Дағдарысты аймақтарға мемлекет тарапынан қолдау көрсету әдістері

     2007 жылдан бастап жылымына тартқан әлемдік экономикалық дағдарыс барлығымызды да Қазақстандағы экономикалық жағдайға енді басқаша көзқараспен үңілуге мәжбүрледі. Қаржылық институттардың саясатын, өнеркәсіптің хал-ахуалын және еліміздің орнықты дамуы мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін аймақтардың рөлін қайта қарауды талап етті. Республика Үкіметі тарапынан жасалған дағдарысқа қарсы жан-жақты шаралардың арқасында ғана белгілі бір дәрежеде тұрақтылықты сақтаудың, инфляция деңгейін ұстап тұрудың, қосымша жұмыс орындарын ашудың мүмкіндігі туды. Ең алдымен, еліміздің барлық аймақтарында сәтті жүзеге асырылып жатқан әлеуметтік және инновациялық бағдарламаларға назар аударылуда. Екі жылға жетер-жетпес уақыт ішінде Қазақстанда дағдарысқа қарсы шараларға 18 миллиард доллар бөлінді. Тіпті нағыз дағдарысты 2009 жылдың өзінде республикамыздағы экономика өсімі 1,1 пайызға, ал өнеркәсіп өнімдерін өндіру 1,7 пайызға ұлғайды. Жекелеген аймақтарда өсімнің бұдан да жоғары қарқыны есепке алынды. Мысалы, Ақтөбе облысында бұл көрсеткіштер төмендегідей деңгейде болды: аймақтық жалпы өнім — 4 пайыз, өнеркәсіп өнімдерінің нақты көлемі — 5,6 пайыз.

     Қазақстан дағдарысты жағдайдан шығуды, ТМД-ның басқа елдерінен бұрынырақ, дамудың жаңа кезеңіне көшудің мәрелік алаңы ретінде қарастырды. Бұл мәрелік алаң Президентіміз Н.Назарбаевтың қаңтар айындағы (2010 жыл) «Жаңа онжылдық — жаңа экономикалық өрлеу — Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Жолдауында айқындалған болатын. Бұл құжатта 2020 жылға дейінгі стратегиялық міндет ретінде еліміздің үдемелі индустриялық-инновациялық дамуы негізіндегі бәсекеге қабілетті инновациялық экономика құру бағыты белгіленген.

     Мұндай бағытты мемлекетіміздің дамуының «Қазақстан — 2030» стратегиясына сәйкес жақын онжылдықтағы мақсаты ретінде қарастырған жөн. Еліміздің 2020 жылға дейінгі территориялық дамуының бағдарламасын жасап  жатқан барлық аймақтар үшін осы бағыт айқындаушы қазық болмақ. Бұл мақсатты жүзеге асыру Қазақстан халқының өмір сүру сапасын айтарлықтай дәрежеде жоғарылатуға мүмкіндік береді. Бұл жетістікке ие болу үшін барлық мемлекеттік институттардың, кәсіпкерлік құрылымдардың, үкіметтік емес ұйымдардың және қазақстандық қоғамның басқа да оң пейілді күштерінің ынта-ықыласын біріктіру керек.

     Қазіргі кезде Республика Үкіметі Президентіміздің стратегиясын жүзеге асыру үшін дағдарыстан шығу кезеңіндегі алдымен назар аударылатын мәселелердің негізгі тұстарын анықтап алды.  Қазақстан Премьер-Министрі К.Мәсімов атап өткендей, дағдарыстан соңғы кезеңдегі жаһандық бәсекелестік жағдайында бірінші кезектегі міндет жалпы ұлттық азық-түлік өсіміне қол жеткізу болып табылады. Стратегиялық салаларға мемлекеттік қатысымды дамыту керек. Қазақстандық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігіне ерекше назар аудару талап етілуде. Жаһандық экономика жағдайында мемлекет рөлі күшейіп, кәсіпкерлік басымдық салаға айналуы қажет.

     Қазіргі кезде көкейкесті және кезек күттірмес міндет еліміздің 2020 жылға дейінгі дамуының жаңа стратегиялық мақсаттарына жету жолында аймақтардың рөлін, функциялары мен міндеттерін нақтылау болмақшы. Аймақтың құрамдас бөлік ретіндегі рөлі тұрақтылықты, ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін, оны жетілдіру мен индустрияландыру жетістіктерін сақтаудағы жүзеге асқан стратегиялық міндеттерді есепке алу арқылы белгіленуі тиіс.

