Бәсеке күресіне жалпы сипаттама

     Монополияның  ролі экономикада екі жақты. Оның жақсы жағы монополиялық компаниялардың өнімдері жоғары сапасынен ерекшелінеді, ал ірі масштабты өндіріс шығындарды азайту мен ресурстарды үнемдеуге  мүмкіндік береді.

     Жаман жағы монополия нарықта үстемдік етеді және монопольды жоғары баға арқасында жоғары пайда ала отырып, өнімді шығаруды шектейді. Сонымен  қатар, бәсеке жоқ жағдайда, монополия  техникалық прогресс есебінен тиімділікті  жоғарылату ынтасын жоғалтады.

     Осыны ескере келе, мемлекет бәсекені қолдай отырып, монополизмге қарсы тұруға ұмтылады. Бұл үшін маңызды құрал  болып антимонополиялық заңдар қолданады, яғни бәсеке мен монополияның арасындағы тепе-теңдікті мемлекеттік қолдау құралы болып табылатын заңдар пакеті қабылданады.

     Антимонополиялық  заңдар 1880 ж. АҚШ-та қабылданған. Қазіргі антимонополиялық заңдар екі бағытта жұмыс істейді: бағаны бақылау және компаниялардың қосылуын бақылайды.

     Қазақстанда 1996 ж. «Бәсеке және сауда рыногындағы  монополиялық қызметті шектеу» туралы заң қабылданды және антимонополиялық саясат бойынша мемлекеттік комитет құрылды.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қазақстандағы бәсекені дамыту және экономиканың салаларын

монополиясыздандыру 

     Қазақстан Республикасының  үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік  бағдарламасындағы негізгі мақсат экономиканы әртараптандыру және оның бәсекеге қабілеттігін арттыру арқылы орнықты және теңгерімді өсуін қамтамасыз ету болып табылады. Экономиканың басым салаларын дамыту процесінде мемлекет пен бизнестің өзара тиімді іс-қимылын қамтамасыз ету негізгі міндеттердің бірі болып табылады.

     Дағдарыстың салдарын еңсеру жөніндегі міндеттерді  шешу және кейінгі экономикалық өсімді дайындау кезінде бәсекелестіктің  маңызы артады. Әлемдік экономикалық дағдарыс үрдісі тұтастай алғанда бәсекелестіктің  дамуына әсер етті.

     2009 жылы жүргізілген талдау нәтижелері  телекоммуникация секторы, отын-энергетика кешені және темір жол саласы ұзақ уақыт бойы монополияланған және шоғырлануы жоғары нарықтар болып отырғанын растады. Экономика құрушы болып табылатын бұл салалар аралас салалардағы бәсекелестіктің дамуына айтарлықтай әсер етеді.

     Азық-түлік  тауарлары нарығында бәсекелестік жеткілікті түрде дамымаған.

     Мемлекеттің экономикаға қатысу үлесі  жоғары,  соның ішінде мемлекет қатысатын  кәсіпорындар саны ұлғаюда, бұл бәсекелестік ортаға кері әсер етеді, ал мемлекеттік  кәсіпорындарға ұсынылатын негізгі  қызмет көрсетулердің сапасы өте  төмен болуда.

     Осыған  орай еркін бәсекелестікті дамыту және тауарлар мен қызмет көрсетулер  нарығына  тең қолжетімдікті қамтамасыз ету арқылы  бизнестің экономикалық белсенділігінің өсуі үшін жағдайлар жасау негізгі міндет болып табылады.

     Қойылған  міндеттерді іске асыру мақсатында мемлекеттің республиканың нарықтарына  қатысу үлесін азайту жөніндегі іс-шараларды  жүргізу, экономиканың салаларын монополиясыздандыру, сондай-ақ монополияға қарсы бақылау  құралдарын жетілдіру талап етіледі:

1. телекоммуникация нарығыда: 

     орта  мерзімді перспективада телекоммуникация қызмет көрсетулері нарығының экономикалық шоғырлану дәрежесін азайту мақсатында қор нарығында «Қазақтелеком» АҚ акцияларының пакеттерін және тіркелген, ұялы байланыс және Интернет операторларындағы  қатысу үлестерін сату;

     байланыс  операторларының мұқтажы үшін оларды босату мақсатында радиожиілікті конверсиялау жөніндегі іс-шаралар кешенін  жүргізу;

     жалпы пайдаланылатын телекоммуникация желілеріне тең ашық қол жеткізуді, сондай-ақ айқын әрі кемсітусіз оператораралық қосылуды қамтамасыз ету;

