Инфляция және ҚР қарсы саясаты

жинақтау корына кетсе, ал алдыңғы қатардағы өркендеген мемлекеттерде ол - 15-25 процент болды;

төртіншіден, бұрынгы КСРО-да ұлттық жиынтық өнімнін (ҮЖӨ-нің) 25-30 проценті гана тұтыну корын кұраса, өркендеген елдерде ол көрсеткіш 60-65 процент болды. Жалақы да өте төмен, яғни ол ұлтгық табыстың 1/3 бөлігін құрады, ал өркендеген калиталистік елдерде ол 2/3 бөлігі болды.

     Сөйтіп, біздің елде  инфляцияны  тудыратын  себептер  көп жылдар бойы қалыптасты. Бірак жоспарлы-әкімшілік экономика жағдайында ол басылыңқы сипатта өрбіді. Шындығында да директивалы баға белгілеу халықтың күнделікті қажет заттарының бағасын тұрақты қалыпта ұстауға мүмкіндік берді. Көптеген тауарлар бағасын өндірістегі, сұраныс пен ұсыныстағы өзгерістерді есептемей тұракты қалыпта немесе төмен деңгейде ұстап тұру кейбір тауарлар мен көрсетілген қызмет бағасының олардың құнымен салыс-тырғанда әлдекайда көп ауытқуына (деформация) әкеп соқтырды. Мемлекет жүйелі түрде көтерме, сатып алу бағаларын қайта карап, ал бөлшек саудадағы бағасын өзгеріссіз төмен қалыпта қалдырды. Бұл бағалар еңбектің қажетті коғамдық шығындары мен өнімнің сапасын, олардың тұтыну қасиетін, оларға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын көрсеткен жоқ, ол әлемдік деңгейден біраз ауытқыды.

     Сөйтіп  тауардың көтерме, сатып алу бағасы мен бөлшек саудадағы бағалары арасындағы үйлесімсіздік жылдан-жылға тереңдей түсті. Оған мемлекеттік бюджеттен дотация (жәрдем қаржы) беріліп отырылды. Бұл тауар өндірушілердің көтерме және дара бағаларды көтере белгілеуге деген ұмтылысын күшейтіп, соның асерінен кейбір тауарлардың тапшылығына және кейбіреулерінің сауда орындары мен енеркәсіпте жинальш қалуына әкеп соктырды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. ІІ. Инфляция және ҚР-ның инфляцияға қарсы саясаты

2.1. Инфляцияның  экономикалық  және әлеуметтiк  салдары 

    Дамушы  елдерде инфляцияның даму жағдайлары мен оған әсер ететiн факторларға  байланысты төмендегiдей жiктеуге болады. 

    Бiрiншi топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттерi жатады, оларды  80 жылдардыңаяғы-90 жылдардың бас кезiнде экономикалық тепе-теңдiктiң жоқтығы, мемлекет бюджетiнiң тұрақты тапшылығы, iшкi саясатта ақша шығару станогы мен үнемi индекстеу механизiмiнiң қолданылуы байқалып, ал сыртқы экономикалық ортада жүйелi түрде Ұлттық валютаның курсы төмендедi. Никарагуада, мысалы, 1990 ж ақшаның құнсыздануы 8500 процентке, Перуде-8291,5 процентке жеттi. 

    Екiншi топқа Колумбия, Эквадор, Венесуэла, Бирма, Иран, Египет, Сирия, Чили елдерi кiредi, оларда да экономикалық тепе - теңдiктiң жоқтығы байқалып, ал қаржы саясатында аз қаржыландыруға және  несиелiк экспансияға (несиені ұлғайту ерекше көңiл бөлiндi. Бұл елдерде қарқынды инфляция (бағаныңжылдық орташа өсуi 20-40 өсуi процент шамасында) сақталып, бiрен-саран индекстеу жүргiзiлуде, жұмыссыздықтың жоғары деңгейi сақталуда. 

    Үшiншi топқа жататын  елдер- Сингапур, Малайзия, Оңтүстiк Корея, Бiрiкке Арабтар Әмiршiлiгi, Катар, Сауд Аравиясы, Бахрейн- жеткiлiктi деңгейде экономикалық тепе-теңдiгi бар мемлекеттер. Оларда жылжымалы инфляция (1-5 процент) сақталуда, бағаға қатаңбақылау енгiзiлген. Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс iстеуде. Инфляцияға қарсы шаралар ретiнде тауарды сыртқа шығару және шетел валютасының құйылуы зор рөл атқаруда, жұмыссыздық бiр қалыпты деңгейде жүруде.