     Бұл міндеттердің ішіндегі ең маңыздыларының бірі аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып қала бермекші. Бүкіләлемдік экономикалық форум 2009 жылы жариялаған әлемдік бәсекеге қабілеттілік есебінде Қазақстан 67 орында тұрды. Осылайша біз оның алдындағы жылға қарағанда бір саты ғана төменге түстік. Ал басқа елдерде бұл тіпті күрделі жағдайда қалыптасып отыр. Мысалы, Украина өткен жылы он сатыға төмендеп, 72-орыннан 82-орынға түсті.

     Президентіміз Н.Назарбаев Қазақстан Республикасы әлемдегі алдыңғы қатарлы бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарында болуы керектігі жөнінде міндет белгілегені мәлім. Бұл қатарға ену Біріккен Ұлттар Ұйымы ұсынатын стандартты макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша өлшенеді. Халықтың өмір сүру ұзақтығы, білім деңгейі, жан басына шаққандағы табыс осы өлшемге кіреді. Сондай-ақ бұл стандарттар Мемлекет басшысы белгілеген қосымша сапалық көрсеткіштермен толықтырылады. Бұған әрбір қазақстандықтың жеке пәтері, жеке автокөлігі, өз ісі немесе жұмысы бар-жоқтығы енеді.

     Біздің азаматтарымыз үшін қарапайым және түсінікті осы параметрлер, біздің ойымызша, өмір сапасының ұлттық стандарттарына енгізілуі қажет. Мұндай стандарттардың құрылымы мен мазмұны Қазақстан Республикасындағы Азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасында айқындалған. Осы стандартты еліміздің экономикалық қауіпсіздігі өлшемдерінің бірі ретінде қарастыру қажет. Сонымен қатар материалдық өнім саласын дамыту барысында бұл ұлттық стандартты еліміз бен оның аймақтары (облыстары) деңгейіндегі мақсатты индикатор ретінде қолдануға болады. Бұл ретте АҚШ-тың қала шоғырларындағы өмір сапасын бағалау өлшемі қызығушылық туғызады. Оларда көрсеткіштердің 14 блогы пайдаланылады, оның бір бөлігін біздің ұлттық стандартымызға да енгізуге болар еді. Бұлар, мысалы, жұмыссыздық деңгейі немесе кедейшілік деңгейінің көрсеткіштері, әйтпесе азаматтардың қала тірлігін басқаруға қаншалықты қатысатындығы жөніндегі тәрізді маңызды көрсеткіштер.

     Біздің пікірімізше, халықтың өмір сапасының маңызды көрсеткіші — басына қонған игілікті және өздерінің бос уақытын халықтың зерделі ақыл-оймен пайдалана білуі. Яғни адам өз өмірін ағайын-жегжатымен, достарымен, қызметтестерімен қызықты өткізіп, отбасындағы бала тәрбиесіне зор көңіл бөлуі қажет. «Адамның бір қызығы бала деген» Абайдың сөзі бар емес пе?! Ақыр соңында, біздің ұлттық стандартымызға арнайы бөлім ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымы бекіткен адам әлеуетінің даму индексін енгізу қажет. Бүкіләлемдік ұйым өз қатарына енетін елдердің, соның ішінде Қазақстан Республикасының да, деңгейін осы көрсеткіш бойынша да бағалайтыны мәлім.

     Әлемнің алдыңғы қатарлы бәсекеге қабілетті елдерінің сапына ену міндеті біздің қоғамнан көп тінді қажымас қайрат күтеді. Ең алдымен, қоғамдық өндірістегі жалпы әлемдік  ұмтылыстардың құрылымдық қайта жаңғыруларын республика Үкіметі мен облыстық әкімшіліктер үнемі есепке алып отыруы қажет. Сондай-ақ өндірісі өркендеген елдердің аймақтық даму тәжірибелерін зерделеу мен пайдалану назардан тыс қалмауы тиіс.

     Экономиканы аймақтандыру және тауарлар мен қызметтер рыногының әлемдік жаһандану жағдайында бәсекенің дербес субъектілері ретінде, негізінен, аймақтар алға шепке шығады. Рынок жағдайында аймақтар инвестициялық ресурстардан (мемлекеттік, жеке және шетелдік), салық төлеуші кәсіпорындарды өз жағына тартудан, яғни ресурстар мен өткізу рыногының барлық көздерінен түсетін үлесті мол қамтуға тырысатыны мәлім. Солай бола тұрғанда да аймақтар ұлттық және халықаралық рыноктарда дербес субъекті ретінде қала береді. Міне, осыларды қорыта келгенде, Қазақстан аймақтарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мәселесі біз үшін көкейкестілігін нықтай түседі.

