Экономикалық қатынастар жүйесіндегі салықтар

      Алайда бұл тұжырымдаманы да  енгізгенде іс жүзінде ең алдымен  тұлғаның салықтарды төлеу мүмкіндігін  өлшеуге катаң ғылыми тәсілдеменің  жоқтығына байланысты белгілі  бір проблемалар пайда болады. Тек орташа тұтынушы ғана әркашан ұтымды іс-әрекет ететіндігі анық, яғни бірінші кезекте өзінің табыстарын ең қажетті тауарлар мен кызметтерге, тек сонан кейін онша маңызды емес игіліктерге жұмсайды.

      Сонымен бірге табыс салығының жоғары мөлшерлемесі кезінде (50%- дан жоғары) жалпы фирмалар мен халықтың іскерлік белсенділігі шұғыл төмендейтіндігі белгілі. Мұны профессор А. Лаффер бас болып америкалық экономистер теория жүзінде дәлелдеуге тырысып бақты. А. Лаффер бюджетке түсетін салықтар сомасының табыс салығының мөлшерлемелеріне тәуелділігін анықтады («Лаффер нәтижесі» деп аталады).

      Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың кағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.

      Шотланд экономисі және философы  А.Смит кез келген экономикалық  жүйеге кажет салық салудың  төрт негіз қалаушы (классикалық  болған) кағидаттарын тұжырымдаған  еді, олар мыналар:

1) салық  салу төлеушінің әркайсысының  табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты);

2) салықтың  мөлшері мен оны төлеу мерзімі  алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық кағидаты);

3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы .тиіс (қолайлылық кағидаты);

4) салықты  алудың шығындары өте аз болуы  тиіс (үнем кағидаты).

     Бұдан басқа, салықты төлеудің  тәсілі салық телеушінің ұғуы  үшін түсінікті болуы тиіс, ал  салық объектінің қос салық  салудан корғанышы болуы тиіс. Бұл қағидаттарды пайдалану салық  салудағы зорлық-зомбылықты жоқ егті, бұл үдеріске регламенттеуді енгізді және А.Смитке «...салықтар оларды төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны» деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында кағидаттардын тұжырымдамалары нақтыланды, толықтырылды.

       Салық салудың қазіргі кағидаттары  мыналарға саяды. 1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде карастырылады: а) «деңгейлес теңдікке» жету салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салуды талап етеді. э) «сатылас теңдікті» сақтау жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді колдана отырып жүргізілуі тиіс.

2. Қарапайымдылық қағидаты. Салықтық механизм салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.

3. Салықтардың  анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.

4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер кұндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды. Белгілі бір өнімдерді, кызметтерді, тіршілікті немесе әлеуметтік топтарды салықтан беталды босатудан қашкақтау қажет. Әлеуметтік саясатты, денсаулық пен мәдениетті дамытуды қаржыландыруға қажетті каражаттарды салықтардың мөлшерлемелерімен айлашарғы жасау жолымен алуға болмайды. Салық төлеушілердің жекелеген топтары тарапынан қысымға саяси билік берілмеуі тиіс. Бұл қағидат сондай-ақ рыноктық экономика тұрғысынан да маңызды. Нағыз бағаларсыз рынок болмайды. Беталды салықтық жеңілдіктер бағалар жүйесінде көрінеді және әрбір өнімнің нақтылы бағасы туралы анық түсінік бермейді.

5. Салық  салудың экономикалық қолайлылығы.  Салықтар экономиканын жұмыс  істеуін жақсартуға және инвестициялардың  өсуіне кедергі жасамауы тиіс. Жұмысты көп істейтіндерге прогрессивті салық салуға болмайды. Өнімділікке, өндіріске және күрделі жұмсалымдарға салықтардың нәтижесі қалай болатынын есепке алған жөн. Егер нәтиже бұл жағдайлардың біреуінде теріс болған жағдайда мұндай салықты қолданбаған дұрыс.

6. Экономикалық  қатынастар бойынша осы елдің  басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялығы қағидаттарына негізделеді.

