Қазақстан Республикасындағы тұрақты экономикалық өсу мәселелер

Мақалдар

1. Еріншек болсаң, 
   Наның жоқ. 
   Еңбекқор болсаң, 
   Қарның тоқ.
2. Еңбексіз нан жоқ, 
   Нансыз өмір жоқ.
3. Бір сәттік бақытқа, 
   Алланы ұмытпа.

Қазақ тілі сабағында қолданылатын шығармашылық тапсырмалар

Тәрбиелеп отырған  жас ұрпақтарымыз еліміздің ертеңгі өмірінде білімді, білікті азамат, саналы қайраткер болып қалыптасу үшін, өмірден дұрыс жол таба білу үшін, дұрыс ой түйіп, өздігінен саналы шешім қабылдай білуге үйренуі қажет. Осы мәселені шешу үшін оқыту мазмұнында әдіс… тәсілдердің де озығын пайдалану керек деп ойлаймыз. Өз іс-тәжірибемізде дамыта оқыту және сын тұрғысынан ойлау арқылы төменгі сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын қалыптастырып, шығармашылыққа баулуға көп көңіл бөлеміз. Шығармашылық іс-әрекеттер алға қойған проблемамен бетпе… бет келген кезде жүзеге асады. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жұмыстарын қазақ тілі сабағында қалай іске асыратыныма тоқталып өтейік.

Сауатты жазу дағдыларын жетілдіру мақсатымен әр сабақта  сөздік диктант жүргізіледі. Ол сөздердің  дұрыс жазылуын меңгертіп қана қоймай, осы сөздер бойынша мәтін құрастыруға тапсырма берілді. Мысалы: қансонар, сәресі, электр, аппақ, қыстыгүні, эвкалипт, күн құрғатпай деген сөздер бойынша Байзақова Альмираның құрастырған мәтіні: Менің атам мен әжем ауылда тұрады. Қыстыгүні демалыста ауылға баруды ұнатамын. Әжем үйінің алдында үлкен эвкалипт ағашы өсіп тұр. Сол ағаштың қасында биік төбешікке ауылдағы достарым күн құрғатпай келіп тұрады. Бәріміз шанамен сырғанақ тебеміз. Кейде кешке электр жарығымен де сырғанақ тебе береміз. Маған әсіресе әжеммен таңертең сәресін ішу өте ұнайды. Атам қансонарда аңға шығады. Аң аулаудан келген соң, атам маған қызықты әңгімелер айтады. Демалыс біткенде атам мен әжеммен қимай қоштасамын.

Мәтіннен үзінді оқып беріп, ары қарай өздерің аяқтаңдар деген тапсырманы оқушылар қызығушылықпен орындайды. Пән аралық байланысты жүзеге асыру да сабақ барысында жүргізіліп отырады. «Қыз Жібек» жырымен танысқан соң, жырдағы теңеу сөздерді қатыстырып, қазақ тілі сабағында ертегі құрастырдық. Саттарова Сабина деген оқушының «Кедей» деген тақырыпқа құрастырған ертегісі: Ерте, ерте, ертеде бір уыздай жас жігіт болыпты. Өзі сондай кедей екен. Ол ханның қызын ұнатыпты. Ханның қызы да жас екен. Қызы сондай сұлу болған. Қыздың беті наурыздың ақша қарындай, бетінің қызылы тауықтың қанындай кебісінің өкшесі бұхардың гауһар тасындай, басында алтын шашбау, білегі айбалтаның сабындай, өзі сымнан жіңішке болыпты.

Бір күні кедей  таңертең орманға келіпті. Орман  өте әдемі, ауасы таза болған.Ол жерден бір таяқ тауып алады. Таяқшаның бір шетінде жазу бар екен: кімде…кім осы таяқты жерден көтерсе, оның үш тілегін орындаймын. Қуанышы қойнына сыймаған кедей өзінің бірінші тілегі… ханның қызы мені ұнатса екен деген. Кедей ханның қызына келеді. Қыз жүгіріп алдынан шығып, жігіттің маңдайынан сүйеді де, тез кетуін сұрайды. Таң қалған кедей неге екенін сұрайды. Қыз: Әкем бізді көрсе өлтіреді, — дейді. Жігіт: Екеуіміз бірге қашайық, — дейді. Қашпақшы болғанда ханның уәзірі байқап қалып, ханға айтып қояды. Хан уәзірлеріне кедейді алып келуге бұйрық береді. Кедейді өлтірмекші болады, қызын өз бөлмесіне қамап тастайды. Кедей қолындағы таяққа тез өзінің екінші тілегін айтады: «Хан мен уәзірлері тасқа айналып кетсін» дегенде бәрі тас болып қалады.