    Төртiншi топқа дамушы мемлекеттер әлемiне теңгерiлген бұрынғы социалистiк мемлекеттер кiредi (ТМД елдерi, Қытай, Польша Вьетнам және т.б.). Бұл мемлекеттердегi инфляция жоспарлы- бөлу жүйесінен нарыққа өту барысында туындайтын объективтi процестерге байланысты болады. Себебi инфляция факторлары, бiрiншiден , мемлекеттiк бюджеттiң бұрыннан келе жатқан  тапшылығы негiзiнде  қаржыландыру мәселелерiнде айқндалады; екiншiден, құрылым факторлары, мысалы, тез қайтарылымы болмайтын ауыр өнеркәсiпке  салынатын инвестициялық қаурыт өсуi; үшіншiден,  “баға қайшысы” деп аталатын  ауыл шаруашылығы  өнiмдерiнiңбағасымен салыстырғандағы өнеркәсiп өнiмдерi бағасының қарқынды  өсуiнiң арасындағы үйлесiмсiздiк. Құрылым  факторы тек бағаны  қаурыт көтерiп шығын инфляциясына жағдай жасап  қана қоймай, сонымен қатар  сұраныс  инфляциясының өсуiне әсерiн тигiзедi.

    Бұл мемлекеттер өндiрiстiң өсуi мен iшкi нарықтың аз сұранысы арасындағы қайшылықтарды , бiр жағынан, зиянды қаржыландыру жолымен, яғни ақша массасын  басып шығарумен, екiншi жағынан шетел займдарын көптеген мөлшерде тартумен  шешуге ұмтылуда. Нәтижесiнде бұл топтағы  мемлекеттерде көп мөлшерде iшкi және сыртқы қарыздар  пайда болады. Сонымен дамушы елдерге тән қарқынды және ұшқыр инфляциялардың нышаны- ақша айналымы жылдамдығыныңөсуi, ақша массасының жиынтық сатып алу мүмкіншiлiгiнiң  кенет төмендеуi және ақша айналысынан   ұсақ монеталар түгiлi бiрте-бiрте ұсақ қағаз купюралардың да жойылуы.  Сонымен қатар сыртқы қарыздың өсуi мемлекет  iшiнде доллардың немесе  басқа шетел валютасының қолданылуына  және елден капиталдың  әкетiлуiне соқтырады.                
 
 
 

    Инфляцияның негiзгi салдары:

• адамдардың көпшiлiгiнiң материалдық  жағыныңжақсаруы;
• Ұлттық табысты  кәсiпорын – монополистердiң, мемлекеттiң, экономика пайдасына бағаны   өсiру және тұрақты  халықтың таза пайдасын төмендету арқылы  бұру;
• Бағаның өсуiнен пайда тапқан  халық шаруашылығы  табысты салаларындағы  өндiрiстердiң өсуi;
• онымен бiр уақытта басқа саладан  жұмысшы күшi мен капиталдың кетуi, шаруашылық байланыстың бұзылуы, саудагерлiк пен көлеңке экономикасының өсуi.                                                   

2.2. Инфляцияны мемлекеттік  реттеу 

    Қазақстандағы инфляция барлық  ТМД елдерi сияқты  ел экономикасының мемлекеттiк монополияланған  жүйеден нарықтық  қатынастарға өту кезiндегi  өзгерiстерге байланысты. КСРО –ның халық шаруашылығындағы  инфляция көптеген  жылдар бойы мойындалған  жоқ. Кеңес жүйесiнiң экономикасы  жағдайында инфляция  болуы мүмкін емес, ол тек капиталистiк  өндiрiс тәсiлiне тән деген үзiлдi – кесiлдi тұжырымдар айтылды.

    Қазақстандағы қазiргi  ифляцияның  себептерiн нарықққа  өтуге дейiнгi  инфляцияны тудыратын  факторлардан iздестiру керек.  Олардың ең бастысы –шаруашылықты басқарудың жоспарлы - бөлу жүйесі. Ол шаруашылықтың шығынды  механизм қалыптастыруға, халық шаруашылыығында  материалды-ақшалық үйлесiмсiздiктiң тууына мүмкіндiк жасап,  экономиканың барлық салаларына  зиян шеккiзедi. Әсiресе:

• Ұлттық өнiмдi жнақтау қорына  және тұтыну қорына  бөлiп, соның негiзiнде  инвестициялқ саясат жүргiзуде;
• құрал жабдықтарды өндiру және  тұтыну тауарларын өндiру салаларында;
• мемлекеттiк баға белгiлеу жүйесінде;
• мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсi мен шығынында;
• несиелiк және қаржлық ресурстарды  қалыптастыруда байқалды.

