Бәсеке және бәсекелік күрес

                  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ  
ӘЛ- ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

Факультет: Экономика және бизнес

 жоғарғы мектебі

Кафедра: Есеп және аудит

 

                           

                            СӨЖ

                       Тақырыбы: Бәсеке және бәсекелік күрес

           

                                                               Орындаған: Артықбек Тоғжан,

                                                               Ахаева Елдана

                                                               Тексерген: Иляшова Гулия

 

 

                                                            Алматы 2011

ЖОСПАР

 

•  Бәсеке: мәні, зерттеу және сегменттеу
• рөлі.
• Бәсекенің түрлері мен қызметтері.
• Бәсекелік күрес және оның
• экономикалық мазмұны.
• Бәсеке  туралы ғалымдардың
• тұжырымдамалары.
• Қорытынды
• Пайдаланылған әдебиет көздері

 

 БӘСЕКЕ: МӘНІ, ЗЕРТТЕУ ЖӘНЕ СЕГМЕНТТЕУ РӨЛІ

 

       

 

 

•       Бәсеке латын сөзі «бірге жүгіру» деген мағынаны білдіреді. Оны халық адамдар арасындағы бір мақсатқа бұрынырақ жетуді көздеген өзара жарыс, сайыс деп қарастырған. Бәсекенің бір түрі зерттеу және сегменттеу бәсеке- нарықты шаруашылық субъектілері арасындағы қосымша табыс алу үшін жақсы өндіріс факторларын иелену және тауарларды өткізу мүдделеріне байланысты қарама-қарсылықты бақталастық пен бәсеке.
• Нарықты қатынастардың мәнін көрсететін түйінді түсініктердің бірі – бәсекеге қабілеттілік. Әсіресе, экономиканың негізгі звеносы болып табылатын кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін зерттеу мен талдау және соның негізінде тәжірибелік құндылығы жоғары тұжырымдар мен ұсыныстар жасау маңызды. Еліміздің экономикалық дамуы мен алдыңғы қатарлы бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылу үшін тек макродеңгейде ғана емес микродеңгейде де маңызды міндеттер анықталып, оң шешімін табуы тиіс. Яғни, бәсекеқабілеттілік пирамидасына сәйкес мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі экономика салаларының бәсекеге қабілеттілігіне, саланың бәсекеге қабілеттілігі кәсіпорынның, ал кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі өнімнің бәсекеге қабілеттілігіне тікелей байланысты болады. Сондықтан да кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
• Кәсіпорынның нарықтағы ұстанымын талдау кезінде оның күшті және әлсіз жақтарын ғана емес, сондай-ақ әсер ететін нақты факторларды анықтау қажет. Фактор – бұл экономикалық, өндірістік қызмет нәтижесіне әсер ететін үрдістерді қозғаушы күш. Басқаша айтқанда, өндіріс тиімділігін анықтауға және әсер етуге мүмкіндік беретін барлық жағдайлар. Факторлардың болуы бәсеке қабілеттілікті қамтамасыз ету үшін жеткіліксіз, сондықтан осы факторлар негізінде бәсекелік артықшылыққа ие болу және олар қаншалықты тиімді пайдаланылатындығына байланысты болады.

  

• Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мынадай бірқатар факторларға байланысты:

               - кәсіпорын өнімдерінің сыртқы және ішкі нарықта бәсекеге қабілеттілігі;

               - өндірілетін өнімдердің түрлері

               - нарықтың сыйымдылығы (жыл сайынғы сату мөлшері);

               - нарыққа кіру жеңілдігі;

               - осы нарықта жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың бәсекелік ұстанымдары;

