Багалы кагаздар нарыгын мемлекеттік реттеу

Кулимова  Асем

Қаржы 107 (2-курс 3 ж. Д/О)  

11- тапсырма. Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік  реттеудің түсінігі, мақсаты, міндеті және қызметтері 

  Бағалы       кағаздар  нарығын      мемлекеттік реттеу — бағалы

қағаздар  нарығындағы мемлекеттің басты құралы. Бағалы қағаздар нарығындағы қатынастардың күрделілігі, оның ауқымы, нарыққа тән тәуекел, оған қатысушылардың қауіпсіздік мүдделері ондағы жұмыстың егжей-тегжейлі стандарттары мен ережелерін қабылдау, сондай-ақ реттеу мәселелеріне түрлі мемлекеттік органдар мен өзін-өзі реттеуші ұйымдарды тарту қажеттігін талап етеді. Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар мен мемлекет мүдделерінің көптеген ұстаным бойынша сай келуі туындаған мәселелерді оралымды түрде шешудің әдісі ретінде өзін-өзі реттеуді пайдалануға мүмкіндік береді. Бағалы кағаздар нарығын мемлекеттік реттеу мына қағидаларға негізделген: ел аумағында нарықты реттеудің нормативтік негіздерінің, режимінің, әдістерінің бірлігі; мемлекеттің аз араласуы және өзін-өзі көп реттеу; тең мүмкіндіктердің болуы; бағалы қағаздар нарығындагы бәсекеге мемлекеттің ынталандыруы; бағалы қағаздар нарығында түрлі жобаларды мемлекеттік қолдаудың жария бәйгелестікпен бөлінуі; нарықта жұмыс істейтін мемлекеттік кәсіпорындардың коммерциялық кәсіпорындардан артықшылығы болмауы; нарыктың кәсіпқой қатысушылары көрсететін қызметтің бағасын мемлекеттік реттеуден бас тарту; бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйесін дамытудағы сабақтастық.

Қазақстан нарықты обьективті түрде реттеу үшін мыналар қажет: біріншіден, оның мемлекеттік сектордың кәсіпорындармен қалыптасып келе жатқан шағын және орта бизнесті, сол сияқты үкіметтің бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін қажетті ресурстарды іздестірумен тікелей байланысты болуы;   
екінші республика азаматтарына бағалы қағаздар сатып алуға және сатуға мүмкіндік беретін үкіметтің жекешелендіру стратегиясымен байланысты болуы;  
үшіншіден, ақша массасына ұлттық банк жағынан бақылау жасауда жаңа жанама механизмдерді қалыптастыру үшін, мемлекет жағынан нарықты реттеудегі біліктілік республикамыздағы нарыққа өтудегі жаңа көптеген мәселелерді шешуге көмектеседі. 
Біздің экономикалық жағдайымызда немесе әлемдік нарыққа енуіміздегі ең өзектісі, бұл әлемдегі бағалы қағаздар нарығына байланысты жинақталған барлық кұндылықтарды оқып үйрену және хабарлау болып табылады. 
Қор нарығын мемлекеттік реттеудің қажеттігін әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Ол әр елдегі өзіндік ерекшеліктерге қарай ескерілетін жағдайда, мемлекеттік реттеудің формалары мен әдістерінің ортақ үлгісін жасайды. 
Қазақстанда енді қалыптасқан қор нарығы әзірге жеткіліксіз жағдайда реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін қорғайтын және бағалы қағаздар нары-ғының тұрақтылығын қамтамасыз ететін заңдылықтарды тез арада дайындау қажет. 
Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясаттың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көңіл аударуға тиіс. Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағытталуы тиіс. 
Бағалы қағаздар айналысы сферасындағы жеке бастама қолдауға байланысты шаралармен қатар, қор нарығы субектілерінің қызметіне мемлекеттік, әкімшілік және жаңа (экономикалық) бақылау қою шараларының жүйесін жасау сол сияқты экономикалық қор секторындағы нарықтықтарға толық мемлекеттік араласу жүйесін дайындау жасау Экономикалық бақылау шаралары мемлекеттік қызмет арқылы дербес нарық агенті ретінде жүзеге асуы тиіс. 
                Бағалы қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал мақсаты мынадай: 
-макроэкономикалық теп-теңдікті қамтамасыз ету. 
-нарықтық ортаның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету; 
 -бағалы қағаздар нарығы агенттерінің мүдделерін құқықтық және 
 экономикалық қорғау; 
Құқықтық қорғау. бағалы қағаздарды әкімшілік-мемлекеттік тіркеу; бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатынасушылардың қызметтеріне лицензиялар және сертификаттар беру, бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері, шетел инвесторларын бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері. 
Экономикалық қорғау. бағалы қағаздармен жасалатын операциялар бойынша салықтық жеңілдіктер жүйесін жасау дане қолдану; мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялар жолымен нарықтағы сұраныс пен ұсынысты реттеу. 
Нарық экономикасы дамыған елдерде инвестициялық бизнесті бақылауға және реттеуге мүмкіндік беретін, яғни заңдар мен арнайы органдардан басқа да сол саланың өздерінде өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеуді қамтамасыз ететін "заңдар" мен "ведомостволар" бар. 
Өзін-өзі реттеу екі негізгі элемент арқылы анықталады: 
  -стратегияны анықтаумен айналысатын ұйымдардың өздері мәміле жасасу 
  тәжірибесіне қатынасады; өзін-өзі реттеуші ұйымдар қоғамдық органдар 
  есебі-нен емес, негізінен нарықтың есебінен қаржыландырылады. 
Өзін-өзі реттеу жүз жыл бойы қалыптасып өзінің тиімділігін сақтап келеді, себебі, бұл бағалы қағздар нарығына қатынасушылардың экономикалық мүддесінде болады. Қазіргі өзін-өзі реттеу, мемлекеттік реттеумен қатар, бағалы қағаздар облысындағы бизнес үшін тиімді реттеу құралы болып қала беруде. 
Өзін-өзі реттеу өзінің көп жылдық іс-тәжірибесінде нақты нарықтардың талабын және жергілікті сұраныстарды, жергілікті бизнес тәжірибелерінің ерекшеліктерін, жұмсалымсалымарды қорғау, кедендік, құқықтық және саяси талаптарды ескеру қажеттігін басынан кешті. 
Сонын нәтиіжесінде әр түрлі дәрежеде өзін-өзі реттеу қалыптасты. Мемлекттік және өзін-өзі реттеуші ұйымдардың арасындағы ынтымақтастық, жүйенің өміршеңдігінің маңызды шарты.