      Салық салу міндеттілігі салық  төлеуші салық заңнамасына сәйкес  салықтық міндеттемені, салық агенті  салықтарды есептеу, ұстау және  аудару бойынша міндетті толық  көлемінде және белгіленген мерзімдерде  орындау міндеттіліпн айқындайды. Еліміздегі салық салу жатыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

      Салық және бюджетке төленетін  басқа міндетті төлемдер айқын  болуға тиіс. Салық салудың ақындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін, салық агентінің салықтарды есептеу, ұстау және аудару бойынша міндетін салық заңнамасында белгілеуді білдіреді.

      Қазақстанның салық жүйесі оның  бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге (салық агенттеріне) қатысты бірыңғай болып табылады. Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық ақтілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады. Мемлекетке түсетін салықтық түсімдердің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан коғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланыуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті орғандар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, арнаулы корларға төленетін жарналар мен аударымдар, соның ішінде өнімнің, жұмыстардың және кызметтердің өзіндік кұнынан, пайдадан (табыстан), еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелетін бюджеттен тыс қорлар жатады.

      Салықтардың мәні олардың функцияларында  көрінеді. Жалпы каржылар категориясы тұрғысынан салық қосалқы категория болып табылады, сондықтан қаржыларға қатысты салықтардың функцияларын қаржылардың бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциялары ретінде қарастыруды ескерген жөн. Осыларға сәйкес қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сиякты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржылық категорияның ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

      Фискалдық функция - барлық мемлекеттерге  тән тарихи және негізгі функция.  Оның көмегімен бюджеттік қор  қалыптасады, мұның өзі салықтардың  қоғамдық міндеттерін арттыра  түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік  бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды камтамасыз етеді. Тауар-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына карай бұл функция мемлекетке ақшалай табыстардың әрдайым көбейіп отырған түсімдерін айқындайды.

      Салықтардың реттеушілік функциясы  мемлекеттің экономикалық кызметінің  ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына  кабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл ретте салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер коғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, корлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді. Сөйтіп, соңғы жылдары Қазақстан үшін салықтық және оларға теңестірілген төлемдердің төмен үлес салмағы сипатты болып отыр, бұл олардың жеткіліксіз жиналымдығымен – салық салудан жалтарынумен түсіндіріледі.

       Қайта бөлгіштік функция арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1998 жылғы - 16,6%- дан 2ОО8 жылы 22,0%-ға дейін болды (ал Ұлттық корды есепке алғанда - 26,4%).

      Жалпы қаржыларға сияқты салықтарға да бақылау функциясы тән, ол қаржылық көрсеткіштерді сандық бейнелеу аркылы бюджетке салық төлеушінің салықтық төлемдерді төлеудің дұрыстығы мен уақыттылығын тексеруді қамтамасыз етуге жағдай жасайды. Салықтардың аталған функциялары олардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын толық аша түседі. Жалпы каржылық категория тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға катысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн. Мемлекет салықтық саясатты - салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның онын нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатка сәйкес жүргізеді. 2007 жылдан бастап салықтық саясат экономиканың жекелеген секторларының әлуетін іске асыруға және жекеше кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі келтіретін әкімшілік рәсімдеуді оңайлатуға бағытталған. Сонымен бірге қосылған кұн салығының мөлшерлемесі 14%-ға, 2008 жылы 13%-ға, 2009 жылы 12%-ға дейін төмендетілді; ең аз жалақыны шегерімге жатқыза отырып барлық жеке тұлғалар үшін 10% денгейінде жеке табыс салығының тіркелген мөлшерлемесі енгізілді; шағын бизнес субъектілері үшін патент негізінде 2%-ға дейін арнаулы салық режімінде салық мөлшерлемесі төмендетілді, оңайлатылған мағлұмдама негізінде 3%-дық бірыңғай мөлшерлеме енгізілді. Бұдан басқа дивидендтерге, жинақтаушы сақтандыру саласында қызметін жүзеге асыратын сақтық ұйымдарының инвестициялық кірістеріне қос салық салу жойылды, корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді есептеу механизмі жетілдірілді. Рыноктық қатынастардың калыптасуы жағдайларында салықтық саясаттың негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық корлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуір белігін қалыптастырудың өзін ақтамаған кағидатынан шегіну болып табылады. Бұл еңбек белсенділігін күшейтуде экономикалық мұдделіліктің уәждемелік механизмі аркылы халықтың халық еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай көбейтуге мүмкіндік жасайды. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін неғұрлым тиімді әрі сенімді корғау камтамасыз етіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Нарықтық  экономикадағы салық  реформалары және салықтық    қатынаста үйлесімі 