Кедей ханның қызын  ертіп келе жатып, үшінші тілегін айтады: «Менің әдемі үйім, қасында үлкен бағы болсын», — дейді. Қараса, аспанында ақша бұлттар көшкен, бақшаның іші жұпар иісі аңқыған, бал татыған өріктері, қып… қызыл алмалары нарттай болып піскен, көкорай шалғын жайқалып, домбыра сазы құйқылжыған бақ пайда болады. Олар қуанып, осы бақтың ішінде бақытты, ұзақ өмір сүрген екен. «Халықтың тәжірибесінсіз педагогика да жоқ, педагог та жоқ» — деген болатын ұлы педагогтарымыздың бірі — К.Д. Ушинский. Халқымыз баланы кішкентай кезінен дұрыс та айқын сөйлеуге үйретіп, тіліндегі кемістікті жоюды да ойластырған. Соған орай жаңылтпаштар шығарған. Жаңылтпаштарды жаттау арқылы бала ана тілінде дұрыс сөйлеуге үйреніп, сөз қадірін түсініп, ой… қиялы дамиды, тәлім алады, тілі ширайды, есте сақтау қабілеті дамиды.

Сабақта жаңылтпашты  құрғақ жаттатпай, шығармашылыққа баулу  жұмыстарын іске асырамын. Мысалы:

1. Бұл… піл, бұл ірі піл.
2. Шеше, шеше,

Неше кесе Сынды  кеше?

Осы екі жаңылтпашты  қатыстыра отырып мәтін құрастыруға  тапсырма берілді. Байжиенова Ақмаралдың құрастырған мәтіні. Айдардың шешесі ас үйде кеселерді жуып тұрды. Бір кезде үйге дәу піл кіріп келді. Қасында тұрған Айдар қорқып кетті де, қатты жылап жіберді. Шешесі қолындағы кесесін жерге түсіріп алды. Кесе сынып қалды.Шешесі оған:

— Айдар, жылама, қорықпа! Бұл — піл, бұл —ірі піл ғой. Ол саған тиіспейді, — деді.  — Шеше, шеше, неше кесе, сынды кеше?, — деп сұрады. Шешесі күлімсіреді де, ұлының басынан сипады.

Халқымыз мақал–мәтелдерді тәрбие құралы ретінде пайдаланған. Адамгершілікке, адалдыққа, еңбекке, отанын сүюге т. б. қасиеттерді тәрбиелеуде мақал… мәтелдердің орны ерекше. Мақал мәтелдерді орынды пайдалана білуді үйрету мақсатымен сабақта мынандай тапсырмалар жүргіздім. Тақтаға әр түрлі жабайы құстардың, жануарлардың суреттері ілінді де, бұлардың ертегі кейіпкерлері болатындығыескертіліп, әр жануардың қасына:

Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық. 
Отансыз адам… ормансыз бұлбұл. 
Қорқақ мың өледі, ер бір рет өледі. 
Ел іші… алтын бесік. 
Отан… оттан да ыстық. 
Бірлік түбі… береке

Ертегілердің  қалай басталатыны, ертегінің кейіпкерлері, олардың өмір сүру орталары туралы сұрақтар берілді. Мақалдың мағынасын  ашқаннан соң, оқушылар тапсырманы орындауға  кірісті. Ахметова Айнұр деген оқушының құрастырған ертегісі:

Ерте, ерте, ертеде бір аңшы болыпты. Ол қайырымсыз екен. Аң–құстардың бәрін ата берген. Атпағандарын торға қамап ұстаған  екен. Бір күні ол торға түлкі, аю, қоян, торғайларды, қасқырды қамап тастапты. Түлкі өзінің қулығымен, аю өзінің күшімен құтылмақ болса да, одан ештеңе шықпапты. Әбден жаурап, мазасы кеткен түлкі қайғырып:

— Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық болады екен, — дейді. Сонда аю айтады:

— Иә, түлкіжан, ел іші… алтын бесік деген рас екен. Енді қалай құтыламыз өз орманымызға қалай жетеміз деп одан сайын қайғыра түсіпті. Торғайлар:

— Отансыз адам… ормансыз бұлбұл. Біз де өз орман… тоғайымызды қатты сағындық деп шиқылдайды.

