Экономикалық қатынастар жүйесіндегі салықтар

   Мемлекеттік басқару қағидаларындағы айырмашылық, осы елдердің салық салу жүйесіндегі айырмашылықты шарттайды. Ресей Федерациясында үш деңгейлі салық жүйесі қызмет етеді. Бірінші- бұл федералды деңгей. Федерадлды салықтар бүкіл ел аумағында қызмет етеді және жалпы ресейлік заңдармен реттеледі. Бұл- федералды бюджеттің кіріс бөлігін құрайтын, неғұрлым жоғары кірісті көздер, олардың есебінен федерация субъектілері бюджеттерінің және жергілікті бюджеттердің қаржылық тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Екінші деңгей -федералдық заңдар талаптарынан шығатын федерация субъектілерінің заң шығарушы органдарымен тағайындалатын, аймақтық салықтар. Бұл салықтардың бөлігі Ресей аумағындағы міндетті салықтарға жатады, бұл жағдайда аймақтық өкімет белгілі шекте мөлшерлемелерді реттейді, сондай-ақ салықтық жеңілдіктерді тағайындайды. Үшінші деңгей-жергілікті салықтар.

   Салық салудың екі деңгейлі жүйесі қызмет ететін, Украина мен Белоруссияда, сәйкесінше, республикалық және жергілікті салықтарға бөлінеді. Қазақстанда бір деңгейлі салық жүйесі бекітілген.Салықтар жалпы мемлекеттік сипатта болады, бұл кезде республикалық және жергілікті бюджеттер арасында салықтық алымдарды бөлудің нормативтері тағайындалады.

   Қарастырылып  отырған елдердің салық жүйесі салықтар және алымдардың саны бойынша, айналым салықтарын пайдалану деңгейі бойынша, оларды салық жүйесінің деңгейлері арасында бөлу бойынша айырмашылықта болады.

   Барлық  төрт мемлекеттің ортақ белгісіне, қолданылатын жанама салықтары жиынтығының  жалпы мемлекеттік деңгейде болуы  және жалпы мемлекттік салықтар ішінде заңды және жеке тұлғалардың табыс  салығының болуы, сондай- ақ экологиялық салықтың болуы жатады. Ренталық төлемдер барлық төрт елде әр түрлі болғанымен, олар салық жүйесінің әр түрлі деңгейлеріне сәйкес келеді.

   Салықтық  кірістердің неғұрлым жақын құрылымы Ресей және Белоруссияда: олардың бюджетке түсетін үштен бір бөлігін әлеуметтік төлемдермен қамтаммсыз етіледі. Қосылған құнға салықпен қоса олар кірістердің жартысын қалыптастырады. Қазақстанда басқа елдермен салытығанда корпорациялық табыс салығы мен қосылған құнға салық басқа елдермен салыстырғанда үлкен рөл атқарады, олардың кірістерінің 70% қамтамасыз етеді. Украинада түсімдердің елеулі бөлігі баждарға байланысты, олар 40% құрайды, ал қосылған құнда салықтармен бірігіп салықтық кірістердің 2/3 бөлігін құрайды. Сонымен барлық төрт елдің салықтық кірістерінің құрылымы жалпы сипатқа қосылған құндық салықтардың елеулі үлесі болып табылады.

   Осы елдермен салыстырғанда Қазақстанға салық ауыртпалығының ең төменгі мөлшері, ал Белоруссияда ең жоғары салық ауыртпалығы тән. Егер Қазақстан, Украина және Белоруссияда салық ауыртпалығының мөлшерін шамалы төмендету үрдісі байқалса, Ресейде керісінше, соңғы жылдары ол шамалы жоғарылаған. 2003 жылы Ресейдегі салық ауыртпалығының жалпы деңгейі Белоруссияның салық ауыртпалығы көрсеткішіне жақындады., ал Украина бұл көрсеткіш бойынша, Қазақстаннан алға шығып, аралық орын алды.