   Салықтар  мемлекет қазынасына қоғамның жиынтық  табысының бөлігін мәжбүрлеп  алудың нақты нысаны ретінде мемлекеттік  құрылым және басқару жүйесінің  экономикалық кеңістіктің барлық артықшылықтары мен кемшіліктерін бейнелейді.

   Салық реформасы салық салу жүйесінің  қызмет ету жүйесін ауқымды қайта  құру және оны басқару механизмін өзгерту негізінде салық қатынастарын шектеулі немесе түбегейлі қайта  құруды білдіреді. Аталған қайта  құруды салық қатынастары мемлекет дамуының экономикалық, әлеуметтік немесе саяси жадайларының елеулі өзгерістерге сәйкес келмеуімен байланысты салық саясатының негіздерін қайта қарастыру қажеттілігімен шарттастырылған.

   Кез келген салық реформасын жүргізудің, соңғы нәтижесі ел экономикасын дамытудың  басым міндеттерін шешуге бағытталған. Ол- мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін толтыру үшін салық түсімдерінің қажетті деңгейін қамтамасыз ете отырып, ұлттық экономиканы көтеру.

   Салық кірістерінің қажетті көлемін қамтамасыз ету, салық жүйесінің фискалды функциясының тиімділігіне тәуелді. Сондай-ақ экономикалық өрлеу басым дәрежеде салық салу жүйесінің басқа функцияларын, яғни реттеуші және ынталандырушы функцияларын табысты жүзеге асырумен анықталады. Сондықтан салық реформалары, ең алдымен, салық жүйесі өзінің функцияларын тиімді орындауымен тығыз байланысты.

   Экономикалық  ғылым және тәжірибе салық реформаларының жалпы сыныптамасын ұсынған. Мазмұны бойынша салық реформалары жүйелік және құрылымдық реформаларға бөлінеді. Жүйелі салқ реформасы кезінде бүкіл салық салу жүйесінің тұжырымдамалық және әдістемелік ережелерінің ауқымды құрылымдануы жүргізіледі. Бұл кезде салықтар тізбесі түбегейлі өзгереді, тікелей және жанама салықтардың ұзақ мерзімді басымдықтары белгіленеді.

   Құрылымдық  салық реформалары неғұрлым жалпы  нысанда салықтар құрылымымен және салықты ұйымдастыруға байланысты салық салуды қайта құруды білдіреді. Бұл салықты қайта құрулар  ең бірінші, салық салу базасын анықтау бойынша,салық мөлшерлемелерін тағайындау, салық жеңілдіктерін ұсыну тетіктерін түбегейлі ұайта құру бойынша өзгерістерді қамтамасыз етуге бағытталған.

   Нарықтық  экономиканы қалыптастыру барысындағы  Қазақстан Республикасының салық  реформаларына көз жүгіртейік. Бұл  реформаларды 4 кезеңге бөліп қарастыруға болады. Салық реформаларының I кезеңінде, 1991-1994 жылдары салық жүйесінің негіздері қалыптаса бастады. II кезеңде, 1995-1998 жылдары салық жүйесі ықшамданып, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті қолдау барысындағы шараларға негізделген салық жүйесі қызмет етті. III кезең, 1999-2001 жылдары экономикалық өрлеу тұрақтылып, мемлекеттік бюджет кірістерін жоғарлату көзделді. VI кезеңде, 2002 жылдан бастап нарықтық экономика талаптарына жауап беретін, экономикалық тұрақтандыруға бағытталған тұжырымдамалық жаңа салық жүйесі қабылданды.