Инвестиция

.   Инвестициялық     тәуекелдер      және     оларды   басқару   әдістері

 

       Инвестициялық портфельді басқару кезінде туындайтын тәуекелдің проблемалары ең негізгі орынды алады. Ауыспалы экономика кезіндегі тәуекелдер тұрақты экономика кезіндегі тәуекелдерге қарағанда көп мөлшерде жоғары.

       Қазіргі кезде Қазақстанда жеке эмитенттердің сенімділік проблемалары өте көп. Сондай – ақ клиенттердің және мемлекеттің сенімділігі болуы керек. Инвестициялық портфельді басқару классикасының жалпы танымал деп Марковиц теориясы болып саналады. Ол тәуекелді жақсы диверсификацияланған статистикалық өлшемнің көмегімен анықталады.

       Практикада және де теорияда бастапқы тапсырма - капиталды салған уақытта тәуекелге ұшырайтын және тәуекелге ұшырамайтын салымды бөліп ажыратып алу қажет.

       Инвестициялық   портфельде   ғалымдардың    айтуы   бойынша   үш   турлі   тәуекелдің   типтерін    бөліп   көрсетуге   болады:

- бірлік    тәуекелі   -  бұл   жерде   бағалы   қағаздар   тәуекелі   басқа   портфельдегі   бағалы   қағаздармен    байланыссыз   болғандағы   тәуекел.

- корпорациялық    тәуекел  -  бұл   жерде   бағалы   қағаздардың   тәуекелі   портфельдегі    бағалы   қағаздармен    байланысқанда    туындайтын   тәуекел.

- нарықтық    тәуекел  -  бұл   жерде   диверсификация    жағдайында    туындайтын     тәуекел.

       Егерде портфельдің типтерін тәуекел деңгейіне байланыстырып қарасақ, олардың классификациясын қарастыру керек. Оларды консервативті, орташа – селективті, селективті және рационалды емес деп бөлеміз. Әрбір инвестордың типіне сәйкес өздерінің бағалы қағаздар портфелінде типтері бар:

-  сенімділігі    жоғары,  бірақта   табысы   төмен.

-  диверсификацияланған.

-  тәуекелділікке  барғанымен де жоғары табыс  әкеледі.

-  жүйесіз.

       Селективті   инвестор  -  тәуекелдің   жоғары   деңгейіне   көп   келеді.

     Консервативті инвестор - ол тәуекелділігітөмен деңгейдегі амалдарды іздейді. Ол көбінесе облигациялармен және қысқа мерзімдегі бағалы қағаздармен жұмыс істейді.

       Орташа селективті – ұзақ мерзімді капитал салымы және оның өсімі. Осы айтылғандар төмендегі кестеде көрсетілген.

       Инвестициялық    портфельдің   тәуекелділік    бағасы    тәуекел    коэффицентін    есептегенде   және    сәйкес    инвестицияның    түріне    салымдардың   мөлшеріне    байланысты.   Бастапқыда   әрбір   инвестицияның    түріне   байланысты  тәуекелдің   көрсеткіштері    есептеледі.

 

 

9-кесте.   Банктің инвестициялық  портфелінің   типтерін  анықтайтын   қаржы

     инструменттері.

Инвестор    типі	Инвестиция-лау  мақсаты	Тәуекел-ділік  деңгейі	Бағалы   қағаздардың   типтері	Портфель   типі
Консерва-тивті	Инфляциядан   қорғау	Төмен	Мемлекеттік және басқа да бағалы қағаздар  тұрақты эмитентердің   акцияс және   облигациясы	Сенімділігі   жоғары   бірақ   та   табысы   төмен
Орташа   селективті	Ұзақ   мерзімді   капитал   салымы   және   оның    өсімі	Орташа	Мемлекеттік бағалы   қағаздарды шағын   бөлігі, бағалы   қағаздардың   көп   бөлігі,   нарықтың   тарихы   ұзақ   эмитенттердің   сенімі.	Диверсифи-кацияланған
Селективті	Спекулятивті   ойын,   салын-ған   құралдың   тез   өсуі  мүмкін	Жоғары	Эмитенттердің   бағалы   қағаздарының  жоғары   табыс   әкелетін   көп   бөлігі   венчурлық   компаниялар	Тәуекелді-лікке   барғанымен  де   жоғары  табыс   әкеледі.
Рациолды емес	Нақты  мақсаты  жоқ	Төмен	Табылған   бағалы   қағаздар	Жүйесіз
Ескерту – www.halykbank.kz мәліметтер жинағынан алынған

