Дебиторлық берешектің теориялық негіздері

Осы атап өткен  екінші әдісіміз бойынша мысал келтірейік:

 

«ҚКК» фирмасының 2004 жылғы  31 желтоқсанға  алынуға тиісті шоттарының сомасы (өлшем бірлігі теңге)

Сатып алушылар	Түсуге тиісті борыш (барлығы)	Уақтылы түспегені	Бір тоқсан кешіктірілгені	Екі тоқсан кешіктірілгені	Үш тоқсан кешіктілгені	Төрт тоқсан кешіктірілгені
«Арал» фирмасы	350000		150000	200000
«Шалқар» фирмасы	250000				100000	150000
«НҰР» АҚ	500000	300000	100000			100000
Барлығы	1100000	300000	250000	200000	100000	250000
Күмәнді борыш  пайызы		5	10	20	30	50
Күмәнді борыш  бойынша резерв		15000	25000	40000	30000	125000

 

Жоғарыдағы  берілген мысалымызда «ҚКК» фирмасының алынуға тиісті шоттарының сомасы қарастырылған. Яғни кестеде «ҚКК» фирмасының дебиторлы және олардың қарыз сомалары әрбір кезеңге бөлініп көрсетліген. Сондай-ақ бұл жерде фирманың алынуға тиіс шоттарының кешіктірілген мерзімдеріне сәйкес күдікті борыш есептеуге арналған пайыз коэффициенті белгіленген. Яғни «ҚКК» фирмасы өздерінің сатқан тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін уақтылы есеп айырыспаған заңды немес жеке тұлғалардың қарыздарының, дер кезінде төленбеген сомасының 5%, бірінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 10%, екінші тоқсанда кешіктірілгендерінің 20%, үшінші тоқсанда кешіктірлгендерінің 30%, төртінші тоқсанда кешіктірілгендердінің 50% мөлшердегі сомаларын күдікті борыштар деп есептейді. Кестеден «ҚКК» фирмасының 2003 жылдың 31 желтоқсанына болжанған күдікті қарыздарының  мөлшері 235000 (екі жүз отыз бес мың) теңгеге тең екендігін көруімізге болады (15000+25000+40000+30000+125000). Егер «ҚКК» фирмасының күдікті борыштар бойынша резерв шотындағы сомасы жоғарыда табылған 235000 теңгеден артық немесе кем болса, бұрынғы жасалынған резервтер сомасына тиісті өзгерістер енгізіледі.

 

Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін операциялар

№	Операциялар мазмұны	Дебиттелетін  шот	Кредиттелетін шот	Тип
1	2	3	4	5
1	Күмәнді қарыздарға резерв жасалды	7440	1290
2	Күмәндіқарыздар бойынша құрылған резерв сомасының  есебінен дебиторлық борыш жабылды	1290	1210, 1280,2150, 1630
3	Жыл соңында  күмәнді қарыздар бойынша құрлған  резерв сомасының артығы сторно етліді (қызыл сиямен)	7440	1290
4	Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз  ретінде есептен шығарылып белгілібір уақыт өткеннен кеәін бұл қарыз  сомасы өтелгенде (есептен осы есеп  беру кезеңінде жүргізілсе):	1290	1210, 1280, 2150, 1630
5	Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен келесі есеп  беру кезеңінде жүргізілсе):	1050, 1030, 1010, 1030	6160

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1  Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі

 

Жалпы кез келген ұйымның бухгалтерлік есебіндегі мына шотта:

• 1220 «Еншілес серіктестіктердің борышы»
• 1220 «Тәуелді серіктестіктердің борышы»
• 1230 «Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» 1240 сол ұйымның барлық еншілес және тәуелді серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларының дебиторлық борыштары жайлы ақпарттар көрініс табады.

«Шаруашылық серіктестіктері» дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген және жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады. Қазақстан Республикасындағы шарушылық серіктестіктер: толық серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы мүмкін. Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік  дегеніміз, басқа (негізігі) шаруашылық серіктестік  оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік болып табылады. Еншілес шарушылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді. Тәуелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал боп табылады және ондай серіктестіктердің өз алдында жарғылық қоры болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінң қаржы-шаруашылық қызметінң бухгалтерлік есебін өздерін жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.

«Бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғаның» қатысушысы өзінің жеке қаржылық есеп беруінде және бріктірілген (консолидация) қаржылық есеп беруінде өзінің үлестік қатысуын көрсетуі қажет. Ол үлесімді (пропорционалды) бірктіру үшін есеп беретін пішімдерінің (форматтардың) біреуін қолдану негізінде жүзеге асады.

Меншіктің осы  түрлерін айқындайтын анықтамалар азаматтық кодексте толық түрде көрініс тапқан (228-234 баптары). «Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» шоттары мына шоттармен корреспонденцияланады:

• Еншілес, тәуелді серіктестіктерге, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға ұйым ақша берген уақытта:

Дт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың  борышы» шоты,

Кт: 1030  «Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаты»  шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылса,

• Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық  борыштарының пайда болуына:

Дт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» шоты,

Кт: 6010 «Негізгі қызметтен алынатын кіріс» немесе «Негізгі емес қызметтен алынатын кіріс» деп  аталатын шоттардың тиістілері  түріндегі  бухгалтерлік жазу жазылады.

Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер және материалдардың құнына есептелінген қосылған құн салығы сомасына:

Дт: 1220, 1230  «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың  борышы шоты» шоты;

Кт:  3130 « Қосылған құн салығы шоты» түріндегі корреспонденция жазылса.

• Шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа;

Дт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларлың  борышы» шоты;

Кт: 6250 «Бағамдық  айырмашылықтан алынатын кіріс» шоты түрінде  корреспонденция жазылуы тиіс.

Еншілес, тәуелді  және бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың дебиторлық борыштарының жабылуына:

Дт: 1210 «Алынған вексельдер» немесе 1030  «Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаты»» шоттарының тиістілері;

Кт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың  борышы» деп аталатын шот түрінде  екі жақты жазу жазылады.

Еншілес , тәуелді  серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың  дебиторлық борыштарының салыстыру актілері арқылы кредиторлық борыштардың есебінен жабылуына:

Дт: 1210 «Алынған вексельдер» шоттарының тиістілері;

Кт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің  және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың  борышы» деп аталатын шот түрінде  екі жақты жазу жазылады.

Еншілес, тәуелді  серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың  дебиторлық борыштары  олардан тауарлық-материалдық құндылықтарды  жеткізу үшін  алынған аванстар есебінен жабылғанда мына төменде көрсетілгендей түрінде бухгалтерлік жазу жазылады:

Дт: 3510 «Тауарлы-материалдық  қорларды жеткізіп беру үшін алынған  аванстар» немесе

«Орындалатын  жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер  үшін алынған аванстар» деп аталатын шоттардың тиістілері;

Кт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» шоты.

Осы жоғарыда  айтылғандармен қатар шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімсіз бағамдық айырмашылық пайда болған уақытта:

Дт: 7430 «Бағамдық  айырмашылық бойынша шығындар»  деп аталатын шот;

Кт: 1220 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

 

 

 

№	Операциялар мазмұны	Дт	Кт
1	2	3	4
1	Еншілес, тәуелді  және бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғаларға тиеп жіберілген тауарлар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер, материалдар, көрсетілген қызметтер: Өз бағасына; Қосылған құнға салынған салық сомасына	2120-2130 2120-2130	3010- Шоттардың тиістілері 3130
2	Еншілес, тәуелді  және бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғалардың берешек борыш сомасы есеп айырысу шотына келіп түсті.	1030	2120-2130
3	Ай соңында (аяғында) еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғалардың берешек борыш  сомасы олардың алашақ борышы есебінен жабылды.	1270-2150	2120-2130
4	Келісілген  бағасы бойынша ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдар үшін жалға алушылардың берешек сомасы.	2120-2130	6210
5	Келісілген  бағасы бойынша ұзақ мерзімге жалға  берілген негізгі құралдар үшін есептелген пайыз (процент) сомасы.	1270	6120
6	Алынған қарызға, кредитке есептелген пайыз сомасы	1270	6120
7	Акция дивидендіне  есептелген пайыз сомасы	1270	6120
8	Есептелген  дивиденд және пайыз ретіндегі борыш  сомасы есеп айырысу шотына келіп  түсті.	1030	1270

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Басқадай дебиторлық борыштардың есебі

 

Кәсіпорындар  мен ұйымдарда басқадай операциялар  бойынша тиісті дебиторлық борыштар төмендегідей шоттарда есптеледі:

1280 «Алынуға  тиісті қосылған құн салығы».

1280 «Есептелген  пайыздар».

1250 «Жұмысшылар  мен басқадай тұлғалардың борышы».

1280 «Өзге де  дебиторлық борыштар».

Бұл шоттарда «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер» бөлімшесінде есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу  операциялары есептеледі.

«Алынуға тиісті қосылған құн салығы» шоты ұйымның сатып алынған негізгі құралдары, материалдар тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпарттарды жинақтауға арналған. Салықтың бұл түрі барылқ тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып саналады. Осыған орай бұл салықты стып алушылар тауардың құнына қосып төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке тұлғалардың түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі. Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салқық сомасы да жоғары болады. Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатлыған тауарлар (жұмыстар мен қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.

• Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар мен қызметтер бойынша есептелінген қосылған құн сомасына:

Дт: 1280 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы» шоты

Кт: 3310 «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» шоты немесе

Дт: 1280 «Алынуға тиісті қосылған құн салығы» шоты

Кт: 1280 «Басқадай  несиелік борыштар мен аударымдар»  шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы  жазылады.

1280 «Есептелген пайыздар (проценттер)» шотында ұйымның шартта қаралған жалға берген неізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ  салынған инвестициядан алатын дивидендтерінің сомасы есептелінеді. Осыған байланысты «Есептелген пайыздар» шотына сәйкес негізгі бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:

• Жылдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген заемдар бойынша пайыздар есептегенде:

Дт: 1280«Есептелген  пайыздар» - деп аталатын шот,