• Саланың бәсекеге қабілеттілігі;  
  - аймақтың және елдің бәсекеге қабілеттілігі;  
  - кәсіпорынның қаржылық жағдайы;  
  - кәсіпорынның өзінің ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық әзірмелеріне
• арналған базаның дамуы және оларға жұмсалатын шығындар деңгейі;  
  - өткізу тараптарының болуы;  
  - техникалық қызмет көрсету жағдайы;  
  - өткізуді ынталандыру құралдары мен жарнаманың ықпалдылығы;  
  - негізгі сатып алушылардың төлем қабілеттілігі, ақпаратпен қамтамасыз етілуі;  
  - ресурстық, яғни дайын өнім бірлігіне жұмсалған ресурстар шығындары.
• Кәсіпорын бәсеке қабілеттілік өсімін қамтамасыз ету үшін ресурстық факторды бақылауға мүмкіншілігі бар. Яғни, өндіріс тиімділігін, капитал қайтымдылығын, еңбек өнімділігін арттыру өте маңызды. (қаржы, материал, еңбек)  
  - бағалық, яғни, дайын өнімдер мен пайдаланылатын барлық ресурстарға баға деңгейі мен динамикасы. Бұл фактор кәсіпорын тарапынан аз бақыланады, өйткені елдегі баға деңгейі мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты болады;  
  - «орталар факторы» - бұл факторға елдегі экономикалық (салық саясаты, банктік жүйенің сенімділігі, инфляция деңгейі және т.б.) және саяси жағдайлар, нарықтық контрагенттерге мемлекеттің әсер ету дәрежесі кіреді
• М.Портер бәсеке қабілеттілік факторларын өндіріс факторларымен тікелей байланыстыра қарастырады:  
  - адам ресурстары – (жұмыс күштерінің саны, біліктілігі және құны;)  
  - физикалық ресурстар – кәсіпорын орналасқан елдің географиялық және климаттық
• жағдайлары;  
  - білім ресурстары – мемлекеттік салалық ҒЗИ, университеттер, жеке лобароториядағы
• нарықты зерттеулер туралы мәліметтер базасының, сондай-ақ, өнімдер мен қызметтердің
• бәсеке қабілеттілігіне әсер ететін ғылыми, техникалық және нарықтық ақпараттар жиынтығы;  
  - ақшалай ресурстар - өнеркәсіпті және жекелеген кәсіпорындарды қаржыландыруға
• пайдаланылатын капитал құны мен көлемі;  
  

                                                Белгілі Гарвардтық бизнес мектебінің профессоры  М.Портер кәсіпорынның бәсеке

                                            қабілеттілігінің барлық факторларын бірнеше  типтерге бөлуді ұсынады .

                                           Біріншіден, кәсіпорынның бәсеке қабілеттілік факторлары негізгі және дамыған

                                            болып        бөлінеді. Негізгі факторлар – бұл табиғат ресурстары, елдің 

                                           географиялық, климаттық жағдайы, біліксіз немесе жартылай білікті жұмыс күші.         