   Халықаралық салыстыруларға сүйенетін болсақ, барлық қарастырылып отырған мемлекеттердегі  салық ауыртпалығы басқа өтпелі экономикалы Еуропа елдерімен, сондай- ақ дамыған елдермен салыстырғанда төмен. Мысалы, 1997 жылы Шығыс Еуропа елдері бойынша қосылған құнға салықтың орта мөлшерлемелері 20,6 пайыз, әлеуметтік салық 43,5 пайызды, пайдаға салық 31,4 пайызды құрады. Яғни олар қарастырылыпотырған төрт елдің кез келгенімен салыстырғанда да жоғары болды. «Төрттік» елдердегі салық ауыртпалығының мұндай төмендеуі, жоғары тәуекелдіктің орнын толтыру ретінде қарастырылады. Жоғары экономикалық және саяси тұрақсыздық жағдайчында мұндай стратегияның дұрыстығы тұрақтану кезеңінде күмән туғызады.Яғни, енді осы елдердің барлығында салықтық реформалар салық ауыртпалығын төмендету бойынша емес, оларды ықшамдауға, ынталандыруды нығайтуға, салықтық түсімдер құрылымын жақсартуға және әділеттілік қағидасын жақсартуға бағытталады.

   Барлық  төрт елде де салықтық реформалар жүргізілуде, бірақ олардың жалпы векторлары да сәйкес келмейді. Сонымен қатар, қызмет ететін салықтық жүйені реформалаудағы қадамдардың айырмашылықтары елеулі болуда. Неғұрлым ілгері сипатымен Қазақстан ерекшеленеді. Ресей салық жүйесін, оның үдемелігі тұрғысынан екінші орынға қоюға болады, ал одан кейінгі орынды Украина және Белоруссия алады. Салық жүйесін бірыңғайландыру стандарттарын тандау проблемасы да бар. Егер Белоруссия Ресей тәжірибесі барлығын айқын көрсетсе, Қазақстандағы және Украинадағы реформалар өздерінің даму бағыттары бойынша жүргізілуде.

   Қарастырылып  отырған елдердегі салық жүйелерінің  ортақтықтары басым ба, әлде айырмашылықтар басым ба деген сұраққа жауап  беру үшін, біріншіден, салықтардың негізгі тұрпаты бойынша елдердегі салықтар мөлшерлемелерін салыстыру; екіншіден, бюджет кірістеріндегі неғұрлым үлкен үлен алатын, сәйкесінше негізгі салық ауыртпалығын анықтайтын салықтарды бөліп алу; үшіншіден, қарастырылатын елдрдің жалпы салықтық ауыртпалығын бағалау қажет.

   Осы елдердің салық жүйесін бірыңғайландыру  мәселесі саяси талқылаулар шеңберіне  кіреді және қазіргі кезде кейбір бірыңғайлыққа қол жеткізілгенін байқауға болады. Ресейде, Украинада және Белоруссияда қосылған құнға салықтыңмөлшерлемелері бңірдей және әлкуметтік салық деңгейі жақын. Қазақстанда бұл салықтардың деңгейі елеулі төмен. Ресей және Белоруссияда кәсіпорын пайдасына салықтар мөлшерлемелері сәйкес келеді. Қазақстанда және Украинада негізгі салықтардың бірі кәсіпорын табысына салық мөлшерлемелерінің жоғары деңгейі белгіленген. Ресейде бірыңғай табыс салығының прогрессивті емес мөлшерлемелері айқындалды. 2004 жылдың басынан бастап, Украина да Ресей тәжірибесіне сүйеніп, бірыңғай мөлшерлемені 13 пайыз деңгейде белгілеп, одан кейін оны15 пайызға дейін және одан да жоғары көтеру жоспарланған. Сонымен, салық жүйесінің сандық жүйесінің сандық сипатында қарастырылып отырған төрт елде кейбір ортақ белгілер бар, бірақ толық бірыңғайлық және біртектілік туралы айту әлі ерте.