Бағалы  қағаздар нарығын реттеу деген оған барлық қатысушылардың іс-әрекетін және олардың арасындағы операцияларды  тәртіпке келтіруге бағытталған  қоғам окілетінің қызметі. Нарыққа  қатысушылардың  іс-әрекетін  екі  жақты –ішкі және сыртқы  реттеуге болады. ӘІшкі реттеу деген- осы ұйысның , лның бөлімшелері  мен қызметкерлерінің  өз қызметінде  ұйымның жарғысын , ережелерін және т.б. іс-әрекетін  айқындайтын ішкі нормативтік  құжат талаптарымен орындалауы. Сыртқы реттеу деген- осы ұйыммның  өз қызметінде  мемлекеттің, басқа да ұйымдардың , халықаралық  келісімдердің  нормативтік  актілерін орындауы.

Бағалы  қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің  ең маңызды міндеттері:

• Нарыққа қатысушылардың қызмет етуіне  нарық ережесіне сай жағдай жасау;
• Нарыққа қатысушыларды кейбір  жақтардың  алаяқтық,  арамдық және қылмыстық іс-әрекеттерінен қорғау;
• Бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныс  негізінде ашық баға белгілеут процесін  қамтамасыз ету;
• Кәсіпкерлікті ынталандыратын  тиімді нарықты қалыптастыру және әр бір  тәуекелге барабар сыйлық беру;
• Белгілі бір қоғамдық нәтижеге  жеткізетін бағалы қағаздар нарығының ұлттық моделін  құру.