     Ақтөбе облысы — Қазақстанда инвестиция тартуға қолайлы аймақтардың бірі. Ал басқалармен тең жағдайда болуына қарамастан, бұндай аймақтардың инвестицияны көптеп тартуға мүмкіндігі бар. Осы мүмкіндікті пайдаланып олар өздерінің бәсекеге қабілеттілігін өсіре түсер еді, әрине, инвестицияны бірінші кезекте жоғары құн қосылатын өндірісін дамытуға бағыттауы тиіс. 2009 жылы Ақтөбе облысының өнеркәсібіне құйылған инвестиция 2005 жылмен салыстырғанда 1,2 есеге өсті, ал өңдеу саласы 5,6 есеге ұлғайды. Аймақтың қызмет көрсету саласындағы өсім қарқынын жоғары деңгейде ұстап отырғанымыз тәрізді аймақтың өңдеу өнеркәсібін үдемелі дамыту бағыты да үнемі осылай ілгері баса береді.

     Елімізде тоқыраудағы аймақтар санын кеміту де мемлекеттік маңызды міндеттердің бірі. Олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуға көшуін мемлекеттік дотация (демеуқаржы) есебінен теңгермелеу тұжырымы арқылы жүзеге асыруға болмайды. Іске бұлайша келу бұйрықшыл экономикаға, сондай-ақ өтпелі кезең экономикасына ғана тән болды. Оның үстіне мемлекеттік бюджеттен дотация бөліп беру қағидаты аймақтарды экономиканы жаңғыртуға аса ынталандыра қоймайды. Мысалы, Ресей Ғылым академиясы Сібір бөлімшесі ғалымдарының мәліметтері бойынша, Ресейде аймақтарды теңгермелеу мақсатына бес жылда 750 миллиард рубль жұмсалған, бірақ аймақтар арасындағы айырмашылықтар тек өсе түскен1.

     Осындай жағдай Қазақстанда да бар. Тоқыраудағы  аймақтарға бөлінген елеулі мемлекеттік дотацияларға қарамастан, жеке аймақтар арасында жан басына шаққандағы аймақтық жалпы өнім көлемі екі есеге жуық — 1999 жылғы 7 пайыздан 2005 жылғы 13 пайызға дейін өсті. Бұл құбылыс одан кейін де жалғасып келеді.

     Мемлекеттік бюджеттен бөлінетін дотация конкурстық негізде, нақты инвестициялық ұсыныстар үшін берілетін инвестициялық формаға айналуы қажет. Дәл осылайша, түрлі мақсаттағы бос жер учаскелері мен басқа да қозғалмайтын мүліктер, сондай-ақ қалалар мен ауылдық жерлердегі тиімсіз біртұтас кәсіпорындар да саудаға шығарыла алады, қазіргі кезде Ақтөбе облысында осы тәжірибе қолданылып та жүр.

     Жаңа қадамның негізіне аймақтық «локомотивтердің», Президентіміздің бағалауынша осы қатардағы Ақтөбе облысының да, тұжырымдамаларын алуға болар еді. Бұл тұжырымдамалардың базалық негізі — инновациялық-кәсіпкерлік кластерлер мен аймақтардың (облыстардың) индустриялық-инновациялық даму бағдарламалары. Бұлар әуелі шаруасы ілгері басқан аймақтарда (донор-аймақтар) құрылып, содан соң тоқыраудағы аймақтарды қамтуы қажет. Бұл ретте мынаны ерекше ескеру керек, сәтті бизнеске (жеке және мемлекеттік-жеке) әртараптылық пен экспансия арқылы еліміздің басқа аймақтарын және одан да тыс жерлердің рыноктарын қамту тән болмақшы. Міне, осылайша, тоқыраудағы аймақтарды рынокқа тарту арқылы тұрақтандыру үдерісіне енгізуге болады.

     Ал одан әрі тұрақты әлеуметтік-экономикалық даму мен бәсекеге қабілеттіліктің өсе түсуіне жол ашылады.

     Біздің ойымызша, осы тұжырымдаманың талаптарына сәйкес қазіргі жағдайдағы мемлекеттік аймақтық саясат жүзеге асырылуы тиіс. Мұның негізгі нәтижесі артта қалған аймақтардың елеулі мемлекеттік дотациясыз-ақ экономикалық өрлеуіне қол жеткізу мүмкіндігі болмақ. Бұл ретте дотациялар пайдалы әлеуметтік-экономикалық нәтижелерге «қызмет етуі» керек. Егер жағдай осылай қалыптаса, бұл дотацияларды инвестиция есебіне жатқызуға да болады. Ал оң нәтижеге қол жетпесе, инвестициялық тәуекел өзін ақтамағаны ретінде қабылданады.