   Қазіргі кезде құрылған салық жүйесінде  үнемі жетілдіру нәтижесі және оның реформасы жалғасуда. Сондай-ақ соңғы кезде салық саясатындағы пікірталастардың көбеюі байқалды, бұл бірігу үдерісі жаңа ынталарға байланысты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды. 
 

         Салық –жеке және заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін міндетті төлемдері. Салық қызметтері:

Фискальды (тіркелген) немесе жұмылдыру қызметі. Осы қызметте мемлекет бюджеттік  шығындарды қаржыландыру үшін салық  жинайды.

Бөлу қызметі, мемлекет қаржыны қайта бөлуді; әртүрлі топтардың арасында территория, облыс, аудандар бойынша жүргізеді.

Реттеуші  қызметі, мемлекет салықтың көмегімен  тұтыну және қорлану арасындағы пропорцияны  реттейді.

Ынталандыру қызметі, мемлекет өндіріс пен техникалық прогресті дамыту үшін әртүрлі ынталандыру шараларын жүзеге асырады.

Бақылап-есептеу  қызметі, мұнда кәсіпорын мен  тұрғындар топтарының, қаржы қоры көлемінің табысын есептеуді жүзеге асырады.

      Мемлекет қаншама ғасыр өмір  сүрсе, салықтар соншама ғасыр  өмір сүреді және мемлекет  соншама оңтайлы салық салудың  кағидаттары мен әдістерін, яғни  салық төлеушілер салық төлеу  үшін, ал казына көптен-көп кіріс  алу үшін салық жинауды қалай  ұйымдастыру керектігін іздестірді. Салықтарда ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын) бөлудің екі  қағидасы калыптасқан:

      «Салық - бұл меншікпен, отбасымен, тәртіппен және дінмен қатар бесінші кұдай»; одан ары: «Салықтарда мемлекеттің экономикалық тұрғыдан айтылған өмір сүруі жүзеге асады». Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әркашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.

        Салықтар мемлекет қазынасына қоғамның жиынтық табысының бөлігін мәжбүрлеп алудың нақты нысаны ретінде мемлекеттік құрылым және басқару жүйесінің экономикалық кеңістіктің барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін бейнелейді

   Салық кірістерінің қажетті көлемін қамтамасыз ету, салық жүйесінің фискалды функциясының тиімділігіне тәуелді. Сондай-ақ экономикалық өрлеу басым дәрежеде салық салу жүйесінің басқа функцияларын, яғни реттеуші және ынталандырушы функцияларын табысты жүзеге асырумен анықталады. Сондықтан салық реформалары, ең алдымен, салық жүйесі өзінің функцияларын тиімді орындауымен тығыз байланысты.

   Нарықтық  экономиканы қалыптастыру барысындағы  Қазақстан Республикасының салық  реформаларына көз жүгіртейік. Бұл  реформаларды 4 кезеңге бөліп қарастыруға  болады. Салық реформаларының I кезеңінде, 1991-1994 жылдары салық жүйесінің  негіздері қалыптаса бастады. II кезеңде, 1995-1998 жылдары салық жүйесі ықшамданып, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті қолдау барысындағы  шараларға негізделген салық  жүйесі қызмет етті. III кезең, 1999-2001 жылдары 

экономикалық  өрлеу тұрақтылып, мемлекеттік бюджет кірістерін жоғарлату көзделді. VI кезеңде, 2002 жылдан бастап нарықтық экономика  талаптарына жауап беретін, экономикалық тұрақтандыруға бағытталған тұжырымдамалық жаңа салық жүйесі қабылданды.

        Қазіргі кезде құрылған салық жүйесінде үнемі жетілдіру нәтижесі және оның реформасы жалғасуда. Сондай-ақ соңғы кезде салық саясатындағы пікірталастардың көбеюі байқалды, бұл бірігу үдерісі жаңа ынталарға байланысты 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиет: 

Алматы. Экономика, 2010- 522 бет↑ Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / -