Қазақстан Республикасында ақпараттық-телекоммуникациялық жүйелердің даму стратегиясы

ӘОЖ 338.4:654                                                                         Қолжазба құқығында

 

 

 

 

 

 

САТАЕВ САНАТ  АҚЫЛЖАНҰЛЫ

 

 

 

Қазақстан Республикасында ақпараттық-телекоммуникациялық жүйелердің даму стратегиясы

(«Қазақтелеком» АҚ мысалында)

 

 

 

08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару

(қызмет салалары және  сфералары бойынша) мамандығы

 

 

 

 

Экономика ғылымдарының кандидаты 

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

 

 

АВТОРЕФЕРАТЫ

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

 

Жұмыс Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінде орындалған

 

 

Ғылыми жетекшісі:	экономика ғылымдарының кандидаты,  К.Б.Бердалиев
Ресми оппоненттер:	экономика ғылымдарының докторы, А.Н.Дауренбекова   экономика ғылымдарының кандидаты, А.Б.Алимбаева
Жетекші ұйым:	М.Тынышпаев атындағы Казақ көлік және коммуникациялар академиясы

                

 

 

 

Қорғау 2010 жылдың «04» маусым күні сағат 14-00 Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетіндегі экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін іздену жөніндегі Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде өткізіледі, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144 бөлме.

 

 

 

Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінің  кітапханасында танысуға болады.

 

 

 

 

Автореферат «___» сәуірде 2010 жылы таратылды.

 

 

 

 

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы,

экономика ғылымдарының докторы                                      А.Б.Темирбекова

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі шаруашылық субъектілірдің қолданып отырған стратегияларында ашылатын, болашақтағы кәсіпорын қызметі кеңістігінің кеңейтілуімен негізделеді. Стратегиялық болжау мен жоспарлау кәсіпорын және ел экономикасы дамуының басым мақсаттарын белгілеп отырғанда, оперативті жоспарлау кәсіпорын өркендеуінің қысқа мерзімдік тенденцияларын белгілеуді ұйғарады.

Қазақстан экономикасының реформалануы тұрақтылық тенденциясының қалыптасуына түрткі болды, сондықтан да  аса ерекше көңіл өндірістің басым бағыттарының дамуына, әсіресе экономиканың нақты секторына бөліне бастады. Өндірістік бағыттың аса ірі даму қарқынына қол жеткізу үшін маңыздылығы жоғары басқару шешімдерін дайындау құралы ретінде стратегиялық менеджменттің қолданылуы әсер ететін жоспарлау мен басқарудың сапалы құралнамалары қажет болып табылады.

Стратегиялық басқару тек маңызды шешімдерді дайындап қана қоймай, сонымен қатар өзекті мақсаттарға жетудегі үйлестіру және бақылау жұмыстарын іске асыруға негізделеді. Дұрыс бағытты таңдау үшін дамудың теориясы мен тәжірибесін кеңейтетін, сыртқы және ішкі ақпараттарды жинайтын, аналитикалық қызметте кездесетін стратегиялық басқару құралдары қолданылады. Қазіргі таңдағы экономикалық әдебиеттерде басты негіз болып ақпарат қарастырылатын талдаудың түрлі әдістемелері көрсетілуде. Кәсіпорын деңгейіндегі ақпарат көздеріне оның қаржылық есептері, стратегиясы, жоспарлары мен олардың нақты орындалуы жатады. Басқару шешімдерін талдау және қабылдаудағы нақтылыққа сыртқы ортадан келетін ақпараттың жеткілікті дәрежедегі толық және сенімді болуы әсер етеді. Даму стратегияларын дұрыс болжау мақсатында түрлі көздерден алынған ақпарат және мүмкін болатын даму баламалары мен оның тенденцияларын белгілеу қажет.

Сонымен қатар, стратегиялық басқарудың банкроттыққа ұшырау, жойылу және рейдерлік (күштеп құрамына енгізу) тәуекелімен байланысты болатын дағдарыс жағдайында қолданылуы аса өзекті құбылыс болып табылады. Осы орайда, «электрондық үкіметті» енгізу рейтингіне сәйкес әлемдік тәжірибеде 46-ы, ал ТМД елдері арасында ең үздік көрсеткішке ие болатын еліміздің инфокоммуникациялық кешен үшін бұл құбылыс ерекше маңыздылыққа ие болуда.

Түрлі кәсіпорындар тәжірибесі көрсетіп отырғандай стратегиялық басқару мүмкіндіктері жекелеген жағдайлардың жоспарлануы немесе есептеулерде ескерілуі мүмкін. Дұрыс қалыптастырылған стратегия кәсіпорын үшін бәсекелестік күресте басымдылыққа айналады, ал оның басқару құралдарын орнымен қолдану кәсіпкерлік қызмет әсерін күшейтумен қатар дағдарыс келеңсіздіктерін төмендетуге септігін тигізеді. Стратегиялық басқару шеңберінде кәсіпорындар үшін өз орнын белгілеуге көмегін тигізетін шаруашылық жүргізудің маңызды аумақтары мен негізгі шаруашылық орталықтары көптеген зерттеулерде қарастырылады. Аталмыш мәліметтерге сәйкес, стратегиялық басқарудың негізгі мақсаты көлемі, меншік формасы және қызмет ету саласы әр түрлі болып келетін кәсіпорындарда жоспарлау мен басқару үрдісі үшін қажетті болатын құралнама мен әдістемені менеджментке ұсыну.

Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Әдебиет көздері кәсіпорын не мемлекеттің қызмет ету ережелеріне бейімделуі немесе толықтырылуы мүмкін болатын, сонымен қатар ақпараттық-телекоммуникациялық кешен рөлдерімен жұмыс жасайтын стратегиялық менеджменттің белгілі бір құралнамасын ұсынуда. Менеджмент теориясы мен тәжірибесінде және соның ішінде ақпараттық-телекоммуникациялық қызметке байланысты мәселелерді қарастыру дамыған елдердің алдыңғы қатарлы И.Ансофф, К.Исикава, Д.Лемпел, Г.M.Маклюэн, А.Мадисон, М.Х.Мескон, Г.Минцберг және т.б. ғалымдары еншісінде.

Зерттеу барысында стратегиялық басқару және жалпылама менеджмент теориясы мен тәжірибесінің қолданылу аспектілерін тереңіреқ зерттеген ТМД елдері теоретиктерінің еңбектері маңызды рөл алды. Аталмыш ғалымдар қатарына О.С.Виханский, А.А.Гапоненко, И.Н.Герчикова, Б.Т.Кузнецов, С.А.Масютин, В.И.Орехов, Ю.П.Тютиков, Р.А.Фатхутдинов, Д.В.Хавин және т.б. жатқызуға болады. Сонымен қатар, диссертациялық жұмыста А.Г.Каграманзаде, Л.А.Родина, К.Е.Самуйлов, В.К.Чаадаев, А.В.Чукарин, И.В.Шеметова, И.В.Шибаева және т.б. авторлардың ақпараттық-телекоммуникациялық саласындағы стратегиялық басқару теориясы мен тәжірибесіне қатысты еңбектері қолданылды. Соңғы жылдары менеджментті қалыптастыруға, талдау жұмыстары мен басқаруды жетілдіруге айтарлықтай дәрежеде Қазақстандық Б.К.Баишев, А.С.Ержанов, Д.Медеуова, М.К.Мельдаханова, Б.К.Султанов, С.Д.Ташенова және т.б. ғалымдар үлес қосуда. Алайда менеджментті қолдану мәселелеріне арналған көптеген жұмыстардың нақтылы бір қызмет түріне ғана бағытталған салалық сипатта немесе оның ерекшелігі бойынша бөлімшелерге жіктелмей жалпы бағытта қарастырылғандығын айта кеткен жөн.

Жалпылама отандық экономикалық әдебиеттерде ақпараттық-телекоммуникациялық жүйелердегі стратегиялық басқарудың теориясы мен тәжірибесі, сонымен қатар дағдарыс жағдайындағы мәселелері тіпті қарастырлымағанның қасында деп айтуға болады.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты Қазақстан Республикасы экономикасының даму жағдайына бейімделген ақпараттық-телекоммуникациялық сферада стратегиялық басқарудың теориясы мен тәжірибесін зерттеу нәтижесінде оның болашақ даму стратегиясын қалыптастыру үшін ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.

Зерттеу мақсатына жету мен жұмыстың ғылыми бағытталуына сәйкес өзара бірлескен  міндеттер кешенін шешу көзделген:

• стратегиялық басқару теориясының эволюциясын жалпылама стратегиялық даму жағдайымен байланыстыра отырып зерттеу және кең көлемде қарастыру;
• тұрақсыздық және экономикалық дағдарыс жағдайында ақпараттық- телекоммуникациялық қызмет сферасында стратегиялық менеджмент құралнамаларын қолдануын зерттеу;
• Қазақстанда қызмет көрсететін ақпараттық-телекоммуникациялық компаниялардағы басқару тәжірибесінің нақты жағдайын, сонымен қатар даму стратегиясын қалыптастырудағы менеджмент құралдарын енгізу мен қолдану мәселелерін көрсету;
• ақпараттық-телекоммуникациялық сфера бойынша теория мен тәжірибе мәселелерінің өзара әрекет етуін және қолданылу, бейімделу ерекшеліктерін анықтау;
• стратегиялық менеджмент құралдарының қолдану тенденцияларын зерттеумен қатар ақпараттық-телекоммуникациялық бағытта қызмет етуші компаниялардың даму басымдылықтары мен әлеуметтік бағыттағы әртараптандырылуын ұсыну.

Зерттеу объектісі  «Қазақтелеком» АҚ-да стратегияларды қалыптастыру жүйесі болып табылады.

Зертеу пәні ретінде Қазақстан Республикасының ақпараттық-телекоммуникациялық сферасында қызмет көрсететін компанияларда стратегиялық басқаруды енгізу мен қолдану барысында пайда болған экономикалық қатынастар қарастырылады.

Диссертациялық зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі стратегиялық басқарудың жоспарлау және талдау мәселелеріне сәйкес шет елдік және отандық ғалымдардың еңбектері мен ақпараттық-телекоммуникациялық сферадағы Қазақстан Республикасының нормативтік-заңдылық актілері.

Зерттеудің ақпараттық базасы Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты халыққа Жолдауы, елдің 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары, Қазақстан Республикасы Ақпарат және байланыс министрлігінің 2009 - 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, теория және тәжірибе тұрғысынан алдыңғы қатарлы экономистердің еңбектері, жақын және алыс шет ел басылымдарындағы еңбектер, сонымен қатар бағыт бойынша нормативтік-құқықтық құжаттар мен республикадағы ақпараттық-телекоммуникациялық компаниялардың материалдары құрады. Зерттеу барысында статистикалық талдаудың, теориялық тұжырымдардың жіктелуі мен кеңейту әдістері, сонымен қатар дамудың қарқындылығы мен жүйелілік кағидалары пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы келесідей нәтижелер мен ұсыныстарда негізделеді:

• стратегиялық басқару эволюциясының теориялық аспектілері мен оның жоспарлау, талдау бағыттары арасындағы өзара байланысы кеңейтілген;
• даму басымдықтарын қалыптастырудың рөлі, нарықтағы тұрақсыздық пен дағдарыс жағдайында ақпараттық-телекоммуникациялық қызмет сферасында стратегиялық басқарудың мәні мен мағынасы зерделеніп ерекшеліктері бір жүйеге келтірілген;
• жоспарларда белгіленген мақсаттарға жету үшін басқару шешімдерін дайындау мен дамыту басымдылығын қалыптастыруда қолданылатын Қазақстанда қызмет етуші ақпаратық-телекоммуникациялық компанияларда стратегиялық басқару құралдарын пайдаланудың қазіргі заманға сай бағыттары негізделген;
• Қазақстандағы стратегиялық менеджменттің өзара іс-әрекет ету мәселелері мен оның түрлі ұйымдастырушылық құрылымдарға ие болатын кәсіпорындарда енгізу ерекшеліктері айқындалып, стратегияның ранглер сатысы ұсынылған;
• ақпаратық-телекоммуникациялық сферада стратегиялық менеджмент, жоспарлау жүйесі мен бәсекелік артықшылыққа жету үшін автордың стратегия баламалары айқындалған;
• стратегиялық менеджмент құралдарының басым бағыттарын пайдалану нәтижесінде ақпараттық-телекоммуникациялық компаниялардың қызметтерін әлеуметтік бағытта әртараптандыру жолдары көрсетіліп оның даму басымдықтары анықталған.

Қорғауға шығарылған негізгі тұжырымдар:

• ақпараттық-телекоммуникациялық сферада қызмет жасайтын компанияларды басқарудың негізгі стратегиялық компоненті болып табылатын стратегиялық мектептер, жоспарлау мен талдау градациясын жүргізу тетіктері;
• коммуникациялық сфера қызметінде теория мен тәжірибенің кеңейтілуі, жүйелендірілуі және оның қазіргі таңда нарық жағдайында ерекшелігі аталмыш сферадағы компаниялардың стратегиялық басқару мақсатына жетуіндегі менеджмент жүйесі құралдарының мүмкіндіктері;
• ақпараттық-телекоммуникациялық компанияларда стратегиялық басқаруды енгізу үшін оған қажетті құралдарды пайдаланудың озық тәжірибесін анықтау;
• коммуникациялық кеңістікте пайдаланылатын стратегиялық басқару құралнамаларын қолдануға әсер ететін факторларды айқындау;
• саланың даму жетістіктерін ескере отырып олардың бәсекелік басымдықтарын күшейту үшін авторлық баламалар позицияларын ұсыну;
• компания қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында оның болашақ даму стратегиясын қалыптастыру.

Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік мәні. Диссертацияда қол жеткізілген ғылыми нәтижелер стратегиялық басқарудың жекелеген құралдары мен әдістерін толығырақ пайдалануға, мақсаттарға жету басымдылықтары мен пайдалану тиімділігін қолдануға және де ақпараттық-телекоммуникациялық компанияларда қарастыруға мүмкіндік береді.

Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік мәні қарастырылған ережелер мен қорытындылардың және де стратегиялық басқару жүйелерінің дамуын сипаттайды. Қарастырылған нақты материалдар оқыту үрдісі барысында тек студенттер мен магистранттар тарапынан ғана емес, сонымен бірге шаруашылық қызметтің кәсіби қатысушылары тарапынан да қолданыс табуы мүмкін.

Жұмыстың негізгі нәтижелерінің  қолданылуы. Жұмыстың негізгі жағдайлары экономикалық өсу мен стратегиялық басқару теориясы мен тәжірибесінің өзекті мәселелеріне байланысты ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалып талқыланған. Жекелеп алғанда, диссертация материалдары «Ақпараттық-инновациялық парадигмасының қалыптасуы жағдайындағы Қазақстанның қоғамдық ғылымдары» атты ҚР ҰҒА академигі Қ.А. Қошанұлының туғанына 75 жыл толуына арналған Халықаралық ғылыми конференциясында (Алматы, қыркүйек 2009); «Қазақстандағы дағдарыстық жағдайларды болдырмаудың әлеуметтік-экономикалық және саяси аспектілері» атты Туран университетінде өткізілген Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында; «Қазақстан-Ресей-Евроодақ: стратегиялық серіктестік басымдықтары» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы. қараша 2009) жарық көрді.