Бағалы  қағаздар нарығының мемлекеттік  реттеудің  мақсаты- бағалы қағаздармен  келісімге  келушілердің заңды  
 

Бағалы қағаздар нарығын реттеу – бұл мемлекеттің ең маңызды міндеттерінің бірі. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын институттарының ісін бағыттаумен реттеу мемлекеттік органдарға жүктелген. Бағалы қағаздар нарығын реттеу бұл ондағы барлық мүшелердің қызметін және олардың арасындағы операцияларды белгілі бір тәртіпке келтіру. Бағалы қағаздар нарығын реттеу оның барлық қатысушыларын қамтиды: эмитенттер, инвесторлар, кәсіби қор делдалдары және нарық инфроқұрылымдарының ұйымдары. Бағалы қағаздар нарығын реттеудің мақсаты - бағалы қағаздармен келісім шарт жасаушылардың заңды мүдделерімен, құқықтарын сақтауды қамтамасыз ету. Мемлекеттің араласуы мұндай ерекше статусқа ие болуы, ол бағалы қағаздар нарығында ірі инвестормен эмитенттердің бар болуына байланысты.

Бағалы қағаздар нарығын реттеудің міндеттері:

• Нарыққа қатысушылардың нарық ережелеріне сай қызмет етуіне жағдай жасау;
• Нарыққа қатысушыларды алаяқтан, арамдықтан және қылмыстық іс- әрекеттен қорғау;
• Бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныс негізінде ашық баға белгілеу процесін қамтамасыз ету;
• Кәсіпкерлікті ынталандыратын тиімді нарықты қалыптастыру және әрбір тәуекелге сыйақы беру;
• Белгілі бір әлеуметтік-экономикалық нәтижеге жеткізетін бағалы қағаздар нарығының ұлттық моделін құру.

Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу органдарының негізгі атқаратын қызметтері:

• Бағалы қағаздар нарығын дамыту бағасын дайындау және орындау;
• Қор нарығын реттейтін заңдар мен нормативтік актілердің жобасын дайындау;
• Бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасын орындау үшін мемлекеттік қаржылық, технологиялық және ұйымдық ресурстарын шоғырландыру;
• Бағалы қағаздар нарығында қадағалауды және бақылауды қамтамасыз ету;
• Қор нарығына мамандар дайындаудың мемлекеттік жүйесін құру;
• Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құруға және дамытуға әрекет жасау;

Осы аталаған қызметтердің орындау барысында бағалы қағаздар нарығындағы және оның қызметін  қамтамасыз ететін  инфрақұрылымдық қалыптасып, одан әрі күрделене түседі.

Бағалы қағаздар нарығын реттеу бірнеше тәсілмен жүзеге асырады.

Мақсаттар және тәсілдер көзқарастары бойынша:

1) Сыртқы

2) Ішкі

Сыртқы реттеу дегеніміз-нарықтың барлық институттарының қызмет етуін қамтамасыз ететін заңға және нормативтік актілердің орындалуына негізделген;

Ішкі реттеу дегеніміз -тікелей нарық қатысушысымен қабылданған жеке нормативтік құжаттарға, жарғыларға және ережелерге негізделген.

Реттеу  тарапына қарай:

Мемлекеттік реттеу, қызмет бабына реттеу функциясы кіретін мемлекеттік органдар шұғылданады: жекелей алғанда Қазақстанда оны жүзеге асыратындар Қазақстан Республикасы президентінің аппараты, Үкімет, ҚРның қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі, ҚРның қаржы министрлігі, монополияға қарсы саясат жөніндегі мемлекттік комитет және ҚРның әділет министрлігі;

Нарықтың өзін-өзі реттеуі, яғни бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың өз ұйымының қызметін реттеуі. Жалпы мемлекеттің немесе нарықтың кәсіби мамандарының өз реттеу қызметінің пайда болу себебі, ол бағалы қағаздар нарығында кейбір іс-әрекеттерде бұқара топтардың қарсылығы.

Қоғамдық  реттеу, яғни қоғамдық пікір арқылы реттеу.

Әлемдік тәжірибеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу екі түрлі жолмен жүргізіледі: мемлекеттік органдар уәкілі қатысуымен тікелей араласу, сонымен қатар іс- шаралар арқылы жанама араласу деп бөлінеді;

        Тікелей реттеу:

• Қаржы нарығы субъектілердің қызметіне міндетті талаптарды бекітетін заңды және нормативтік актілердің шығуы;
• Эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды тіркеу және ондағы көрсетілген шарттар мен міндеттерді эмитенттердің орындауын бақылау;
• Кәсіби қатысушылардың қызметін бақылау;
• Қор биржасын бақылау және ұйымдастыру;
• Биржадан тыс нарықта айналыста болатын;
• Қаржылық құралдар саудасын бағалайтын және технологиялық қамтамасыз ететін ұйымдарды лицензиялау;
• Қаржы нарығының кәсіби қатысушылар қызметін бақылау және заңнаманы бұзғаны үшін сәйкесінше санкцияларды қолдану;
• Қаржы нарығының қатысушыларының, кәсіби қатысушыларының білім деңгейін жоғарлату бойынша жүйені ұйымдастыру;