   

       Жалпы   инвестицияның    соммасы    мына    формула   бойынша    есептеледі:

                                        Σ  Ii Ri

                              R =  -------------  

                                         Σ  I

R  -  жиынтық    тәуекелі

Ii  -  инвестициялық    салымдар

Ri  -  тәуекелдің    көрсеткіші

I  -  жалпы   инвестиция    көлемі.

       Берілген    формула   әртүрлі   инвестицияның    табысының    динамикасы    мекемелерде    инвестициялық   портфельді    бағалау   кезінде   өтімділік   және   проценттік   тәуекел   тұрғысынан    тәуекел   деңгейінің    көрсеткіштерін    қолдануға    болады.    Инвестициялық   активтердің    арасындағы   және   мерзімі   есептеледі.

S = Σ _t Ia_t  -   Σ_t Ip_t

S  -  тәуекел   деңгейінің   көрсеткіші

Ia_t  -  инвестициялық    салымдар   мерзімі   бойынша   өлшенген

Ip_t  -  инвестициялық   салымдардың   қаржыландыру   көздері   мерзімі   бойынша   өлшенген.

       Б.Айдосовтың   айтуы   бойынша   тәуекелдерді   басқару   процесін    келесі    сатыларға   бөлуге    болады:

-   талданған   объектілерді   таңдау  және   дәрежесінің   деталін   қарастыру;

-   баға   тәуекелінің    әдісін   таңдау

-   баға   тәуекелі

-   тәуекелді   сату   қорытындысын   таңдау

-   тәуекелдің   төмендеу  шараларын  таңдау

-   таңдалған   шараларды   сату   және   таңдау

-   жеткілікті   тәуекелдің    бағасы.

       Автордың   айтуы   бойынша   Қазақстандық   инвесторларды   тәуекелден   қорғау   үшін   қор   нарығында   маманданған   қызметкерлердің   нәтижесінде   орындалады.    Тәуекелді    минималдау   мақсатында   маманданған   қатысушыларда   бағдарламаларды   талдау   қажеттілігі   пайда   болады.   Сондай – ақ   маманданған   қорды   кәсіби   қатысушылар   компенсация    алу    мақсатында   құрды.

       Портфельді   басқару   тәуекелінің    жүйесі   өте   маңызды   болып    есептеледі.    Сондай – ақ   инвестициялық   портфельдің    тәуекелінің   бағасына    талдау   жүргізіп,   оларды   басқара   алу   керек.

       Портфельді   инвестициялау   теориясына   байланысты   қор   нарығында   тәуекел   екі   түрде    болады:

-спецификалық    тәуекел   немесе   жүйесіз   тәуекел,   олар микроэкономикалық   болып   анықталады,   әрбір   компанияның   факторы жан –  жақты   болып   табылады.

-  жалпы   нарықтық   немесе   жүйелі   тәуекел,   ол   макроэкономикалық   және   саяси    жағдайлармен    байланысты,   әрбір   компанияның   акциялары   айналымды    болады. 

       Бағалы   қағаздар    нарығында   тәуекел   жоғары   болса,   соғұрлым   портфельді      басқарудың   сапасына    талап   жоғары   болады.   Бұл   мәселе   бағалы   қағаздар   нарығы   өзгерсе   өзекті   болып   келеді.    Портфельді   басқару    негізінде   әртүрлі   бағалы   қағаздардың   анықталған    әдістері   және   технологиялық   мүмкіншіліктерді   қолданумен   түсіндіріледі.    Яғни   олар   алғашқы    инвестициялау    құралын    сақтауға,   максималды    табыс    деңгейіне   жету,    портфельдің   инвестициялық    бағытталуын    қамтамасыз    ету.    Басқаша    айтқанда   басқару    процесі    негізгі    инвестициялық    портфельдің    сапасының    сақталуына    бағытталған.  