                                           Дамыған – ақпарат  алмасудың қазіргі заманғы инфрақұрылымы, жоғары білікті           

                                           кадрлар, жоғары технологиялы өндірісті қолдан

  Майкл Портер Екіншіден, мамандану дәрежесіне байланысты жалпы және

                  мамандандырылған болып бөлінеді. Жалпы              факторлаға инфрақұрылым, жоғары білімді персонал жатқызылса, мамандандырылған факторларға тар мамандандырылған персонал, айрықша инфрақұрылым жатады.  
Үшіншіден, бәсеке қабілеттілік факторларын табиғи (табиғи ресурстар, географиялық жағдай) және жасанды құрылған (техника, технологиялық, экономикалық орта және т.б.) деп бөлуге болады.  
Төртіншіден, ішкі және сыртқы факторлар болып бөлінеді.  
Ішкі факторлар - өзінің бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету бойынша кәсіпорын мүмкіндігін анықтайтын объективті критериилер.Оларға мыналарды жатқызуға болады:  
- маркетингтік қызметтер әлеуеті (потенциалы);  
- ғылыми-техникалық потенциал;  
- өндірістік-технологиялық потенциал;  
- қаржы-экономикалық потенциал;  
Сыртқы факторлар – кәсіпорынға бағалық және бағадан тыс сипаттамалары бойынша айтарлықтай тартымды өнімдер өндіруге мүмкіндік беретін әлеуметтік-экономикалық және ұйымдастырушылық қатынастар. Оларға келесілер жатады:  
- мемлекеттің экономикалық (амортизация, салық, қаржы-несие саясаты және т.с.с.) және әкімшілік (заңнамалық актілерді әзірлеу, жетілдіру және іске асыру, стандартау мен сертификаттаудың мемлекетік жүйесі, тұтынушылар мүдделерін құқықтық қорғау) әсер етуі;  
- кәсіпорын қызмет ететін нарықтың негізгі сипаттамалары (оның типі мен сыйымдылығы, бәсекелестердің болуы және мүмкіншіліктері).  
- қоғамдық және үкіметтік емес ұйымдардың қызметі;  
- саяси партиялар, қозғалыстар

 

    БӘСЕКЕНІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ.

БӘСЕКЕ КҮРЕСІ ЖӘНЕ  ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ. 

 

• Бәсеке - өндірушілерді ресурстарды мейлінше аз мөлшерде пайдалана отырып, тұтынушылардың қажеттіліктерін ең төменгі баға бойынша қанағаттандыруға мәжбүр етеді.
• Бәсеке - (лат. сoncurred-қақтығысу) -бұл рыноктық экономиканың қатысушыларының арасындағы тауарларды сатып алу және сату барысында, өндірістегі ең жақсы жағдайлары үшін бақталастық.
• Рыноктың  мәнді белгілерінің бірі – бәсеке болып табылады. Бәсеке – нарықтық қатынас субъектілері арасындағы қүрестің немесе бақталастықтың қоғамдық формасы.
• Бәсеке мақсаты - өндіріс факторлары мен тауарларды таратуға апаратын жақсы жағдайларды ұйымдастыру арқылы қосымша таза табыс алу.
• Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу сату актісінде көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүдделерінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.
• Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкіндік беретін тұтыну кешенінің «сапалық және сандық» сипаттамасын анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген қанағаттанушылық деңгейінде жеке дара көрсеткіштер пікір жиынтығын құрайды, оның тағы да нарықтың пайда болу қарсаңында қалыптасады.
• Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нарықтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі ұқсас тауар – бәсекелестер ерекшеленеді.

 БӘСЕКЕ  ТУРАЛЫ ҒАЛЫМДАРДЫҢ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ.

 

•  
• XX ғасырдың басында еркін бәсеке экономикасының монополистікке айналуы дағдарысқа әкелді. Мүндай жағдайда, бұдан жыл бұрын таза экономиқалық теорияның өкілдері – бастапқыда классиқалық, одан кейін маржиналистер арқа сүйеген Ж. Б. Сэйдің «рынок заңы» өзінің мәңгілік маңызын жойды. Институционалистер зерттеген жетілмеген бәсеке проблемасын неоклассиқтер мойындады. Соңынан белгілі болғанындай, шаруашылық субьектісінің монополистік қүрылымдарында көрінген жетілмеген бәсеке проблемасын неоклассик экономистері ілімдерінің өкілдері - Гарвард университетінің профессоры Э. Чемберлин және Кембридж униварситетінің профессоры Дж. Робинсон бір мезгілде зерттеген. Олардың теориялары XX ғасырдың ғалым экономистерінің сөзсіз жетістектері болып саналды.
• 1933 жылы Антарктика жағалауының бір жағында Э. Чемберлин, екінші жағында Дж. Робинсон өздерінің «Монополистік бәсеке теориясы» мен «Жетілмеген бәсеке теориясы» атты еңбектерін жазды.
• Біріншіден: Э. Чемберлин теориясы бойынша нақты емес жасанды, абстракцияны таза бәсеке категориясы орнына монополистік бәсеке туралы әңгіме қозғау дұрыс. Бұл жағдайда сатушылар өздерінің бір-бірімен бәсекелесу мүмкіндігін сақтайды, бағамен манипуляция жасайды, оның дәрежесін бақылайды, өзінің рыногында қожайын болады.         
• Екіншіден: ол енгізген «монополистік бәсеке»- деген түсінік таза бәсекенін альтернативі болды. Өйткені, монополистік бәсеке тұсында:
• рыноктық  құрылыс кезінде сатушылар саны көп;
• фирма жұмысына бәсекелес фирмалардың тиімді жұмысы әсер етпейді;
• сатып алушылар түрлігі сауда маркісіне байланысты және нақты сатушының сапалы сипаттамасына қарай өнімді артық көреді;
• дифференцияланған өнім, яғни жақын субститут марқалы өнімдер, кез келген «жаңа» сатушыны шығарады, әдеттегі салаға «кіру» немесе товарлар тобы рыноққа кіруі шектелмеген.