  Қазiргi инфляцияның бiр көрiнiсi –тауар тапшылығы бiздiң экономикада ондаған жылдардан берi байқалуда, онң түпкi себептерi:

• бұрынғы КСРО-ның20 жылдар  аяғынан бастап бұрынғы нарықтық құрылымдарды  жоя бастауы;
• бұрынғы КСРО экономикасында  көп жылдар бойы үйлесiмсiздiк қалыптасты, яғни бiр жағынан өндiрiстiк құрал-жабдықтар  шығаратын ауыр өнеркәсiп жедел қарқынмен дамыса, екiншi жағынан , тұтыну құралдарын  өндiретiн салалар қарқынсыз  жәй дамиды. Ол-салалар ауыл шаруашылығы , тамақ, жеңiл және  басқа өнеркәсiп салалары. 
• бұрынғы  КСРО-ның Ұлттық табысының жартысына  жуығы жинақтау қорына  кетсе, алдыңғы қатардағы  өркендеген мемлекеттерде ол-15-25 пайыз болды;
• бұрынғы  КСРО Ұлттық жиынтық өнiмiнiң 25-30 пайызы ғана тұтыну  қорын құраса, өркендеген елдерде  ол көрсеткiш  60-65 пайыз болды.  Жалақы да өте төмен, яғни ол Ұлттық табыстың 1/3 бөлiгiн құрады, ал өркендеген капиталистiк  елдерде ол 2/3 бөлiгi болды.

    Сөйтiп  бiздiң елде  инфляция тудыратын  себептер көп жылдар бойы қалыптасты. Бiрақ жоспарлы – әкiмшiлiк  экономика  жағдайында  ол басылыңқы  сипатта  өрбiдi. Көптеген тауарлар бағасын  өндiрiстегi, сұраныс пен ұсыныстағы   өзгерiстердi есептемей  тұрақты қалыпта немесе  төмен денгейде ұстап тұру  кейбiр тауарлар мен көрсетiлген  қызмет бағасының олардың құны мен салстырғанда әлдеқайда көп ауытқуына әкеп  соқтырады.  Мемлекет жүйелi түрде көтерме , сатып алу бағаларын қайта қарап, ал  бөлшек саудададғы  бағасын өзгерiссiз төмен қалыпта қалдырды. Бұл бағалар еңбектiң қажеттi  қоғамдың шығындары мен өнiмнiң сапасын, олардың тұтыну қасетiн, оларға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын  көрсеткен жоқ, ол әлемдiк  денгейден бiраз ауытқыды.

    Сөйтiп  тауардың көтерме, сатып алу  бағасы мен бөлшек  саудададғыы бағалары  арасындағ үйлесiмсiздiк  жылдан-жылға  тереңдей  түстi.  Оған мемлекеттiк бюджеттен   дотация берiлiп отырды.  Бұл тауар өндiрушiлердiң көтерме және дара бағаларды  көтере белгiлеуге деген ұмтылысын күшейтiп, соның әсерiнен  кейбiр тауарлардың тапшылығына және  кейбiреулерiнiң сауда орындары мен өнеркәсiпте жналып қалуына әкеп соқтырды.

    Өндiрушiлердiң  өнiмiнiң сапасын жақсартып, оның өз құнын төмендетуге  ынтасы болмады.  Нәтижесiнде жылма-жыл  сауда оырндарында  тауарлар кем бағамен  сатылып, немесе шығынға  жазылып отырды. Осының бәрi “жабық” ифляцияның айғақ белгiлерi.

    Қазақстанда 1992 жылдан бастап  нарықтық өзгерiстер  аясында жүргiзiлген  баға белгiлеудi босату шаралары  бағаныңкенет көтерiлуiне, сонымен бiрге инфляцияның қарқындап өсуiне әсер еттi.  1993 жылы айналымдағы ақша массасы 6,3 есе, ал баға 21,7  есе өстi.  1994 жылы  ақша массасы мен инфляция қарқыны әрқайсысы 845 және 125  процентке өстi, осы көрсеткiштер 1995 жыл 216 және 160 пайыз болды.  Ал 1996 жылы  ақша массасының өсу қарқыны одан әрi баяулап, инфляцияның бiртiндеп  төмендеуiн байқатты.