       Инвестициялық   портфельдің    стратегиясының    көз   қарасы    бойынша   келесі    заңдылықтарды   қалыптастыруға   болады.    Портфельдің   таңдап   алынған   типі   инвестициялық    стратегияға    сәйкес:   активті   нарық    мүмкіншілігін    максималды   қолдануға   бағытталған    немесе    пассивті.

       Басқарудың    еңбекке    бейімділігі    жоғары    элемент   ең   бір   қымбат    түрі  -  мониторинг    болып    табылады.    Ол    нарық    қорының    детальді    үзіліссіз    талдауын,   даму,   тенденциясын,    нарық    қорының    секторларын,    бағалы    қағаздардың     инвестициялық    сапасын    білдіреді.     Мониторингтің   ең    негізгі     мақсаты    бағалы    қағазды    таңдау,   инвестициялық    ерекшелікті    иелену,    берілген    портфельдің    типіне    сәйкес   келуі    керек.   Мониторинг    ол    активті    және   пассивті    басқарудың    негізі   болып    табылады. Басқарудың активті моделі. Басқарудың     активті   моделін    тереңірек    бақылап    және   құралдарды    дер   кезінде    сатып    алу,  сондай – ақ   портфельдің    инвестициялық    мақсатына    жауап    беретін,   қордағы    құралдардың    құрамына   дер    кезінде    өзгеруі    болып    отырады.

       Отандық    қор    нарығы    котировканың    тез    арада    өзгеруімен,    процесстің    динамикасымен    тәуекелдің    жоғарғы    деңгеймен    сипатталады.    Осы    жоғарыда    аталғандардың    барлығы    мониторингтің    активті    модельдің   адекваттық    жағдайымен    есептеледі,   яғни   ол    портфельді   басқаруды    тиімді    етеді.

       Мониторинг    табыстың    көлемін    алдын   ала    болжаудың    базасы    болып    табылады.     Активті      басқарумен    айналысатын    менеджер    бағалы    қағаздарды    сатып    алу    және    де    тиімді    қолдану   керек.    Ал    аз    мөлшерде    табыс    әкелетін    активтерден    арылу   керек.    Бұл   жерде   портфельдің    құнының    төмендеуіне   жол    бермеу   керек.    Бұл  әдіс   қаржылық    шығындарды    талап    етеді.    Ол   яғни   информациялық    аналитикалық    эксперттік    және   бағалы    қағаздар    нарығындағы   сауда    активтілігімен    байланысты.

       Басқарудың    бұл    моделі   үлкен   банктерде   немесе   қаржылық     компанияларда    жүргізіледі.    Олар    нарықта    кәсіби    жұмыстан    максималды    табыс    алуға    бағытталған   және   де     инвестициялық    портфельдің    көлемі   өте    үлкен.    Менеджерден    талап   етілетін    батылдық    және    тез    шешім    қабылдау  керек.     Өйткені   активті    портфельді    басқарған   кезде   оның    шығынын   азайту  керек.   Бұл   жерде   тек   қана   өзіне   табысты      бағындыруға   негізделген   әдістер   қолданылады.  Мамандар   ақша   нарығының   жағдайын   болжап   және   бағалы   қағаздар   портфелін   сәйкесінше   түзетеді.   Егерде    табыс   төмен   деңгейде   болса,   онда   болжамға   сәйкес    қатаң   проценттегі    қағаздардың   курсы    төмендейді.   Сондықтан   да   қысқа   мерзімді   облигацияларды   алу  керек.  Сондай – ақ   көбінесе   табысты   активтерді  қайта   қаржыландыру  керек.    Олар   өтімділіктің    қосымша   қор   қызметін   атқарады.   Егерде   табыс   деңгейі    жоғары    және   тенденциясы   төмендеп   кетсе,   онда    инвестор   ұзақ   мерзімді     облигациялар   көп    мөлшерде    жоғарғы    табыс    алуды    қамтамасыз    етеді.