2. мұнай өнімдері мен көмір нарығында:

     мұнайды алу-берушілердің МӨЗ қызмет көрсетулеріне  тең қолжетімділікті қамтамасыз ету;

     ішкі  нарықта мұнай өнімдерінің тапшылығын жою мақсатында қазақстандық мұнайды  толлинг схемасы бойынша Ресей  Федерациясы мен Қытай Халық  Республикасының МӨЗ-де өңдеу туралы мәселені қарау;

     бензинді, дизель отынын, авиациялық керосинді, табиғи және сұйытылған газды, көмірді  сату нарығындағы өнімсіз делдалдық  құрылымдарды жою.

     Қазіргі уақытта көлік саласында инфрақұрылымдық  жобаларды  іске асыру жүзеге асырылады: қолданыстағы темір жолдарды жаңғырту жүргізілуде,– Өзен – Түркіменстан мемлекеттік шекара және Қорғас –  Жетіген жаңа темір жол желілерінің  құрылысы басталды; жер үсті инфрақұрылымы  объектілерін жаңғырту және дамыту бағдарламасы іске асырылуда; 5 шешуші әуежай (Астана, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Ақтау) қайта  жаңартылды, Ақтау қаласының әуежайында жаңа әуе вокзалы пайдалануға берілді;  автомобиль жолдарының техникалық жай-күйін одан әрі жақсарту жұмысы жалғасуда,        6 жолақты қозғалысы бар «Астана – Щучинск» жылдам жүретін автомагистралі ашылды; жыл сайын кеме жүзетін су жолдарын ұстау жұмысы жүргізіледі, Өскемен және Бұқтырма шлюздерін  қайта жаңарту жобасын іске асыру басталды.

     Елдің транзиттік әлеуетін барынша тиімді іске асыру және темір жол желілерін  дамытуға жаңа (жеке) субъектілерді  тарту қажет, өз кезегінде бұл  көлік-коммуникациялық кешенде бәсекелестік орта қалыптастыруға және көлік құралдары  паркін ұлғайтуға мүмкіндік береді.

     Темір жол саласында «Өзен – Түркіменстанмен  мемлекеттік шекарасы», «Жетіген –  Қорғас», «Ералиев – Құрық»  темір  жол желілерін салу жобасы  іске асырылатын болады.

     Азаматтық авиация саласындағы негізгі  проблема Халықаралық азаматтық  авиация ұйымының (ИКАО) стандарттарына сәйкес келмейтін өңірлік әуе  кемелерінің ескірген паркі; авиациялық персоналдың, әсіресе ұшқыш құрамының  тапшылығы болып табылады.

     Әуе тасымалы мен әуежай қызмет көрсетулері  нарығында: техникалық қызмет көрсетуде, багажды, жүктерді және почтаны өңдеуде, перронда қызмет көрсетуде, тамақ өнімдерін  жеткізуде, бажсыз саудада, автотұрақтарда және т.б. бәсекелестікті дамыту; бюджеті  төмен авиа тасымалдарын кеңейту  үшін жағдай жасау, іскерлік және шағын  авиацияны дамыту; авиа тасымалдаушылары үшін тең бәсекелестік жағдай жасау  қажет.

     Азаматтық авиация саласында Қызылорда, Көкшетау, Семей, Қостанай, Орал, Талдықорған, Петропавл  және Өскемен мен Ақтау қалаларындағы 9 әуежайда  ұшу-қону жолағын қайта  жаңғыртудан өткізу; Көкшетау және Орал қалаларында жолаушылар терминалдарын  қайта жаңғырту жоспарлануда, сондай-ақ  Астана қаласының әуежайында екінші ұшу-қону  жолағын және Алматы, Шымкент  қалаларының әуежайларында  жаңа жолаушылар терминалдары мен  Атырау қаласында жаңа жолаушы және жүк  терминалын салу жоспарлануда.

     Концессиялық  негізде Кендірлі жаңа халықаралық  әуежайын салу мәселесі  пысықталатын болады.

     Ауыл  шаруашылығы өнімдері өндірісінің  өсуі 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 13,8 %-ды құрады. Іс жүзінде ауыл шаруашылығы дақылдарының барлық түрлері бойынша өсуге қол жеткізілді. Жете өңделгеннен кейінгі салмағымен алғанда 20,8 млн. тонна көлемінде астық дақылдарының рекордтық өнімі алынды.

     Республикада  мал шаруашылығы дамуының негізгі  көрсеткіштері  саланың тұрақтылығын, мал басы мен құстың және мал шаруашылығы  өнімін өндіру көлемінің жыл сайын  ұлғайып келе жатқанын растап отыр. Соңғы жылдары мал басы мен  құс жыл сайын  орташа алғанда 3,8 %-ға,  мал шаруашылығы өнімін өндіру көлемі 3,5 %-ға  ұлғаюда.

     Осыған  орай сыртқы нарықта жетекші орындарға шығу мақсатында ауыл шаруашылығы өнімдерін ішкі нарықтың қажеттілігін жабу және экспорт ресурстарын қалыптастыру  үшін  жеткілікті көлемде өндірудің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету негізгі міндет болып табылады.

     Агроөнеркәсіптік  кешенде кем дегенде 20 ірі жобаны іске асыру, оның ішінде 8 мал шаруашылығы  кешенін, 2 құс фабрикасын,  3 жылыжай, 3 тауарлы сүт фермасын, 1 ет комбинатын, 1 нан-тоқаш өнімдерін өндіру, 1 мақтаның сортты тұқымдық материалын өндіру  зауыттарын салу көзделіп отыр.

     Ауыл  шаруашылығы тауарын өндірушілерді  қолдау, сондай-ақ  жеңілдікті кредит беру және шағын кредит беру, ауыл шаруашылығы  техникасының, арнайы техниканың және технологиялық жабдықтың лизингін дамыту, агроөнеркәсіптік кешенде сақтандыру жүйесін дамыту, ақпараттық-маркетингтік қамтамасыз ету, мемлекеттік сатып  алудағы қазақстандық қамту үлесін ұлғайту жолымен де жүзеге асырылатын болады. 
 
 

     Қорытынды

     “Қазақстан  өз дамуындағы жаңа серпіліс қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша  қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” атты Президенттің халыққа Жолдауында тек бәсекеге қабілеттілік емес, осы көрсеткіш бойынша әлемдегі ең алдыңғы 50 елдің санатына қосылу біздің дамуымыздың басты мақсаты деп көрсетіп отыр.

     Өте маңызды және дәл уақытында ел назарына ұсынылып отырған асқақ  мақсат. Өйткені, әлемдегі барынша өрбіп, қанатын жайған жаһандану үрдісінен  тыс ешбір мемлекет болмайды. Соның  ішінде ашық әрі демократиялық қоғам  құрып жатқан Қазақстан одан шеткері  қалмайды. Демек, дүние жүзі мемлекетттерінің ішінде алатын орнымыз осы бәсекеге қабілеттілікке байланысты. Экономиканың даму қарқынын үдетіп, оны ұзақ уақыт  ұстап тұру мүмкіндігі де осы бәсекеге қабілеттілікке байланысты. Халықтың тұрмысын үзбей жақсарта отырып, әлемдегі ең жақсы әлеуметтік стандарттарға  жеткізу мүмкіндігі де осыған байланысты. Қорыта келгенде, ұлттық дамудың келешектегі  басты мақсаты да, міндеті де осы  бәсекеге қабілеттілік. Бұл біздер, қазақстандықтар үшін баршамыз іске асыруға жұмылатын шынайы ұлттық идея.

     Әрине, айтылып жүргеніндей, "бәсеке жоқ  жерде ұйқың жақсы, бірақ та өмірің нашар". Ал қазақстандықтар жақсырақ өмір сүрмек және өз жоспарларын жүзеге асыруға кедергі келіретіндерге жол бермеу ниетінде. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 

1. Әкімбеков С.А., Баймұхамбетов А.С., Жанайдаров У.А.  Экономикалық теория: Оқу құралы. -Астана, 2000.

2. Әубәкіров Я.Ә. және ұжым, Экономикалық  теорияның негізі: Оқу құралы. -Алматы, 1998.

3. Әубәкіров Я.Ә. және ұжым, Экономикалық  теория: Оқулық. -Алматы,1999.

4. Қошанов А. Экономикалық теория және реформа. Ақиқат.-№10.- 11/1994.  -15б.

5. Сағадиев К. Алдымен экономика... Егемен Қазақстан. -№294.- 12/2006.        -16б.

6. Қазақстан Республикасының Экономикалық даму және сауда министрлігі, Қазақстан Республикасының  Индустрия және   жаңа технологиялар министрлігі. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық - инновациялық дамуының  2010-2014 жылдарға арналған  мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 958  Жарлығымен бекітілген.