— Отан… оттан да ыстық қой. Мен өз даламды сағынғаным сондай, ішім өртеніп бара жатқандай. Осылай өлетін шығармыз,—  деп қасқыр аспанға қарап ұли бастады. Сол кезде қоян ортаға шығып:

— Осылай қайғырғаннан түк болмайды! Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі демей ме? Қане, бәріміз бірігіп, құтылуға тырысайық! Торғайлар торды оларды босатады. Қайырымды жолбарысқа бәрі өте риза болып, бостандыққа шыққандарына қатты қуанады. Міне, бірлік түбі… береке деген осы.

Осындай шығарма, әңгіме, ойдан жазу сияқты шығармашылық тапсырмалар сауатты жазуға, байланыстырып  сөйлеуге үйретумен бірге нәтижелі ойлау процесін қалыптастырады. Тіл дамыту сияқты проблемаларды да шешуге көмегін тигізеді, шығармашылыққа баулиды. Сондай…ақ ережелерді де, құр жаттатпай өздері саналы түрде түсінетіндей жағдай туғызу арқылы беріп отырамын. Айт, кес, жаз, жүз +— қыш, кіш, —ғыш, —гіш = туынды сын есім. Көрнекілік арқылы болымды етістікке жұрнақ жалғану арқылы туынды сын есімнің жасалуы туралы ережені оқушылар өздері қорытындылап шығарады. Сабақ сайын осындай ережелерді өздері түйіндеу, қорытынды шығара білуге үйрету арқылы оқушыларды шығармашылыққа баулумен қатар жеңіл әлеуметтенуі қамтамамасыз етіледі.

Оқытудың жаңаша мазмұны барлық пәндерде қолданылатын көрнекі құралдарға, олармен жұмыс  істеуге де жаңаша талаптар қояды. «Соңғы алма» сюжетті суреті бойынша  әңгіме құрастырып жазуға тапсырма бердім. Мұрат бақтың ішімен келе жатып, ағашта қалып қойған бір жалғыз алманы көріп қалды...

Ары қарай не болуы мүмкін? Оны өздерің аяқтап жазыңдар», — деген проблеманы алдарына қойдым. «Соңғы алма» тақырыбына оқушылардың жазған әңгімелері Күздің соңғы айы еді. Айдар бақты аралап жүрді. Ол алма ағашында қалып қойған бір жалғыз алманы көрді. Ол қолын созып, алманы алды. Соны көрген аш кірпі Айдарға аш көзімен қарады. Бала оны аяп, алманы соған берді де, кірпіні үйіне алып келіп асырады. Аш жануарларға Айдар сияқты көмек беру керек деп ойлаймын. (Тобылов Әділ) Күздің екінші айы еді. Айдар бақтың ішін аралап жүрді. Ол алма ағашында өсіп тұрған жалғыз… ақ алманы көрді. Оны алып жейін деп еді, қолы жетпеді. Сол кезде шешесі оны іздеп, үйге тамақ ішуге шақырды. Тамақ ішіп болған соң қайтадан келсе, ағаштағы алма жоқ. Ол алма жел соққанда үзіліп түсіп, оны кірпі үйіне алып кеткен еді. (Ахметова Айнұр) СҚО ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

Күз айы. Адамдар  бақшадағы алмаларды жинап алды. Ағашта бір алма қалып қойыпты. Айдар  алманы жұлып алуға қолы жетпеді. Бір кезде бақшаға бір бала келіп қалды. Айдар оны иығына мінгізіп көтерді де, бала алманы жұлып  алды. Ол алманы баламен бөлісіп жеді. (Саян Ермек)