•  Үшіншіден: егер бұрын классиктер және неоклассиктер экономикалық өндіріс шеңбері шартты таза бәсеке деп, ал бәсекелес күрес тек бірыңғай рынокта болады десе, Э. Чемберлин теориясы бойынша, бәсеке дифференцияланған өнім негізінде монополия жағдайында орын алады.
• Өйткені, бір түрлі ерекше қасиеттері пайда болады, сатып алушы товар түрінің біреуіне өз басымдылығын білдіреді. 
• Төртіншіден: егер классиктер мен неоклассиктер монополияның таза
• бәсекені ығыстыруына баға күресінің әлсіреуін көрсе, Э.Чемберлиннің
• көзқарасы бойынша, бәсекелік күрес монополист- бәсекелестер арасында үнемі жүрді. Ол баға және бағаға қатысы жоқ бәсекенің дамуына кірді, өйткені ол оның сапасы мен жарнаманы жетілдіруімен байланысты еді.

       Бесіншіден: Э. Чемберлиннің пайымдауы алғаш рет экономикалық либерализм идеясың зертеушілерді мына ойға түсүрді: таза бәсеке де, таза монополия да болмайды. Шын мәнінде монополияланған бәсеке саны көп сатушылар бар жерде болады, бірін –бірі алмастыратын бақталас товарлар көбейгенде шиеленіседі. Осыдан келіп мынандай көрытынды орынды сияқты: монополистіқ бәсеке жағдайында сатып алушыға бәсекелес товардың біреуіне басымдылық көрсету; баламалы емес товар сатушыны басқадан артық бағалау. Бұл Э. Чемберлиннің логикасы бойынша ірі шаруашылық жүргізуше субъектімен жарыста шыдап тұру және орта қолды сатушы мен өндіруші монополист болады, яғни монополия марксистік сынға қарамастан, қаржы бақылауының, өндіріс шоғырлануы, капитал орталықтануының салдары емес, өйткені ол рыноктың жүйеде күшейген бәсекеліқ тенденцияға тән.

• Э.Чемберлин сияқты Дж. Робинсон бастапқы міндет - өндірушілер өз өніміне монополист жағдайында баға белгілеу механизмін білу, яғни не себепті баға осы көлемде және сатып алушылар монополистіқ пайда келтіретін бағамен товарды сатып алуға келіседі. Бірақ одан әрі автордың пайымдаулары Э. Чемберлиннің логикалық қүрылымдарынан өзгеше. Айталық, егер соңгысы монополистік бәсекені тепе-тендіктегі рыноктың табиғи жайы деп сипаттаса, Дж. Робинсон жетілмеген бәсекеде алдымен бәсекеліқ шаруашылық жүйесінің тепе-тендіқ жағдайының бұзылуын, жоғалтуын, тіпті жалдамалы енбеқті қанауды көрді.

 

Кевин Чэмберлин

 

 

            Джоан

        Робинсон