       Егерде    берілген    операцияны   банк   орындайтын   болса,   онда   оның   өтімділікке   қызығушылығы   аз    болады.   Себебі,    судаға    сұранысты   төмендетеді.  Проценттік    ставканың    төмендеуі   тегінде  де   банк   портфельді   қайта    бағалағанда   сыйақы   алады.    Проценттік    ставка    төмен    нүктеге   жеткенде   банк    ұзақ    мерзімді   бағалы    қағаздарды    сатады.    Сол   күні   қысқа   мерзімді    облигациялар   салым   салады.    Сондай    қателіктерді   банк    жіберуі   мүмкін.   Сондықтан    портфельдің   бір     бөлігі   қысқа   мерзімді    міндеттемелерде   сақтау   керек.    Себебі   өтімділік    резервін    қамтамасыз    етеді.    Сондықтан   да   «алдын   ала    есептеу   ставкасы»   әдісі   қолданылады.   Ол   негізінен    портфельдің    қызмет   ету   мерзімін   ұзартуға    ұмтылады. Активті    мониторингті   басқару   көбінесе   «алдын  ала   есептеу   ставкасы»  әдісіне   тәуелді.Басқарудың пассивті моделі. Басқарудың    пассивті   моделі   жақсы   диверсификацияланған    портфельді   алдын ала   тәуекелділік    деңгейін    анықтаған    және  де   ұзақ   мерзімді   дамуға   есептелген.   Ондай   байланыс    нарықтың    тиімділігі    жеткілікті    деңгейде    болған   кезде    болады.    Негізінен   бағалы    қағаздардың   қысқа   мерзімдегі   нарығы,   қор    нарығының    тұрақты    болмауы   инфляция   кезінде    тиімділігі   аз    болып   келеді:

-   портфельге    қатысты    басқарудың   пассивті    моделі    тиімді   болып    келеді.    Отандық    нарықтағы    бағалы    қағаздардың    тәуекелге    баруы   аз    мөлшерде    болады.

-   бағалы   қағаздар    ұзақ    мерзімді   болуы   керек.    Себебі    портфель   ұзақ    уақытта   өмір   сүруі    үшін    керек.    Бұл   негізгі    басқарудың    пассивті    моделінің   мүмкін    сатуға   алып    келеді.

       Мысалы,   пассивті   стратегия   бойынша   инвестицияны   бірқалыпты    орналастыру    «баспалдақ»   әдісіне   байланысты.   «Баспалдақ»   әдісін   қолдана   отырып,   менеджер   бағалы   қағаздарды   сатып   алады   және  де   мерзімдерінің   соңына   дейін    орналастырады.    Бағалы   қағаздар   портфелі  -   бұл   өнім,   ол   қор   нарығында   сатылады  және    сатып    алынады.   Басқару   кезінде   оның   шығындарын    қалыптастыру   сұрағы    маңызды   болып    табылады.   Сондықтан   портфельдің    сапасының    құрамы    туралы   сұрақ   ең    маңызды    орын   алады. 

       Портфельдің    сапасы    туралы    сұрақты    инвестициялық   талдау    теориясының   тұрғысынан   және   қазіргі    практика    тұрғысынан    шешуге    болады.   Сонымен   бірге   әр    түрлі    активтердің    көбеюі   яғни   портфельдегі   бағалы   қағаздар   сегіз   және   одан  да   көп   жылға    дейін    портфельдік    тәуекелдің   азаюына   мән   бермейді.   Тәуекелдің   максималды   азаюы,   яғни   жойылуы   10 – нан  15 – ке   дейінгі   әртүрлі    бағалы    қағаздар   портфельде   алынса,   ары   қарай   портфельдің    құрамының    өсуі    мақсаты   емес,   яғни    артық    диверсификация    тиімділігі    шығуы    мүмкін.    Диверсификацияның   тиімділігін    болдырмау   жолын    алдын   ала   алу   керек.