     Аймақтық экономиканың инновациялық бағыттарын дамытуға Ақтөбе облыстық әкімшілігінің кластерлеуге қатысты жүргізіп жатқан жұмыстары ықпал етіп отыр. Құрылыс материалдары кластерінің қуаты арта түсуде. «Қазақстан даму банкі» мен «Инвестициялық қордың» қаржыларын қатыстыру арқылы жылына 180 мың текше метр ұяшықты бетон шығаратын зауыттың құрылысы аяқталды. Республикалық маркетингтік-сараптамалық зерттеулер орталығының ұсыныстары еске алына отырып, көліктік-логистикалық қызметтер кластерін құру жүзеге асырылуда. Биылғы жылы Ақтөбе қаласында Батыс Қазақстандағы ең ірі көліктік-логистикалық орталықтың құрылысы аяқталды.

     Инновациялық-өнеркәсіптік, құрылыс, ауыл шаруашылық және әлеуметтік-кәсіпкерлік кластерлерді жасақтау мен дамыту шаруасы оң басқан аймақтарға — «локомотивтерге» сыртқы рынокта бәсекелестік басымдылықты қамтамасыз етеді. Кластерлерге қатысушылар салалық, салааралық және технологиялық белгілері бойынша өзара байланысты. Аймақтық кластерлер бір территорияға иірілген компаниялар мен инфрақұрылым ұйымдарын қамтиды. Олар бір-бірімен бәсекеге түседі, оған қоса бірге қызмет жүргізіп, инновациялық үдерісте бірін-бірі толықтырып отырады. Аймақтардың (облыстардың) орта мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларында белгіленген стартегиялық артықшылықтарды жүзеге асыру үшін кластерлер жасақтаудың бастамашысы болып аймақтық билік ретінде облыстық мәслихаттар іске кірісе алар еді.

     Кластер теориясының негізін қалаушы М.Портердің айтуынша, қазіргі заманғы жаһандық экономика кезеңінде ең маңызды бәсекелік артықшылық көп жағдайда кластердің орналасқан аймағымен айқындалады (М.Портер, 2002). Аймақтық кластерлердің жасақталуы мен қалыптасуы қазіргі экономиканың маңызды бәскелестік артықшылығы ретінде бағаланып, нақты синергеттік тиімділікті қамтамасыз етеді, жаһандық экономиканың аймақтану негізі болады.

     Аймақтық бизнестің бәсекеге қабілеттілігін одан әрі арттыру үшін бұрынғы ЭКК-ның аймақаралық құрылымдары қайта жасақталды. Енді «Батыс» ӘКК аймақтық холдингтік компанияға айналды. Ол облыстық әкімшіліктің бақылауында болады және өз қызметін территорияны дамыту жоспарларына сәйкес жүргізеді.

     Ақтөбе облысының агроөнеркәсіп комплексінде өнімді сатып алу, сақтау, қайта өңдеу және өткізу жөніндегі селолық тұтынушылар кооперативтерін құру үдерісі жүзеге асырылып жатыр. Сондай-ақ селолық несиелік серіктестіктер мен микронесие ұйымдары желілерін дамытуға да баса назар аударылуда. Стратегиялық мақсат — бәсекеге қабілетті және сапалы ауыл шаруашылық өнімдерін арзан жолмен өндірудің негізін қалауды орта және ірі ауыл шаруашылық өндірістерін құру арқылы жүзеге асыру.

     Облыста шағын бизнестің дамуына қолайлы жағдайлар жасау жөнінде көптеген жұмыстар жүргізілуде. Егер 2005 жылы бұл мақсатқа бюджеттен 1,8 миллиард теңге несие берілсе, 2009 жылы 77 миллиард теңге берілді. Қазіргі кезде әр ауданда микронесиелік ұйымдар ашылып, олар аймақ экономикасының алуан салаларында шағын бизнестің дамуына ықпал жасап отыр. Міне, осы шаралардың барлығы кәсіпкерлік өнім көлемін 50 миллиард тоннадан 152 миллиард тоннаға, яғни 3 есеге өсіруге мүмкіндік берді.

     Әлемдік тәжірибе мемлекеттік басқару субъектілері ретінде аймақтар белсеніп шыққан елдерде бәскелестік өрлейтінін көрсетіп отыр. Бұлардың әрқайсысына өз әлеуметтік-мәдени және табиғи-экологиялық ерекшеліктері тән. Аймақтардың қаржы-шаруашылық дербестіктері де әртүрлі. Сондай-ақ аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгейіндегі саралаулар да жетіліп  келеді. Бір сөзбен айтқанда, аймақтар әлеуметтік-экономикалық және инновациялық-өнеркәсіптік кластерлер қалыптастырудың базасы бола отырып, тұтас ұлттық экономика мен тұрғындар тұрмысының сапасының инновациялық дамуы мүмкіндігін қамтамасыз ете алады. Бұл, әрине,     әуелгіде инновациялық дамудың аймақтық мүмкіндіктеріне сүйенетін ұлттық инновациялық жүйені қалыптастыру қажет екендігін байқатып отыр.