    Жалпы экономикадағы инфляция денгейiн тұтыну  бағасының индексi көрсетедi. Ол үй шаруашылығының“тұтыну қоржынының” үлес салмағын есептеу негiзiнде бiрсыпыра тауарлар мен көрсетiлген қызмет бағасының өсу  индексiнiң қорытынды  көрсеткiшiмен  есептелiнедi. Қазақстанда тұтыну бағасыныңиндексi 1991 жылы белгiлендi.  “Тұтыну қоржынына” бiздiң елде 275 тауарлар мен қызмет түрлері кiредi. Бағаның және тұтыну тауарлары құрылымының өзгеруi ескерiлiп  тұтыну тауарларының индексi қаралып тұрады.

    Тәуелсiз  Қазақстанның тәжiрибесi  инфляцияға қарсы күресте энергоресурстарына, монополды құрылымдардың өнiмiне  және транспорт қызметтерiне  баға белгiлеуде , сондай-ақ  өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы  өнiмдерiне баға  қайшысын жоюға мемлекеттiк  реттеудiң қажеттiлiгi  аңғартты.

Қорытынды

    Қорыта  айтқанда. инфляциямен күрес әдістері - мемлекеттің экономиканы реттеудегі жүргізетін іс-әрекеттерінін жиынтығы.

    Инфляция- өндiрiс процесiнiң бұзылуы, шаруашылық салаларының  бiр-бiрiмен  үйлесiмсiз  дамуы және мемлекеттiңэмиссиялық саясаты мен коммерциялық банктердiң iскерлiгiнiң икемсiздiгi салдарынан туындайтын күрделi, әрi көп факторлы құбылыс.          

    Инфляция  көп факторлы құбылыс болғанымен мынадай себептерi бар:

• шектен тыс әскери және инвестициялық шығындар:
• қоғамдық байлықтың өсуiне;
• тауар өндiрiсi шығынының өсуi;
• мемлекеттiк қаржы өзгерiстiгi, қарыздыңөсуi;
• ақша белгiлерiнiңшамадан тыс өндiрiлуi.
• несие экспансиясы,  яғни халық  шаруашылығында  шектен тыс экономикалық пайдасыз несиелеу;
• монополист- кәсiпорынның өз өнiмiне баға көтеруi;
• жалақыныңпайдасыз көтерiлуi.

    Ақша  тауардың  жалпы эквивалентi болғандықтан, олардыңсаны  барлық тауардың құнына, яғни тауарлардың бағасына сәйкес  болуы керек.  

    Тәуелсiз  Қазақстанның тәжiрибесi  инфляцияға қарсы күресте энергоресурстарына, монополды құрылымдардың өнiмiне  және транспорт қызметтерiне  баға белгiлеуде , сондай-ақ  өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы  өнiмдерiне баға  қайшысын жоюға мемлекеттiк  реттеудiң қажеттiлiгi  аңғартты.          

      Инфляцияның өмiрдегi көрiнiсi –тауар  бағаларының күрт өсуi. Осы көрiнiстi американдық ғалым және публицист Дж. Гелбрейт “ақшаның тауарды қууы” деп сипаттады.  Инфляцияның алғашқы себебi –айналымдағы ақша массасы мен сатуға тиiс  тауарлар массасы  теңдiгiнiң бұзылуы. Бұндай  диспропорция, бiрiншiден  тауарлар массасының аздығына қарамастан, мемлекет  өз шығындарын өтеу  мақсатында  қағаз ақшаны көп шығаруынан болады. 

     Инфляциялық құбылысты қоздыратын факторлардын комбинациясы же-келеген елдің нақты  экономикалык жағдайына байланыс-ты. Айталық Батыс Еуропада II дүниежүзілік соғыс біткеннен соң инфляция көптеген тауарлардың тапшы-лығынан пайда болады. Одан кейінгі жылдарда инфляция-лық күбылыстың күшеюіне мемлекеттік шығыстар, бага мен жалақының арақатысы, инфляцияның басқа елдерден келуі және т. б. факторлар себепші болды. Бүрынғы КСРО-ны алсак жалпы заңдылықтармен қатар, соңғы жылдардагы инфляцияиың себептеріне экономикадагы ерекше тепе-тенсіздік (диспропорция) жатады, ол әміршілдік-әкімшілдік жүйе салдары еді. Кеңес экономи-касына тән жағдай ЖҮӨ-дегі әскери шығындар улесінін коптігі, өндіру, бөлу және қаржы-нссие жүйесін монопо-лияландырудың жоғары децгейі, үлттық табыстагы жалақы үлесінің аздыгы және т. б. ерекшеліктер.