Күздің екінші айы еді. Айдар бақтың ішін аралап жүрген. Ол алма ағашында қалып қойған бір алманы байқап қалды. Ол үйіне  барып баспалдақ алып келіп,оны  ағашқа тіреді. Баспалдақпен көтеріліп, алманы алды. (Рахмалинов Ермек)

Күз айы. Айдар  бақта қыдырып жүрді. Алма ағашындағы жалғыз алманы көрді. Ол алманы алып, үйіне  апарып жеді. Алма сондай тәтті екен. (Аушақ Самат). Оқушыларды шығармашылыққа баулу, білім деңгейін жетілдіру — ұзақ әрі жүйелілікті қажет ететін процесс. Оқушының дамуы біртіндеп жаңа сапаға көтеріле береді.

Қорытынды: өзіміздің іс… тәжірбиемізді қорыта келіп, мынадай түйін түюге болады.

1. Осы шығармашылық тапсырмаларды пәндерге бейімдеп қолданудан, оқушылардың пәнге қызығушылығы артты.
2. Оқушылардың білім сапасы көтерілді.
3. Оқушылардың логикалық ойлауы, шығармашылық іс — әрекетке қабілеті артты.
4. Осы жұмысты өткізу барысында бақылау нәтижесімен ата… аналар таныстырылып, оларға ақыл кеңес берілді.
5. Әр мұғалім болашақ үшін қызмет істейді. Ол әр оқушыны жеке тұлға ретінде көріп, оның өміріндегі өз орнын табуына, сынып ұғымын.
6. Осы жұмысты өткізу барысында бақылау нәтижесімен ата… аналар таныстырылып, оларға ақыл кеңес берілді.
7. Әр мұғалім болашақ үшін қызмет істейді. Ол әр оқушыны жеке тұлға ретінде көріп, оның өміріндегі өз орнын табуына, сынып ұғымын.
8. Осы жұмысты өткізу барысында бақылау нәтижесімен ата… аналар таныстырылып, оларға ақыл кеңес берілді.
9. Әр мұғалім болашақ үшін қызмет істейді. Ол әр оқушыны жеке тұлға ретінде көріп, оның өміріндегі өз орнын табуына, сынып ұғымын.
10. Осы жұмысты өткізу барысында бақылау нәтижесімен ата… аналар таныстырылып, оларға ақыл кеңес берілді.
11. Әр мұғалім болашақ үшін қызмет істейді. Ол әр оқушыны жеке тұлға ретінде көріп, оның өміріндегі өз орнын табуына, сынып ұғымын қалыптастыруға, ата… аналармен ынтымақтасуға, оқытуда қиындық көріп жүрген оқушыға көмегі тиері сөзсіз.

Ол үшін жалықпай жаңа инновациялық технологияларды  өз жұмысымызда пайдаланып, сонымен қатар оқушыларды мадақтап, ынталандырып отырған орынды. Баланың қиялын дамыта отырып, ойын дамытамыз. Ойы дамыған шәкіртіміздің танымдық қызығушылығы арта отырып, шығармашылық әрекеті жоғары деңгейге көтеріледі.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Ұстаздық шығармашылық Б.А. Тұрғынбаева Алматы, 2007 ж.
2. Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту Б.А. Тұрғынбаева Алматы, 1999 ж.
3. Математикадан қызықты тапсырмалар Ш.Х. Құрманалина, С.Ш. Сәрсенбаева, Р.Қ. Өміртаева
4. Бастауыш білім журналы № , 2004 ж.
5. Математиканы оқытудағы методикалық көмек М. Сәтімбаева
6. Бастауыш сыныпта оқыту журналы №  1, 2, 2008 ж.
7. Мен және бәрі, бәрі, бәрі Алматы, «Аруна», 2006 ж.
8. Әрекеттегі RWCT философиясы мен әдістері, Алматы, 2004 ж.
9. Бастауыш мектеп журналы, № 1, 2006 ж.
10. Что такое развивающее обучение Н.В. Репкина «Пеленг», 1993
11. Педогогическая риторика Пермь, 1995
12. Оқушыларға тіліді меңгерту жолдары Алматы «Ана тілі», 1997 ж.
13. Шешендік сөздер С. Негимов Алматы, «Ана тілі» 1997 ж

.