       Бағалы қағаздарын жанама реттеу мемлекеттің қарамағындағы эконмикалық тұтқылар арқылы жүргізіледі. Олар: салық саясаты, мемлекеттік капиталдар, мемлекеттің меншігімен ресурстары, сыртқы экономикалық саясат және сыртқы экономикалық қызмет;

              Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекттік реттеу және қадағалау агенттігінің қызметтері:

• Бағалы қағаздар нарығын дамытудың мемлекеттік саясатын және заңнамалық базасын дайындау және орындау;
• Белгіленген мақсатқа жету үшін қаржылық ресурстарды шоғырландыру;
• Нарыққа қатысушылар үшін «ойын» тәртібін бекіту;
• Нарықтың кәсіби мамандары мен нарық клиенттері үшін қаржылық тұрақтылық пен нарықтың қауіпсіздігін қадағалау;
• Нарықтың жағдайы туралы ақпарат жүйесін құру және инвесторлар үшін ашықтығын қамтамасыз ету;
• Инвесторларды шығыннан қорғау жүйесін құру және т.с қызметтер.

         Өзін - өзі реттеуші ұйымдар ол бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысының кейбір іс- әрекеттерін реттеу мақсатында ерікті негізде ұйымдасқан, коммерциялық емес және мемлекеттік емес ассоциация немесе одақ түріндегі құрылымдар.

        Өзін-өзі реттеуші ұйымдар аз шығындарын өзі өтейтін қағидамен қызмет көрсетеді. Оның қаржысы мүшелердің төлеген жарнасына, әр түрлі төлемдерден, мүліктен түскен түсімнен, көрсеткен ақпараттық кеңес беру және басқа да қызметінен алған негізгі құрылады.

Мұндай  ұйымның негізгі қызметі:

1. Бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялардың жалпы ережелерімен стандарттарын дайындау;
2. Кәсіби қатысушылардың және клиенттердің мүддесін қорғау;
3. Кәсіби қатысушылар тиімді қызмет етуі үшін жағдай жасау.

Өзін-өзі реттеуші ұйымдардың құқықтары:

1. Кәсіби қызмет және нарықтағы операциялардың стандарттары мен міндетті ережелерін дайындау;
2. Кадрлардың кәсіби дайындығын қамтамасыз ету.Осы нарыққа қатысушылар үшін міндетті талаптарды бекіту.
3. Нарыққа қатысушылардың бекітілген нормалар мен ережелердің орындалуын бақылау;
4. Нарықтағы ақпараттық қызметті орындау;
5. Мемлекеттік басқару органдарында нарыққа қатысушылардың мүддесін қорғау және олармен байланысты қамтамасыз ету;

Қазақстанда ең алғашқы заң жүзінде құрылған өзін-өзі реттеуші ұйым – Қазақстан қор биржасы. Ол бағалы қағаздар нарығын бақылау мен қатар, оған қатысушылардың іс-әректтерін реттейтін  біртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң қадағалайды.

Өзін-өзі  реттеуші ұйым ретінде 1982 жылы 2-ші тоқсанында тіркеушілер                                     Қазақстан  регистр ұстаушыларының ассоциациясы құрылған. Бұл ассоциацияның міндеттері:

1. Регистр ұстаушылардың мүддесін білдіру және қызметін біріктіру;
2. Ассоциация мүшелерінің жалпы мүддесін қорғауды қамтамасыз ету;
3. Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытуда мемлекеттік органдарға көмектесу;
4. Регистр ұстаушылар қызметінің стандарттарын дайындау;
5. Мемлекет көмегімен нарықтың өзін-өзі реттеу механизмдерін қолдану, бақылау, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің негізгі қағаздарының бірі.

Бағалы       кағаздар   нарығын       мемлекеттік реттеу жүргізілгенде барлық ақпараттар жинақталып Ұлттық банктің сайтында көрсетіледі. 
 

Қ.Р. Ұлттық банкінің сайтынан алынған соңғы  бағалы қағаздардың  сандар статистикасы.

Құны ұлттық валютада белгіленген айналыстағы мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы