық және адами ресурстарға, ақпараттық және техникалық қамтамасыз етілуіне байланысты. Шынайы талдауда көбіне сан алуан  амалдар мен тәсілдердің комбинациясы қолданылады.

Талдау әдістеріне келесі ерекшеліктер тән:

1. Көрсеткіштер жүйесін пайдалану;
2. Негізгі белгілі бір факторларды зерттеу;
3. Өзара байланыстылық, өзара тәуелділік.

Экономикалық талдаудың  барлық әдістері екіге бөлінеді:

• Дәстүрлі – салыстыру, топтастыру, тізбектелген қойылымдар әдісі, абсолютті және қатысты айырмалар әдісі, баланстық әдіс, динамика қатарлары, т.б.
• Экономикалық -математикалық – корреляциялық әдіс, матрицалық әдіс, ойындар теориясы, жаппай қызмет көрсету теориясы, т.б.

 

Салыстыру әдісі

Салыстыру әдісі дәстүрлі әдістер ішінде ең кеңінен таралған әдіс. Салыстырудың бірнеше түрлері  бар:

• Болжаммен, жоспармен салыстыру;
• Өткен жылмен салыстыру;
• Сала бойынша орташа мәліметтермен салыстыру;
• Ең жақсы отандық және шетелдік тәжірибемен салыстыру.

Бұл әдістің көмегімен  экономикалық дамудың жетерлік деңгейі  және өсу қарқыны анықталады, сондай-ақ белгілі бір көрсеткішке факторлардың әсерін анықтауға болады.

Жоспармен немесе өткен жылмен факторларды салыстырғанда, олар оң немесе теріс таңбамен шығуы мүмкін.

 

Қаржылық-шаруашылық қызметтің  көрсеткіштерін салыстыру, мың тенге 

Көрсеткіштер	Өткен жыл	Есепті жыл	Ауытқу, +,–
Өнімді өткізуден түскен табыс	24050,0	26846,0	2796,0
Өткізілген өнімнің өзіндік  құны	11800,0	14264,0	2464,0
Жұмысшылардың орташа тізімдік саны, адам	12	10	–2
Бір жұмысшының еңбек өнімділігі	2004,2	2684,6	680,6
Салық салынуға дейінгі табыс	12250,0	12582,0	332,0
Корпорациялық табыс салығы	2450,0	2516,4	66,4
Салық салудан кейінгі  табыс	9800,0	10065,6	265,6
Өнімнің рентабельдігі, %	40,7	37,5	–3,2

 

Кестеден көрініп отырғандай, компанияның өнімді өткізуден түскен табысы 2796 мың тенгеге өскен. Мұндай өсу өткен жылмен салыстырғанда өткізілген өнімнің саны арқылы болған. Егер мұндай тенденция сақталатын болса, онда компания келесі жылы өнімді өткізуден түскен табыстың өсу қарқынын төмендетпеуді болжап отыр. Бұл табыстың өсуі өнімді өткізуге кеткен шығындардың ұлғаюына әкелді. Өткен жылмен салыстырғанда 2464 мың тенгеге шығындалды. Шығындардың өсуі еңбек өнімділігінің өсуінен болған. Компанияның жұмысындағы жағымсыз жағдай өнімнің рентабельділігінің төмендеуі болып табылады. Осылайша қаржы менеджерінің жұмысы оң бағаланбайды. Өйткені ол табысты болжаған кезде дұрыс емес есептеулер жүргізген.

 

Топтастыру әдісі

Топтастыру дегеніміз  барлық мәліметтер қорын бірдей немесе әр түрлі интервалмен бөлу әдісін айтамыз.

Бірдей интервалмен мәліметтерді топтастырудың мақсаты оларды салыстыру  болып табылады. Егер де мәліметтерді бірдей интервалмен топтастыра алмасақ, онда біз оларды өсу немесе кему ретімен қою арқылы топтастырамыз. Бұндай топтастыру үлкен вариация немесе біркелкілік болмаған жағдайда қолданылады.

Талдаудың мақсатына байланысты келесідей топтастырудың түрлері  ажыратылады:

• Типологиялық топтастыру;
• Құрылымдық топтастыру;
• Аналитикалық топтастыру.

Типологиялық топтастыруға келесілер мысал бола алады: табысы бойынша топтау, кәсіпорындарды капиталы бойынша топтау, т.б.

Құрылымдық топтастыру әрбір  құрамдас бөліктерінің қатынасын білу және сол арқылы объектінің құрылымына мінездеме беруге мүмкіндік береді. Мысалы: кәсіпорын шығаратын өнімін түрлері бойынша құрылымы, қолданылатын негізгі қорлардың құрылымы және т.б.

Аналитикалық топтастыру зерттеліп отырған жағдайлардың байланыс формасын анықтау үшін немесе бұл байланыстың тарлығын анықтау  үшін қолданылады.

Құрамы жағынан қарапайым  және күрделі топтар ажыратылады. Қарапайым  топтастыруларда бір белгі бойынша  көрсеткіштер арасындағы байланыс зерттеледі.

 

Бөлшектеу әдісі (детализация)

Бөлшектеу әдісі экономикалық талдауда мәнді болып келеді. Бөлшектеу  зерттелетіг объектіні құрамдас бөлшектерге бөлуді ұзарту арқылы жүргізеді, әсіресе бөлшектенетін модельдерді  кеңейту немесе қысқарту арқылы шаруашылық қызмет нәтижесіне әсер ететін терең  факторлардың маңыздылығын анықтауға  мүмкіндік береді.

Шығарылған бір өнімнің  өзіндік құнын (С) анықтау үшін жалпы  шығындарды (З) өндірілген өнімнің көлеміне (ВП) бөлу арқылы табамыз:

 

Ал егер шығындар сомасын  оның материалдар (М), еңбек ақы (ЗП), әлеуметтік салық (СН), амортизация (А), өндірістік үстеме шығындар (КР) сияқты құрауыштары арқылы есептесек, онда ұзартылған факторлар жиынтығынан  тұратын аддитивті модельді аламыз:

 

Модельді формуладағы  алымы мен бөліміне басқа бір  немесе бірнеше көрсеткіштерді қосу арқылы кеңейтуге болады.

Бөлшектеу әдісін экономикалық талдаудың кез-келген әдісімен бірге  көмекші ретінде пайдалануға  болады және ол өте қолайлы болып  келеді.

Баланстық әдіс

Баланстық әдіс негізінен  екі топтағы өзара байланысқан  экономикалық көрсеткіштердің арақатынасын, пропорциясын көрсету үшін қолданылады. Бұл әдіс бухгалтерлік есепте және жоспарлауда кеңінен қолданылады. Ол экономикалық талдауда, әсіресе  кәсіпорынның еңбек ресурстарымен, қаржылық ресурстармен, шикізаттармен, отынмен, материалдармен, негізгі құралдармен  және т.б. активтермен қамтамасыз етілуін  талдауда ерекше орын алады. Мысалы, кәсіпорынның еңбек күшімен қамтылуын талдаған кезде, бір жағында кәсіпорынға  қажетті оптималды еңбекшілер саны, ал екінші жағында кәсіпорында нақты  жұмыс істейтін еңбекшілер саны көрсетілген  баланс құрастырылады.

Егер материалдық ресурстар  балансын құрастыратын болсақ, онда кестенің сол жағында ресурстар туралы ақпарат, ал оң жағында өндіріске  жаратылған ресурстар туралы мәліметтер беріледі.  

 

Шикізаттар мен материалдарды  пайдалану балансы, мың тенге

№	Шикізаттар мен материалдар  аты	Жыл басында	Жыл бойғы келіп түсулер	Барлығы	Пайдаланылғандар	Жыл соңында
1	Шикізат	12,0	120,0	132,0	120,0	12,0
2	Негізгі материалдар	20,0	180,0	200,0	180,0	20,0
3	Көмекші материалдар	30,0	80,0	110,0	100,0	10,0
4	Отын	–	20,0	20,0	20,0	–
5	Энергия	–	80,0	80,0	80,0	–
6	Жартылай фабрикаттар	40,0	460,0	500,0	480,0	20,0
	Жиынтығы:	102,0	940,0	1042,0	980,0	62,0

 

Сонымен қатар баланстық  әдісті еңбек уақытын талдауда да қолдануға болады.

 

Жұмыс уақытын пайдалану  балансы

Көрсеткіштер	Жоспар бойынша	Нақты
Күнтізбелі уақыт қоры, күн	365	365
Жұмыс уақытының номиналды  қоры (НФВ), күн	260	260
Жұмыс уақытының режимді  қоры (РФВ), сағат	4160	4160
РФВ=(НФВ*Kсм*Псм) – (Пд*1), Ксм – смена коэффициенті, бұл жерде 2-тең; Псм – жұмыс күнінің ұзақтығы, бұл жерде 8 сағат
Уақыттың жоспарлы қоры (ПФВ), сағат
ПФВ=РФВ – Жоғалтулар	3760	3420
Жоғалтулар		340
Барлығы	3760	3760